استفاده از مدل های ساختاری فازی در کنار نظریه سوال پاسخ به منظور شخصی سازی تحلیل ساختاری دانش

کاربردهاي فراوانی براي تحلیل ساختار فازي متصور شده اند. یکی از پرکاربردترین آنها استفاده از این تحلیل ها براي تحلیل ساختار دانش است. ارائه و نمایش دانش یکی از اهداف مطالعاتی روانسنجی است که در سال هاي اخیر به طور مبسوط مورد بررسی دانشمندان در حوزه ي روانسنجی قرار گرفته است. سیستم هاي خبره و آزمایشات مختلفی که با سیستم هاي بصري کامپیوتري انجام می شوند، مبتنی بر رویکرد دانش محور است. بنابراین تحلیل ساختار دانش یک روش شناسی پیچیده  و مشکل است. در بین تحلیل هاي سیستم پیچیده، مدل تفسیري ساختاري Interpretative structural بر مبناي نظریه ي گراف رشد یافت. این نظریه به عنوان یک راه موثر در ساخت مدل هاي ساختاري fuzzy modeling ستم هاي پیچیده است. با این وجود محدودیت هاي روابط دوتایی بین عناصر کاربرد آن را کاهش داده است.

روابط دوتایی نمایش قدرتمندي از دنیاي واقعی نیست. مدل فازي ساختاری (Fuzzy structural modeling) توسط تاکاسی و آماگاسا معرفی شد. این مدل می تواند به صورت سلسله مراتبی براي مسایل پیچیده ي چند گانه به کار رود. این مدل می تواند روابط دو گانه را به روابط فازي تبدیل نمایید. این مدل می تواند در سیستم ها و رشته هاي مختلف به کار رود. ساختار دانش با توجه به دانش شخصی ذخیره شده و کاربردي شده می تواند متغییر باشد. شخصی سازي تحلیل ساختاري دانش یک امر مهم محسوب می شود. به منظور شخصی سازی تحلیل ساختاری دانش از نظریه ی سوال پاسخ IRT استفاده می شود. از طریق این نظریه ماتریس مفهوم- سوال بدست خواهد آمد و توانایی فرد مشخص می گردد که نتیجه نهایی آن ماتریس فازی شخصی شده است. بعد از تشکیل این ماتریس، پژوهشگران می توانند از مدل ساختاری فازی به منظور تهیه ی ساختار زنجیره ای و سلسله مراتبی دانش استفاده کنند. نتایج سلسله مراتبی دانش بدست آمده می تواند در تشخیص شناخت استفاده شود. 

مدل معادلات ساختاری فازی

مدل هاي ساختاري فازي در علوم انسانی

مدل هاي ساختاري فازي به منظور تبيين پديده ها تبيين مي شوند. مدل هاي ساختاري در قالب مدل سازي معادله ي ساختاري اغلب بدليل مشكلاتي نظير سنجش دقيق سازه ها، همخطي چندگانه ميان متغييرهاي پنهان مستقل، مشكلات مربوط به تشخيص مدل در صورت پيچيده شدن و همچنين برآوردهاي نامناسب پارامترها در چنين وضعيتي (نظير واريانس هاي منفي يا ضرايب استاندارد گاما و بتاي بالاتر از 1 و يا بارهاي عاملي بزرگتر از 1) به صورتي نسبتا ساده  طرح مي شوند. به اين معنا كه تعداد سازه هاي پنهان بيروني و دروني كمتر از آنچه در واقعيت اجتماعي دخالت دارند به مدل وارد مي شوند.

اگر فرض شود پژوهشگري مدل معادلات ساختاري تدوين كرده است كه بر اساس يك سازه ي پنهان مي خواهد سه سازه ي ديگري را تبيين نمايد شكلي مانند زير خواهد داشت:

  

مدل ساختاري فازي به پژوهشگران اين امكان را مي دهند كه در وارد كردن سازه هاي پنهان با كمتر محدوديتي به لحاظ دقت در سنجش مواجه شويم. از آنجا كه منبع اصلي داده ها در تدوين مدل هاي ساختاري فازي ديدگاه كارشناسان و خبرگان مرتبط با موضوع است انتظار مي رود متغييرهاي بكار رفته در تحليل هاي ارائه شده از طرف آنها تا حد زيادي به لحاظ مفهومي داراي فضاي مشتركي باشند. بنابراين اگر اين گروه از افراد از مفاهيمي نظير دمكراسي توسعه ي اقتصادي، مشاركت، دين داري و .. استفاده مي كنند انتظار داريم كه هر مفهوم نزد كارشناسان مختلف سنجه ها يا معرف هاي كم و بيش يكساني داشته باشند. تبيين يك سازه بر مبناي تركيب علي سه سازه ديگر در يك مدل ساختاري فازي مي تواند مانند شكل زير نمايش داده شود.

مدل فازي سوال پاسخ3

مدل سوال پاسخ فازي

روش هاي ساخت اعداد فازي با استفاده از FIRM براي اندازه گيري روانشناختي به صورت زير است: 

گام اول: از افراد خواسته مي شود تا درصدهاي مد نظر خود را در هر گزينه وارد كنند. مسلم است كه مجموع درصد ها در هر گزينه بايد 100 شود. 

گام دوم: با توجه به روش هاي اشاره شده در بالا، نمره دهي سنتي محاسبه مي شود. 

گام سوم: پارامتر گام محاسبه مي شود. 

گام چهارم: داده هاي قطعي بدست آمده به داده هاي فازي تبديل مي شوند. روش فازي سازي داده ها استفاده از تابع عضويت مثلثي است.

گزينه هاي ليكرتي موجود مي توانند به اعداد نرمال فازي تبديل شوند. اين گزينه ها ماهيتا زباني اند كه توابع عضويت مثلثي دارند. اين توابع عضويت در زير نشان داده شده اند:

 

در اين شكل ابتدا پارامترهاي گام محاسبه مي شوند. اين پارامترها از طريق مدل PCM محاسبه مي شوند. ما در نظر مي گيريم افرادي كه در حوزه ي توانايي منفي 3 تا يك قرار گرفته اند، گزينه ي يك را انتخاب خواهند كرد. بر اين اساس عدد فازي مثلثي   تشكيل مي شود كه در  آن كرانه ها عباتند از 3- و   و   بيشترين ارزش عضويت را دارا است. 

افرادي كه توانايي آنها در بين پارامتر مرحله ي اول و پارامتر مرحله ي دوم قرار گرفته است، گزينه ي دو را انتخاب خواهند كرد و نقطه ي مياني بين اين دو پارامتر بيشترين درجه ي عضويت را مي گيرند. بنابراين عدد فازي   داراي كرانه هاي   و   خواهد بود و بيشترين ارزش در نقطه ي مياني اين دو كرانه يعني در   قرار مي گيرد. از  به   خط بريده اي ترسيم مي شود تا سمت چپ و راست عدد فازي از يكديگر منفك شوند. 

به  طور مشابه ما   و  

را براي شكل بندي گزينه هاي 3 و 4 استفاده مي كنيم. در زير شكل مربوطه مشخص شده است:

مدل فازي سوال پاسخ2

ساخت اعداد فازي به وسيله ي FIRM

نظريه فازي بيان مي كند كه درجه ي عضويت در يك طبقه ي خاص يك ارزش پيوسته است كه به طور متناوب از صفر به سمت يك پيش مي رود، مي باشد نه اين كه مانند روش هاي كلاسيك تنها دو مقدار صفر يا يك را انتخاب كند. با توجه به اين موضوع در مدل فازي سوال پاسخ آزمودني ها در انتخاب بيش تر از يك گزينه در هر سوال آزاد اند و در عوض در هر گزينه ي انتخاب شده درصد قرار مي گيرد. درصد هاي وارد شده درجه ي عضويت را مشخص مي كنند كه بعضي از آزمودني ها به آن طبقه تعلق دارند. بعلاوه جمع درصدها بايد برابر 100 درصد شود. سرانجام اعداد فازي نرمال براي گزينه هاي 1 تا 4 (به عنوان مثال در يك مقياس ليكرت 4 تايي) ساخته بدست مي آيد. جدول زير جدولي است كه در آن مثال هايي از نمره دهي فازي و سنتي نشان داده شده  اند. 

 در نمره دهي سنتي گزينه اي كه بيشترين درصد را دار است معيار نمره دهي است. در اين روش اگر دو گزينه بيشترين درصد را به خود اختصاص داده باشد، در اين صورت گزينه ي پايين تر به عنوان گزينه ي اصلي در نظر گرفته مي شود. در روش نمره دهي فازي، مجموع اعداد فازي در عضويت آنها ضرب مي شود. از آنجا كه محاسبات مدل اعتبار پاره اي نيازمند اعداد قطعي است نتايج نمره دهي سنتي بعنوان داده هاي قطعي در مدل اعتبار جزئي استفاده مي شود. در حالي كه نتايج حاصل از روش فازي (اعداد فازي) براي تحليل هاي بعدي آماده مي شوند. 

مدل فازي سوال پاسخ1

مدل فازي سوال پاسخ: 

هدفي كه در اين ارائه دنبال مي شود، معرفي و شناسايي يك رويكرد جديد به نام مدل فازي سوال پاسخ(Fuzzy item response model) است. در اين رويكرد، نظريه ي سوال پاسخ با نظريه ي مجموعه هاي فازي تركيب مي شود. اين مدل مربوط به حوزه ي سنجش و اندازه گيري است. بعد از معرفي اين مدل مثالي از كاربردي شدن اين مدل توسط وو و چي يو زده مي شود و اين مثال توضيح داده مي شود.

در نظريه ي كلاسيك اندازه گيري روشي وجود دارد به نام"روش جمع متوالي(Successive Integral)" ، يا روش "نمرات خام". اين روش در حوزه ي نمره گذاري در اندازه گيري روانشناختي  مورد توجه است. در اين روش گزينه هاي مربوط به يك گزاره يا سوال داراي فواصل برابر در نظر گرفته مي شوند و پشت سرهم جمع بسته مي شوند. به عنوان مثال 1 و 2 و ... به گزينه هاي كاملا موافقم، موافقم و .... داده مي شود. اين روش بسيار ساده است و از روش هاي محبوب و فراگير در اندازه گيري روانشناسي قلمداد مي شود. اين روش مورد انتقادات زيادي قرار گرفته است. مفروضه ي برابري گزينه هاي مجاور، سوال برانگيز است. دوم اين كه مقياس رتبه دهي ماهيتا زباني است تا عددي. بنابراين كاربرد نظريه ي فازي در اين مورد پذيرفتني و قابل دفاع است و جايگزين بسيار شايسته اي براي روش نمرات خام محسوب مي شود. 

استفاده از تابع عضويت از اين جهت كه سبب كاربرد مجموعه هاي فازي در حوزه ي اندازه گيري علوم انساني مي شود، بسيار حائز اهميت است. در مهندسي و علوم روش هاي تعريف و ساخت تابع عضويت فراوان است. بعضي از اين روش ها عبارتند از روش هاي شهودي، انتقال احتمالات به فضاي امكان، هيستوگرام ها، نزديكترين همسايگي، شبكه هاي عصبي پسخوراند، خوشه بندي، تجزيه ي آميخته. با اين وجود در اندازه گيري روانشناختي روش هاي بكارگرفته شده و استخراج شده كم اند. بعضي از مطالعات رويكرد فازي را در كنار نظريه ي كلاسيك استفاده كرده اند و به مجموعه هاي پاياتر و صحيح تر از نمرات خام دست يافته اند. استفاده از اين رويكرد قوي در نظريه هاي صفت مكنون نيز به اندازه گيري و سنجش صحيح تر و درست تر نائل مي شود. در CTT نمرات خام پايه ي اصلي است. براي دستيابي به اندازه گيري معنادار، اندازه گيري بايد تك بعد، خطي، بدون تعبير و عيني باشد. نمره ي خام داراي اين ويژگي ها نيست. مشخص است كه IRT نسبت به نظريه كلاسيك ارجح است در اين رويكرد نياز به خطي بودن وجود ندارد و نمرات وابسته ي به نمونه سوالات يا نمونه افراد نيست. 

كاربرد مجموعه هاي فازي در يك مثال: مدل PCM يك مدل تك بعد براي سوالات چند بخشي است. اين مدل دشواري يك سري از طبقات كه به آنها گام مي گويند، را پامتري مي كند. يكي از ويژگي هاي اين روش اين است كه امكان تغيير گام در بين سوالات آن وجود دارد و اين ويژگي اي متمايز كننده ي براي آن محسوب مي شود. مدل PCM عضوي از خانواده ي مدل هاي خصيصه مكنون  راش محسوب مي شود كه داراي دو ويژگي عينيت خاص (Objective Specificity) در مقايسه ي سوالات و افراد و قدرت تفكيك پارامتر(Parameter separability) را دارا است. 

در اين ارائه مي خواهيم نحوه ي كاربرد نظريه ي فازي در مدل PCM را شرح داده تا از اين راه اعداد فازي بسازيم و اين اعداد فازي را در اندازه گيري روانشناسي به كار ببريم و يك مثال تجربي انجام شده را ذكر كنيم. 

براي درك بهتر بايد روش PCM توضيح داده شود و سپس نحوه ي ساخت اعداد فازي ذكر شود. 

مدل فازي سوال پاسخ1

مدل فازي سوال پاسخ: 

هدفي كه در اين ارائه دنبال مي شود، معرفي و شناسايي يك رويكرد جديد به نام مدل فازي سوال پاسخ(Fuzzy item response model) است. در اين رويكرد، نظريه ي سوال پاسخ با نظريه ي مجموعه هاي فازي تركيب مي شود. اين مدل مربوط به حوزه ي سنجش و اندازه گيري است. بعد از معرفي اين مدل مثالي از كاربردي شدن اين مدل توسط وو و چي يو زده مي شود و اين مثال توضيح داده مي شود.

در نظريه ي كلاسيك اندازه گيري روشي وجود دارد به نام"روش جمع متوالي(Successive Integral)" ، يا روش "نمرات خام". اين روش در حوزه ي نمره گذاري در اندازه گيري روانشناختي  مورد توجه است. در اين روش گزينه هاي مربوط به يك گزاره يا سوال داراي فواصل برابر در نظر گرفته مي شوند و پشت سرهم جمع بسته مي شوند. به عنوان مثال 1 و 2 و ... به گزينه هاي كاملا موافقم، موافقم و .... داده مي شود. اين روش بسيار ساده است و از روش هاي محبوب و فراگير در اندازه گيري روانشناسي قلمداد مي شود. اين روش مورد انتقادات زيادي قرار گرفته است. مفروضه ي برابري گزينه هاي مجاور، سوال برانگيز است. دوم اين كه مقياس رتبه دهي ماهيتا زباني است تا عددي. بنابراين كاربرد نظريه ي فازي در اين مورد پذيرفتني و قابل دفاع است و جايگزين بسيار شايسته اي براي روش نمرات خام محسوب مي شود. 

استفاده از تابع عضويت از اين جهت كه سبب كاربرد مجموعه هاي فازي در حوزه ي اندازه گيري علوم انساني مي شود، بسيار حائز اهميت است. در مهندسي و علوم روش هاي تعريف و ساخت تابع عضويت فراوان است. بعضي از اين روش ها عبارتند از روش هاي شهودي، انتقال احتمالات به فضاي امكان، هيستوگرام ها، نزديكترين همسايگي، شبكه هاي عصبي پسخوراند، خوشه بندي، تجزيه ي آميخته. با اين وجود در اندازه گيري روانشناختي روش هاي بكارگرفته شده و استخراج شده كم اند. بعضي از مطالعات رويكرد فازي را در كنار نظريه ي كلاسيك استفاده كرده اند و به مجموعه هاي پاياتر و صحيح تر از نمرات خام دست يافته اند. استفاده از اين رويكرد قوي در نظريه هاي صفت مكنون نيز به اندازه گيري و سنجش صحيح تر و درست تر نائل مي شود. در CTT نمرات خام پايه ي اصلي است. براي دستيابي به اندازه گيري معنادار، اندازه گيري بايد تك بعد، خطي، بدون تعبير و عيني باشد. نمره ي خام داراي اين ويژگي ها نيست. مشخص است كه IRT نسبت به نظريه كلاسيك ارجح است در اين رويكرد نياز به خطي بودن وجود ندارد و نمرات وابسته ي به نمونه سوالات يا نمونه افراد نيست. 

كاربرد مجموعه هاي فازي در يك مثال: مدل PCM يك مدل تك بعد براي سوالات چند بخشي است. اين مدل دشواري يك سري از طبقات كه به آنها گام مي گويند، را پامتري مي كند. يكي از ويژگي هاي اين روش اين است كه امكان تغيير گام در بين سوالات آن وجود دارد و اين ويژگي اي متمايز كننده ي براي آن محسوب مي شود. مدل PCM عضوي از خانواده ي مدل هاي خصيصه مكنون  راش محسوب مي شود كه داراي دو ويژگي عينيت خاص (Objective Specificity) در مقايسه ي سوالات و افراد و قدرت تفكيك پارامتر(Parameter separability) را دارا است. 

در اين ارائه مي خواهيم نحوه ي كاربرد نظريه ي فازي در مدل PCM را شرح داده تا از اين راه اعداد فازي بسازيم و اين اعداد فازي را در اندازه گيري روانشناسي به كار ببريم و يك مثال تجربي انجام شده را ذكر كنيم. 

براي درك بهتر بايد روش PCM توضيح داده شود و سپس نحوه ي ساخت اعداد فازي ذكر شود. 

تبیین ویسکوزیته روانی براساس مدل فازی

گِرانرَوی ،لِزْجَت یا ویسکوزیته(به انگلیسی: Viscosity) به عنوان یکی از مفاهیم فنی و مهندسی مکانیک سیالات عبارتنداز مقاومت یک مایع در برابر اعمال تنش برشی. در یک سیال جاری (در حال حرکت)، که لایه‌های مختلف آن نسبت به یکدیگر جابجا می‌شوند، به‌مقدار مقاومت لایه‌های سیال در برابر لغزش روی هم گرانروی سیال می‌گویند. هرچه گرانروی مایعی بیشتر باشد، برای ایجاد تغییر شکل یکسان، به تنش برشی بیشتری نیاز است. به‌عنوان مثال گرانروی عسل از گرانروی شیر بسیار بیشتر است.( در تصویربالا گرانروی مایع بنفش بیشتر از گرانروی مایع نقره ای است) .

در مواجه با پدیده های روانشناسی ، ساختار سازمان یافته روانی فرد زمانی که دربرابر یک فشار روانی بیرونی قرار می گیرد ، اقدام به فرآیندی انعطافی متناسب با توان و ظرفیت شخصیتش جهت حل تعارض و تنش بوجود آمده می نماید.  لذا میزان تحمل فشار و انعطاف و تمرکز قوا برای حل آرام مشکلات و مسائل پیش رو را بدون از هم پاشیدگی روانی ، می توان به " ویسکوزیته روانی " فرد تعبیر کرد . بدین معنا که فردی که می توان در برابر مشکلاتی پیرامونی خود و تنش هامحیطی از خود قابلیت نشان داده و به خودگردانی روانی دربرابر این پدیده ها نائل گردد نسبت به فردی که دربرابر همان میزان فشار روانی محیط از خود وا دادگی روانی نشان می دهد ، دارای ویسکوزیته بالای روانی تلقی نمود چرا که از استحکام بیشتر روانی برخوردار بوده و تنش های برشی جاری که همواره بدلیل جاری و سیال بودن روان انسان در مسیر تحول وجود داشته و بر لایه های مختلف شخصیتی وی تاثیر می گذارد با هم گرانروی روانی دربرابر پدیده های روانزا از خود واکنش موثری نشان دهد .

لذا پدیده ویسکوزیته روانی بدلیل سیال بودن روان آدمی در برخورد با پدیده های پیرامونی قابل تبیین است که خود می تواند بدلیل پیوستاری این تغییرات از مدل فازی نیز بهرمند گردد .

ویسکوزیته روانی بدلیل وجود هم گرانروی لایه های آن می تواند در تبادل با محیط پیرامونی اقدام به ایجاد معادلات دیفرانسیلی نماید که براساس ریاضیات فنی فازی  قابل محاسبه و اندازه گیری است .

منبع:http://fuzzypsychology.blogfa.com/post/36(قنبري)

منطق فازي به زباني ساده

منطق فازي به زباني ساده 

قاسم‌نژاد مقدم - فاطمه بقايي‌نيا- دكتر بافنده

هر نوع بيان واقعيت، يكسره درست يا نادرست نيست. حقيقت آنها چيزي بين درستي كامل و نادرستي كامل است. چيزي بين يك و صفر، يعني مفهومي چند ارزشي و يا خاكستري. حال فازي چيزي بين سياه و سفيد، يعني خاكستري است. «بارت كاسكو» (غفاري و همكاران، 1380). منطق فازي[1] در برابر منطق

«باينري» يا «ارسطويي» كه همه چيز را فقط به دو شكل سياه و سفيد، بلي و خير و صفر و يك مي‌بيند، قرار دارد. اين منطق در بازه بين صفر و يك قرار داشته و با دوري از مطلق‌گويي (فقط صفر يا يك) از مقدار تعلق عضوي به مجموعه بحث مي‌كند. مثلا يك فرد 40ساله، 15درصد به مجموعه جوان، 70درصد به مجموعه ميانسالان و 25درصد به مجموعه پيران تعلق دارد. اين منطق مطلقا نمي‌گويد كه مثلا فرد موردنظر ميانسال است (مجموع تعلق‌ها الزاما برابر يك نيست).

منطق فازي در 1965 براي اولين بار در مقاله‌اي به همين نام، توسط پروفسور «لطفي عسگرزاده» ارائه شد و در حال حاضر كاربردهاي فراواني دارد و در حيطه مديريت نيز جاي خاصي را به خود اختصاص داده است. اين منطق براي سنجش مسائل و الگوهاي كيفي، كاربرد فراوان دارد و پاسخگوي مسائل زيادي در رشته‌هاي علوم انساني بويژه مديريت است.

منطق فازي راهكاري است كه به وسيله آن مي‌توان سيستم‌هايي پيچيده را كه مدلسازي آنها با استفاده از رياضيات و روش‌هاي مدلسازي كلاسيك غيرممكن بوده و يا بسيار مشكل است، به آساني و با انعطاف بسيار بيشتر، مدلسازي كرد.

در اين مقاله، سعي شده است تا شمايي از منطق فازي، به زباني ساده، ارائه شود. همچنين، مختصري به بنيانگذار اين منطق اشاره شده و در مورد كاربردها، متغيرهاي زباني، قوانين «اگر-آنگاه»، چگونگي به كارگيري و در نهايت تفاوت آن با نظريه احتمالات، بحث شده است.

از آن زمان كه انسان انديشيدن را آغاز كرد، همواره كلمات و عباراتي را بر زبان جاري ساخته كه مرزهايي روشن نداشته‌اند. كلماتي نظير: خوب، بد، جوان، پير، قوي، ضعيف، گرم، سرد، باهوش، زيبا و قيودي نظير: معمولاً، غالباً، تقريباً و به ندرت. روشن است كه نمي‌توان براي اين كلمات رمزي مشخص يافت.

اين باور به سياه و سفيدها، صفر و يك‌ها و نظام دو ارزشي گذشته بازمي‌گردد و حداقل به يونان قديم و ارسطو مي‌رسد. البته قبل از ارسطو نوعي ذهنيت فلسفي وجود داشت كه به ايمان «دودويي» با شك و ترديد مي‌نگريست.

منطق ارسطو، اساس رياضيات كلاسيك را تشكيل مي‌دهد. براساس اصول و مباني اين منطق، همه چيز تنها مشمول يك قاعده ثابت مي‌شود كه براساس آن، هر چيز يا درست است يا نادرست. منطق ارسطويي دقت را فداي سهولت مي‌كند. نتايج منطق ارسطويي، «دوارزشي» و «درست يا نادرست»، «سياه يا سفيد» و «صفر يا يك» مي‌تواند مطالب رياضي و پردازش رايانه‌اي را ساده كند (همان منبع).

منطق فازي، جهان‌بيني جديدي است كه به رغم ريشه داشتن در فرهنگ مشرق زمين، با نيازهاي دنياي پيچيده كنوني بسيار سازگارتر از منطق ارسطويي است. منطق فازي، جهان را آن‌طور كه هست به تصوير مي‌كشد. دنيايي كه ما در آن زندگي مي‌كنيم، دنياي مبهمات و عدم قطعيت است. مغز انسان عادت كرده است كه در چنين محيطي فكر كند و تصميم بگيرد و اين قابليت مغز كه مي‌تواند با استفاده از داده‌هاي ناصحيح و كيفي به يادگيري و نتيجه‌گيري بپردازد، در مقابل منطق ارسطويي كه لازمه آن داده‌هاي دقيق و كمي است، قابل تامل است (همان منبع).

بنيانگذار منطق فازي

پروفسور لطفي‌زاده، كه در جهان علم به پروفسور زاده مشهور است، در 1921 در شهر باكوي جمهوري آذربايجان به دنيا آمد. مادرش پزشك روس و پدرش روزنامه‌نگاري ايراني بود كه در آن زمان به دلايل شغلي در باكو به سر مي‌برد. او در 10سالگي همزمان با حكومت ديكتاتوري استالين در اتحاد جماهير شوروي سابق، همراه با خانواده مجبور به مراجعت به ايران شد. لطفي‌زاده در كالج البرز تهران (دبيرستان كنوني البرز) تحصيلات متوسطه را به پايان رساند و در امتحانات كنكور سراسري، مقام دوم را كسب كرد. او در 1942 رشته برق و الكترونيك دانشگاه تهران را با موفقيت به پايان رساند و طي جنگ جهاني دوم براي ادامه تحصيلات به امريكا رفت و دوره فوق‌ليسانس مهندسي برق را در انستيتو تكنولوژي ماساچوست MIT طي كرد. پس از آن، دانشگاه كلمبيا در نيويورك را انتخاب كرد و سرانجام در 1949 موفق به دريافت درجه دكتراي خود از اين دانشگاه شد.

وي تئوري و منطق فازي را پايه‌گذاري كرده و در زمينه كاربردهاي آن در هوش مصنوعي، زبان‌شناسي، منطق، تئوري تصميمات، تئوري كنترل، سيستم‌هاي خبره و شبكه‌هاي اعصاب، به تحقيقات گسترده‌اي پرداخت. در حال حاضر، حاصل تحقيقات پروفسور لطفي‌زاده در زمينه منطق فازي در بخش‌هاي گوناگون طراحي نرم‌افزار و سخت‌افزار و محاسبات كامپيوتري بر مبناي كلمات، تئوري شعور كامپيوتر در درك زبان طبيعي و صنايع سبك و سنگين مورداستفاده است.

پروفسور لطفي‌زاده به عنوان كاشف و مبتكر منطق فازي طي يك مقاله علمي كلاسيك كه در 1965 به چاپ رسيد، شهرت جهاني يافت. وي به‌طور رسمي از 1991 بازنشسته شده و مقيم سانفرانسيسكو است. پروفسور لطفي‌زاده داراي 23 درجه دكتراي افتخاري از دانشگاه‌هاي معتبر جهان است، بيش از 200مقاله علمي را به تنهايي به نگارش درآورده و در حال حاضر عضو هيئت تحريريه بيش از 50 مجله علمي دنياست (همان منبع).

فازي و منطق فازي

واژه «فازي» در فرهنگ لغت آكسفورد، به معناي «مبهم، گنگ، نادقيق، گيج، مغشوش، درهم و نامشخص» آمده است. معاني ديگري مثل كركي، درهم و برهم، پرزدار، تيره و نامعلوم نيز از جمله معاني ديگر واژه فازي است.

در مجموع، واژه فازي به «مفاهيم فاقد مرز دقيق» اشاره دارد (Charleson, 1998). لطفي‌زاده در پاسخ به اين سوال كه چرا كلمه فازي را براي اين نظريه انتخاب كرده است، مي‌گويد: «من كلمه فازي را انتخاب كردم چون احساس مي‌كردم كه اين كلمه با بيشترين دقت آنچه را در اين نظريه آمده است، توصيف مي‌كند (قيومي، 1381).

فازي بودن به معناي چندارزشي بودن است و در مقابل منطق دو ارزشي كه در آن براي هر سوال و يا مفهومي تنها دو پاسخ و يا حالت (درست يا نادرست سياه يا سفيد) مي‌تواند وجود داشته باشد، قرار مي‌گيرد. در واقع منطق ارسطويي را مي‌توان حالت خاصي از تفكر فازي به حساب آورد (Burrough& et al,1992).

منطق فازي معتقد است كه ابهام در ماهيت علم وجود دارد. برخلاف ديگران كه معتقدند كه بايد تقريب‌ها را دقيق‌تر كرد تا بهره‌وري افزايش يابد، لطفي‌زاده معتقد است كه بايد به دنبال ساختن مدل‌هايي بود كه ابهام را به عنوان بخشي از سيستم، مدل كند.

منطق فازي، تكنولوژي جديدي است كه شيوه‌هاي مرسوم براي طراحي و مدل‌سازي يك سيستم را كه نيازمند رياضيات پيشرفته و نسبتاً پيچيده است، با استفاده از مقادير و شرايط زباني و يا به بياني ديگر دانش فرد خبره و با هدف ساده‌سازي و كارامدتر شدن طراحي سيستم جايگزين و يا تا حدود زيادي تكميل مي‌كند.

اين نظريه، قادر است بسياري از مفاهيم، متغيرها و سيستم‌هايي را كه نادقيق و مبهم هستند (همان‌طور كه در عالم واقع نيز اكثراً چنين است) صورتبندي رياضي كرده و زمينه را براي استدلال، استنتاج، كنترل و تصميم‌گيري در شرايط عدم اطمينان ، فراهم آورد. (طاهري، 1378).

در سيستم‏هاي داراي عدم قطعيت زياد و پيچيدگي‌هاي بالا، منطق فازي روشي مناسب براي مدلسازي به شمار مي‌رود.

در سيستم فازي، عدم قطعيت پديده‌ها دو نوع هستند:

1. عدم قطعيت ناشي از ضعف دانش و ابزار بشري در شناخت پيچيدگي‌هاي يك پديده.

2. عدم قطعيت مربوط به عدم صراحت و عدم شفافيت مربوط به پديده يا ويژگي خاص.

يعني، پديده ممكن است ذاتاً غير صريح و وابسته به قضاوت افراد باشد (كوره‌پزان، 2، 1384) مثلاً نمره رضايت شغلي بالا براي كارمندي، ممكن است 80 از 100باشد و براي ديگري 95.

منطق‌هاي رياضي

منطق كلاسيك (دودويي، باينري): منطقي است كه در آن، گزاره‌ها فقط ارزش راست يا دروغ دارند كه آن را منطق 0 و 1 مي‌نامند.

منطق چندمقداره: منطقي كه علاوه‌بر 0 و 1 چند مقدار ديگر را نيز اختيار مي‌كند.

منطق بينهايت مقداره: در اين منطق، ارزش گزاره‌ها مي‌تواند هر عدد حقيقي بين 0 تا 1 باشد.

منطق فازي: نوعي از منطق بي‌نهايت مقداره و در واقع ابتكاري براي بيان رفتار مطلوب سيستم‌ها با استفاده از زبان روزمره. در واقع، منطق فازي منطقي پيوسته است كه از استدلال تقريبي بشر الگوبرداري كرده است.

ويژگي‌هاي منطق فازي

الف- در منطق فازي، استدلال‌هاي دقيق به عنوان مواردي مرزي استدلال‌هاي تقريبي تلقي مي‌شوند.

ب- در منطق فازي، هر چيزي درجه‌پذير است.

پ- هر سيستم منطقي مي‌تواند فازي شود.

ت- در منطق فازي، دانش به عنوان مجموعه‌اي از محدوديت‌هاي تغييرپذير و يا به طور معادل فازي كه بر روي مجموعه‌اي از متغيرها اعمال مي‌شود، تعبير مي‌گردد.

ث- استنتاج، به عنوان فرايند گسترش محدوديت‌هاي تغييرپذير درنظر گرفته مي‌شود (قيومي، 1381).

كاربردها

در 1974، ابراهيم ممداني از دانشگاه لندن، براي نخستين بار از منطق فازي در زمينه كنترل يك موتور بخار ساده استفاده كرد. اولين كاربرد صنعتي منطق فازي، 6 سال بعد صورت گرفت. در 1980 «اسميت» از دانمارك براي نخستين بار از منطق فازي براي كنترل كوره سيمان استفاده كرد. در دهه 1980 موسسه «فوجي الكتريك» منطق فازي را براي كنترل فرايند تصفيه آب به‌كار گرفت. متعاقب آن، شركت «هيتاچي» يك سيستم كنترل خودكار قطار را بر مبناي منطق فازي توسعه داد. گفتني است كه در اوايل دهه 1990 موسسات گفته شده ژاپني‌ در زمينه كاربرد منطق فازي، پيشتاز بوده‌اند.

فازي در كارخانه‌هاي بزرگ نظير ذوب آهن، صنايع خودروسازي، شيشه‌سازي، تصفيه آب، واحدهاي توليد انرژي و در واحدهاي توليدي كوچك نظير كارخانه‌هاي ساخت ماشين لباسشويي و وسائل الكترونيكي مانند ويدئو و ... كاربردهاي گوناگوني پيدا كرده است. (طاهري، 50، 1378).

كاربرد منطق فازي در صنايع خودروسازي مربوط به تنظيم و كنترل ترمزهاي ABS، سيستم ترمز ضدلغزش و گيربكس اتوماتيك براي خودروها (در كارخانه نيسان)، گيربكس اتوماتيك براي خودروها (در شركت سوبارو)، تشخيص عيب در فرايند توليد، محاوره بين ماشين و انسان، كنترل كيفيت و... بوده است.

متغير زباني و قواعد اگر- آنگاه فازي

يكي از ويژگي‌هاي منطق فازي در استفاده از ساختار قانون پايه منطقه فازي است كه طي آن، مسائل كنترلي به يك سري قوانين IF x And y THEN z تبديل مي‌شوند كه پاسخگوي خروجي مطلوب سيستم براي شرايط ورودي داده شده به سيستم است. اين قوانين ساده و آشكار براي توصيف پاسخ‌دهي مطلوب سيستم با اصطلاحاتي از متغيرهاي زبان شناختي به جاي فرمول‌هاي رياضي استفاده مي‌شود.

نكته جالب اينجاست كه گرچه سيستم‌هاي فازي پديده‌هاي غيرقطعي و نامشخص را توصيف مي‌كنند، اما تئوري فازي، تئوري دقيقي است.

متغير زباني، متغيري است كه مقاديرش كلمات يا جملات يك زبان طبيعي و يا مصنوعي باشد. مثلاً، سن يك فرد را درنظر بگيريد، اگر مقاديري را كه سن اختيار مي‌كند با كلماتي نظير: نونهال، نوجوان، جوان، مسن و پير نشان دهيم، متغير سن، متغيري زباني است (آذر و فرجي، 1386، 198).

مثال: سرعت ماشين، متغير x است كه مقاديري را در محدوده [0,Vmax] مي‌پذيرد. اكنون ما سه مجموعه فازي «كند»، «متوسط»، «تند» را مطابق شكل زير در محدوده [0,Vmax] تعريف مي‌كنيم. اگر ما x را يك متغير زباني ببينيم، آنگاه x مي‌تواند «كند» و «متوسط» و «تند» را به عنوان مقدار بپذيرد (شكل1).

شكل1: سرعت ماشين به عنوان يك متغير زباني

يك متغير زباني توسط پنج‌تايي (X,T(x),U,G,M) مشخص مي‌شود كه در آن:

· X نام متغير زباني است.

· T(x) مجموعه مقادير زباني است كه X اختيار مي‌كند.

· U‌ دامنه فيزيكي واقعي است كه در آن، متغير زباني X مقادير كمي خود را اختيار مي‌كند (مجموعه مرجع).

· G گرامري كه بر طبق آن، مقادير مختلف متغير زباني توليد مي‌شود

· M قاعده‌اي لغوي كه هر مقدار زباني در T را به يك مجموعه فازي در U مرتبط مي‌سازد (تابع عضويت) (George and Yuan,2003)

بنابراين، با معرفي متغيرهاي زباني، ما قادر خواهيم بود توصيف‌هاي مبهم و نامعلوم در زبان‌هاي طبيعي را در گزاره‌هاي رياضي فرموله كنيم. اين اولين گام براي مشاركت سيستماتيك و موثر دانش بشري در سيستم‌هاي مهندسي است.

منطق فازي چگونه به كار گرفته مي‌شود؟

منطق فازي را مي‌توان از طريق قوانيني به كارگرفت كه «عملگرهاي فازي» ناميده مي‌شوند. اين قوانين معمولاً براساس مدل زير تعريف مي‌شوند:

IF variable IS set THEN action

مثلا، فرض كنيد مي‌خواهيم توصيفي فازي از دماي يك اتاق ارائه دهيم. در اين صورت مي‌توانيم چند مجموعه فازي تعريف كنيم كه از الگوي تابع u(x) تبعيت كند. شكل 2، نموداري از نگاشت متغير>دماي هواسردخنكعاديگرمداغ< است. ملاحظه مي‌كنيد كه دمايي معين ممكن است متعلق به يك يا دو مجموعه باشد (نوعي‌پور، 1382).

اكنون مي‌توان براساس مدل فوق، قانون فازي زير را تعريف كرد:

اگر دماي اتاق «خيلي گرم» است، سرعت پنكه را «خيلي زياد» كن.

اگر دماي اتاق «گرم» است، سرعت پنكه را «زياد» كن.

اگر دماي اتاق «معتدل» است، سرعت پنكه را در «همين اندازه» نگه دار.

اگر دماي اتاق «خنك» است، سرعت پنكه را «كم» كن.

اگر دما «سرد» است، پنكه را «خاموش» كن.

اگر اين قانون فازي را در يك سيستم كنترل دما اعمال كنيم، آنگاه مي‌توانيم دماسنجي بسازيم كه دماي اتاق را به صورت خودكار و بر طبق قانون ما، كنترل كند (نوعي‌پور، 1382).

شكل2

 

به عنوان نمونه، دماهاي بين دماي T1 و T2، هم به مجموعه «سرد» و هم به مجموعه «خنك» تعلق دارند، اما درجه عضويت دمايي معين در اين فاصله، در هر يك از دو مجموعه متفاوت است. به طوري كه دماي نزديك T2 تنها به اندازه چندصدم عضو مجموعه «سرد» و نزديك به 90درصد عضو مجموعه «خنك» است. (نوعي‌پور، 1382)

دو نوع توجيح براي سيستم‌هاي فازي وجود دارد:

دنياي واقعي ما بسيار پيچيده‌تر از آن است كه بتوان توصيفي دقيق براي آن پيدا كرد. بنابراين، بايد توصيفي تقريبي يا همان فازي كه قابل تجزيه و تحليل باشد، براي يك مدل معرفي شود.با حركت ما به سوي عصر اطلاعات، دانش و معرفت بشري بسيار اهميت پيدا كرده است. بنابراين، ما به فرضيه‌اي نياز داريم كه بتواند دانش بشري را به شكلي سيستماتيك فرموله كرده و آن را به همراه ديگر مدل‌هاي رياضي، در سيستم‌هاي مهندسي قرار دهد.

انتقادات به نظريه فازي

همراه با گسترش اين نظريه، انتقاداتي بر آن وارد شد كه عمده‌ترين آنها را مي‌توان در سه گروه، تقسيم‌بندي كرد:

منتقدين سوال مي‌كردند كه كاربرد منطق جديد (منطق فازي) چيست؟ شما چه چيزي با مجموعه فازي مي‌توانيد انجام دهيد؟

منتقدين فعال در مراكز علمي و پژوهشي احتمالات فازي را همان «احتمال» اما با لباس مبدل مي‌دانستند. آنها احساس مي‌كردند كه لطفي‌زاده چيزي جديد ارائه نكرده و واقعاً كاري خاص انجام نداده است.

قهر آشكار منطق دو ارزشي با منطق فازي از همه مهم‌تر بود. منتقدان مي‌گويند منطق دو ارزشي، كارايي دارد و هزاران سال است كه به ما خدمت كرده و رايانه‌ها را به كار مي‌اندازد. ممكن است مقداري هزينه داشته باشد، اما ساده است و كار مي‌كند (آذر و فرجي،1386، 13).

تفاوت ميان نظريه احتمالات و منطق فازي

يكي از مباحث مهم در منطق فازي، تميزدادن آن از نظريه احتمالات در علم رياضيات است. غالباً نظريه فازي با نظريه احتمالات اشتباه مي‌شود. در حالي كه اين دو مفهوم كاملاً با يكديگر متفاوتند (نوعي‌پور، 1382).

منطق فازي با حقايق نادقيق سروكار داشته و به حدود و درجات يك واقعيت اشاره دارد، حال آنكه نظريه احتمالات بر شالوده مجموعه حالات تصادفي يك پديده استوار است و درباره شانس وقوع حالتي خاص صحبت مي‌كند؛ حالتي كه وقتي اتفاق بيفتد، دقيق فرض مي‌شود. براي روشن شدن موضوع، به اين مثال توجه كنيد. فرض كنيد كه در خياباني رانندگي مي‌كنيد. اتفاقا متوجه مي‌شويد كه كودكي در خودرويي ديگر كه به موازات شما در حال حركت است، نشسته و سر و يك دست خود را از پنجره بيرون آورده و در حال بازيگوشي است. اين وضعيت، واقعي است و نمي‌توان گفت احتمال اينكه بدن اين كودك بيرون از خودرو باشد، چقدر است (همان منبع) زيرا بدن او واقعاً بيرون از خودرو است، با اين توضيح كه بدن او كاملاً بيرون نيست بلكه فقط بخشي از بدن او در خارج خودرو قرار گرفته است. در اينجا تئوري احتمالات كاربردي ندارد، چون ما نمي‌توانيم از احتمال خارج بودن بدن كودك از ماشين صحبت كنيم؛ زيرا آشكارا فرضي غلط است، اما مي‌توانيم از احتمال وقوع حادثه صحبت كنيم. مثلا هر چه بدن كودك بيشتر بيرون باشد، احتمال اينكه بر اثر برخورد با بدنه خودرويي ديگر دچار آسيب شود، بيشتر مي‌شود. اين حادثه هنوز اتفاق نيفتاده، اما مي‌توانيم از احتمال وقوع آن صحبت كنيم. بيرون بودن تن كودك از ماشين همين حالا به واقعيت تبديل شده و فقط مي‌توانيم از ميزان و درجات آن صحبت كنيم (نوعي‌پور، 1382).

فازي بودن و احتمالات، اغلب با هم تركيب مي‌شوند. يك جمله، در صورتي احتمالي است كه احتمال يا درجه تحقق را نشان دهد و يا نتيجه يك واقعه اتفاقي را بيان كند. مثلاً، جمله «شانس اينكه آنجا باشم 50-50 است» جمله‌اي كاملا احتمالي است. جملات احتمالي، خود درجه‌اي از مفهوم فازي بودن را نشان مي‌دهند. در جمله «به احتمال زياد آنجا خواهم بود» تمامي احتمالات به صورت ذهني سنجيده شده و درجه‌اي از احتمال تا تحقق را بيان مي‌كنند. در صورتي‌كه جمله «ممكن است آنجا باشم» كاملا نامعلوم و غيرقابل پيش‌بيني است و در واقع فازي بودن آن حالت را بيان مي‌كند (كارتالوپولس، 7، 1381).

نتيجه‌گيري

منطق فازي، روشي متفاوت را براي مسائلي فراهم مي‌آورد كه نياز به كنترل دارند. اين روش بر آنچه كه سيستم بايد انجام دهد متمركز است، نه بر چگونگي انجام كارها (Hellmann, 2005).

به‌كارگيري منطق فازي، ساده بوده و قادر است مسائل پيچيده‌اي را كه با روش‌هاي معمولي رياضي حل نمي‌شوند، به سادگي و در زماني كمتر حل كنند. اين منطق، همانند دانش فرد خبره، عمل مي‌كند.

نظريه مجموعه‌هاي فازي براي اقدام در شرايط عدم اطمينان طراحي شده و اين كار را با استفاده از متغيرهاي زباني و عادي روزمره انجام مي‌دهد كه مي‌توان با كمك آنها مسائل و متغيرهاي كيفي را كمي كرده و مورد ارزيابي قرار داد. بنابراين، منطق فازي منطقي مناسب براي علم مديريت است كه در بيشتر مواقع با متغيرهاي كيفي سروكار دارند.

به كمك منطق فازي، از كل گويي و مطلق‌گويي دور شده و مسائل را بيشتر به سمت جواب صحيح‌تر سوق مي‌دهيم. منطق فازي در عصر كنوني كه با تغييرات سريع همراه با پيچيدگي‌هاي بغرنج توأم شده است، مي‌تواند پاسخي مناسب باشد.

منابع:

آذر، ع. و فرجي، ح، علم مديريت فازي، انتشارات موسسه كتاب مهربان نشر، 1386.

طاهري، س.م، آشنايي با نظريه مجموعه‌هاي فازي، انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد، چاپ دوم، 1387.

قيومي، ص، منطق فازي و مباني فلسفي آن، پايان‌نامه كارشناسي ارشد فلسفه، دانشگاه تربيت مدرس، 1381.

نوعي‌پور، بهروز، منطق فازي چيست؟ ماهنامه شبكه، آذر 1385، شماره 71.

كاسكو، بارت، تفكر فازي، ترجمه، غفاري، دكتر علي و همكاران، انتشارات دانشگاه خواجه نصيرالدين طوسي، چاپ دوم بهمن 1380.

http://old.sanatekhodro.com/Template3/Article.aspx?AID=538#1526

فازي و فرايند هاي ذهني

رشد مفاهيم در ذهن داراي تابع فازي صعودي است و به مرور زمان چگال تر مي شود يعني اين كه با گذر زمان مفاهيم داراي معاني كامل تري مي شوند و نسبت به گذشته برگشت پذير و چرخشي نبوده مگر اين كه دچار اختلال و يا آُسيب گردد.

فازي درك فرايند ذهني و رفتار را غنا مي بخشد و در حل مساله ي بنيادي و بغرنج روانشناسي يعني تقابل بين طبيعت و تربيت با درجه ي عضوين سازي راه حلي ارائه مي دهد.

قنبري

رفتارهای فازی انسان

رفتار فازی موجب بهینه سازی رفتارهای انسان مطابق با شرایط و موقعیت محیطی است.

رفتار فازي موجب ميراسازي خطا مي شود.

قنبری- زاهدان

کاربرد رگرسیون فازی در پژوهش اجتماعی

روش‌شناسی و روش‌های تحقیق

یک‌شنبه، 28 بهمن 1386

گزارش نشست گروه روش‏شناسی و روش تحقیق
کاربرد رگرسیون فازی در پژوهش اجتماعی

گروه علمی- تخصصی روش‌شناسی و روش تحقیق انجمن جامعه‌شناسی ایران در دومین نشست خود که در تاریخ بیست و هشتم بهمن ماه برگزار شد، موضوعی را با عنوان "کاربرد رگرسیون فازی در پژوهش اجتماعی" به بحث گذاشت که طی آن دکتر ابراهیم خدایی عضو هیأت علمی و معاون سازمان سنجش کشور به سخنرانی پرداخت.
وی در آغاز سخنان خود با اشاره به مشتق شدن بحث رگرسیون فازی از موضوع منطق فازی، لازمه آشنایی با رگرسیون فازی و کاربردهای آن را شناخت کامل مباحث مطرح در منطق فازی دانست و گفت: همان‏طور که می‏دانید کلمه ”فازی“ خود حاوی ابهاماتی است و حتی در زبان انگلیسی معنای منفی‏ای از آن منبعث می‏شود. با این وجود، منطق فازی تلاش کرده نوعی مدل منطقی برای مسائل افراد در بخش‌های مختلف زندگی و تصمیم‌گیری‌های آنها در این رابطه ارائه دهد. بنابراین این منطق نه تنها آن معنای مبهم لغوی را ندارد؛ بلکه سعی می‏کند با ترسیم مدل، موضوع را از ابهام خارج کند.

خدایی در عین حال با اشاره به کاربرد نظریه‏های مجموعه‏ها در منطق فازی به جای جبر صفر و یک، این منطق را پلی میان نظریه مجموعه‏های کلاسیک و ابهامات موجود به ویژه در مسائلی مانند موضوعات اجتماعی معرفی کرد و گفت که در واقع، منطق فازی سعی می‏کند به همه چیز درجه نسبتی دهد تا آنها را به مدل‏های ریاضی تبدیل کند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود، درباره تاریخچه منطق فازی گفت: بر اساس مدارک موجود، این بحث نخستین بار در سال 1930 توسط یک فیلسوف لهستانی مطرح شده است اما موضوع چندان نتوانسته جایگاه خود را پیدا کند تا اینکه در سال 1965 آقای لطفی‏زاده که ملیت آذربایجانی - ایرانی دارد، این موضوع را بیشتر مورد توجه قرار داد. البته انتقاداتی نیز در این زمینه به او وارد بود. به عنوان مثال گفته می‌شد که او اولاً نتوانسته کاربردی را برای این بحث مشخص کند تا اینکه در اوایل دهه 70 ژاپنی‏ها آن را در سیستم‏های صنعتی مورد استفاده قرار دادند. از سوی دیگر، از آنجا که منطق فازی یک درجه رضایت‏مندی بین صفر و یک را تعریف می‏کند، این انتقاد از سوی اصحاب علم آمار مطرح می‌شد که همچنان بحث احتمال در این منطق قوی است. در عین حال، لطفی‏زاده خود می‏گوید که تئوری او در غرب بیشتر با موانع و انتقادات فراوانی مواجه شد ولی در شرق و در کشورهایی مانند سنگاپور و ژاپن مورد استفاده قرار گرفت.

خدایی در ادامه تاکید کرد: در هرحال منطق فازی بر اساس تعاریف موجود، در پی یافتن راهی است که فکر بشری را معقول و مدل‏بندی کند. علاوه بر این، از جمله دیگر دلایلی که در ضرورت طرح بحث منطق فازی مطرح می‏شود، این است که در بسیاری موارد دستیابی به مدل‏های منطق ریاضی چندان امکان پذیر نبوده، فرآیند کار غیرخطی است یا اینکه حس‏گرهای ما اطلاعات دقیق ندارند.

وی در بخش پایانی سخنان خود توضیح داد: رگرسیون موضوعی است که در تمام علوم کاربرد دارد ولی نوع متغیرها و نگاه به آن فرق می‏کند. تئوری رگرسیون کلاسیک این است که خطی بین متغیر مستقل و وابسته برازش می‏شود. این در حالی است که در رگرسیون غیرخطی بین دو متغیر دیگر یک خط فرض نمی‏شود. رگرسیون فازی نیز به طور کلی در دو حالت مورد بررسی قرار می‏گیرد؛ وقتی روابط بین متغیرها فازی باشد یا اینکه خود متغیرها ماهیت فازی داشته باشند.

منبع: http://www.isa.org.ir/node/1119

مبانی فلسفی منطق فازی

گزارش نخستین نشست گروه جامعه‏شناسی روش‏شناسی

مبانی فلسفی منطق فازمبانی فلسفی منطق فازیی

گروه علمی- تخصصی جامعه‌شناسی روش‌شناسی و روش‌های تحقیق از جمله گروه‌هایی است که در سال تحصیلی 87-1386 فعالیت خود را آغاز کرده است. از جمله اهداف این گروه که مدیریت آن را دکتر علی ساعی عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس به عهده دارد، تلاش در جهت روشن‏تر کردن منطق روش‏شناختی پژوهش‏های اجتماعی‏، افزایش دقت روش‏های داوری در علوم اجتماعی، ‏افزایش اعتبارمعرفتی و همچنین نهادینه کردن تکثرگراییمعرفت شناختی و روش‏شناختی در این حوزه علمی است. گروه روش‌شناسی در نخستین نشست خود، با دعوت از دکتر لطف‏الله نبوی استاد منطق و روش تحقیق دانشگاه تربیت مدرس موضوعی با عنوان "مبانی فلسفی منطق فازی" را به بحث گذاشت.

دکتر نبوی در آغاز سخنرانی خود در این جلسه، با بیان اینکه در بحث از مبانی فلسفی، عمدتاً به مبانی معرفت‌شناسی و روش‏شناسی می‌پردازد؛ گفت: مقوله تفکر دارای دو مقام ثبوت و اثبات است. وقتی به ثبوت تفکر اشاره می‏کنیم، منظور ریشه‏های تفکر، عمق و خلاقیتی است که در آن وجود دارد چرا که اگر تفکر ریشه‏های عمیقی نداشته باشد، طبعاً ماحصل چندانی هم نخواهد داشت اما علاوه بر این مسأله، تفکر باید در مقام اثبات نیز دقیق و منضبط باشد. یعنی با دقت ارائه و اظهار شده و به صورت منضبط تبیین شود. آشکار است که از تعامل، تبادل و توازن میان مقام ثبوت و اثبات در تفکر،‏ معرفت تشکیل می‏شود که هم باید عمیق و دقیق بوده و هم بر خلاقیت و انضباط مبتنی باشد.

وی افزود: با یک رویکرد اثباتی به تفکر، می‏توان گفت که تفکر مراحلی را در تاریخ پشت سر گذاشته است. در واقع، تفکر صوری از سال چهارصد قبل از میلاد آغاز شده و تا قرن نوزدهم ادامه داشته است و پس از آن، از نیمه قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیست و یکم ساحت دیگری در تفکر حاکم شده که نام آن را تفکر ریاضی می‏گذارند اما ما این تجربه را پشت سر گذاشتیم و اکنون وارد مرحله سومی شده‏ایم که من از آن با عنوان تفکر فازی تعبیر می‏کنم که می‏توان گفت به معنای دقیق کلمه، از سال 2000 به بعد مطرح شده و رونق یافته است.

نبوی خاطرنشان کرد: تفکر صوری دارای دو ویژگی است؛ صوری سازی و اصل موضوعی سازی. در واقع، در این تفکر، به معرفت به مثابه درختی نگاه می‏شود که اجزاء مختلفی دارد و تصور بر این است که ما باید در علوم مختلف، درخت معرفت را نشانده و پربار کنیم. این بدان معناست که در معرفت مورد نظر خود بتوانیم حدود و اصول آن را پیدا کنیم، ریشه‏های بحث را بیابیم و سپس به سمت شاخه و میوه‏ها یا همان نظریه‏ها برسیم.

وی سپس به بیان تاثیرات تفکر صوری بر علوم مختلف پرداخت و در این باره گفت: پایه‏ترین علم معرفت، منطق است که درخت آن توسط ارسطو در قرن چهارم قبل از میلاد کاشته شد. بعد از منطق نوبت به ریاضیات می‌رسد که با نظریات اقلیدس در همان قرن چهارم قبل از میلاد در کتاب مشهور اصول مطرح شده است. پس از این علوم، درخت معرفت فیزیک و فیزیک نظری توسط نیوتون کاشته شده و در ادامه، در فضای تفکر صوری، نوبت به فلسفه و متافیزیک می‌رسد که در آن بزرگانی مثل دکارت، اسپینوزا و لایب نیتز شناخته شده‌اند.

وی ادامه داد: شعار دکارت وضوح و تمایز بوده و او معتقد است که در فلسفه همه چیز باید وضوح داشته و متمایز با دیگر موارد باشد اما لایب نیتز که می‏توان گفت با او تقریباً فضای صوری به کار خود پایان داد، به معنای دقیق کلمه خواهان پایان بخشیدن به مشاجرات فلسفی و به جای آن، رونق بخشیدن به فرآیند محاسبه است. اولین نمادهای ریاضی در منطق نیز توسط لایب نیتز به میان آمده و به همین دلیل، او را پدر منطق جدید می‏نامند. بدین ترتیب، با لایب نیتز کم‌کم تفکر ریاضی آغاز و به تبع آن،‌ ساحت جدیدی خلق می‌شود.

نبوی با تاکید بر اینکه تفکر ریاضی علاوه بر صوری‏سازی و اصل موضوع سازی به نمادین سازی و محاسبات نیز توجه می‏کند؛ گفت: در واقع در فضای ریاضی،‌ همه چیز تحت تأثیر محاسبات ریاضیاتی، آن هم در فضای مجموعه‏ها قرار می‏گیرد. او همچنین یادآور شد که منطق ریاضی جدید بسیار دیر و با حدود 50 سال فاصله نسبت به کشورهای دیگر توسط دکتر مصاحب به ایران وارد شد.

دکتر نبوی در بخش دیگری از سخنان خود توضیح داد که در اواسط قرن نوزدهم و در حوزه تفکر صوری،‏ به صراحت ذکر می‏شد که انسان اقلیدسی خلق شده است اما حدود یک قرن بعد، با شکسته شدن آن فضا، این نتیجه حاصل شد که می‏توان هندسه‏های دیگری نیز داشت. ریاضیات نیز پس از منطق در ساحت تفکر ریاضی دچار تحول شده و البته در کنار آن و با کمک یکدیگر رشد کردند. پس از آن نیز به صورت معمول نوبت به فیزیک رسید و فیزیک انیشتین و ماکس پلانک، با غلبه بر اصول بی‏نقص نیوتنی در فضای تفکر ریاضی به رشد خود ادامه دادند. در ادامه نیز مانند مرحله پیشین نوبت به متافیزیک رسید که با هر سه معرفت قبلی نسبت داشت. در عین حال، علومی مانند علوم اجتماعی نیز از این فضا متأثر بودند که در این زمینه دکتر منوچهر راد در کتاب "درون فهمی" با الهام از دکتر مصاحب سعی کرد ردپای منطق ریاضی را در علوم اجتماعی پیدا کند.

استاد منطق دانشگاه تربیت مدرس همچنین تصریح کرد که با شکسته شدن منطق ارسطویی، هندسه اقلیدسی و فیزیک نیوتنی که زمانی تصور می‌شد تنها فضاهای حاکم بر جهان هستند، این موارد حذف نشدند بلکه به صورت تقریبی درآمدند.

وی در ادامه بحث خود، وارد ساحت سوم یا همان تفکر فازی شد و درباره آن گفت که در این فضا علاوه بر ویژگی‏های تفکر صوری و ریاضی، فازی نت هم اضافه شده و در پی آن، فضای جدیدی آرام آرام خلق شده و در شروع، پا به منطق گذاشته است. او توضیح داد که به تعبیری می‏توان گفت که دو منطق قبلی در فضایی دو ارزشی میان صفر و یک یا سیاه و سفید و یا صادق یا کاذب بوده‌اند اما دکتر لطفی‏زاده دانشمند ایرانی الاصلی که برای نخستین بار بحث از منطق فازی را به نوعی مطرح می‏کند، خواهان نگاه کردن به طیف‏های ارزش‏های میان این دو است. این بدان معناست که میان صفر و یک و سیاه و سفید طیف وسیعی از اعداد و رنگ‏ها وجود دارند که باید مورد توجه قرار گیرند و ما می‏توانیم با داشتن مجموعه فازی یا همین طیف‏ها، مفهوم اشتراک را مطرح کنیم.

به گفته لطف‌الله نبوی، منطق فازی طی چهل سال گذشته، در حوزه‏های مختلف کاربردهای بسیاری پیدا کرده که از جمله آنها، ریاضیات کاربردی، فناوری و مهندسی، مدیریت، اقتصاد و علوم اجتماعی را می‌توان نام برد و این در حالی است که این منطق جدید مخالفت‏های زیادی را هم با خود به همراه داشته است.

وی افزود: پذیرش منطق فازی برای برخی به منزله بی‏نظمی و آشوبی است که نظام سخت علمی را درهم ریخته و بی‏دقتی را حاکم می‏کند. در عین حال، بحث از عدم صحت و تمامیت نیز در انتقادات فضای منطق به چشم می‏خورد چنانچه برخی آن را در فضای کاربردی قابل پذیرش دانسته اما معتقدند در سیستم منطقی نمی‏توان آن را وارد کرد.

دکتر نبوی در پایان سخنان خود تصریح کرد: منطق فازی برای تبدیل شدن به یک سیستم، افق روشنی دارد و به همین دلیل، من سال 2000 میلادی را نقطه آغازی برای این منطق می‏دانم و معتقدم که در صورتی که منطق فازی به تمام معنا ساخته شود، حتی در ریاضیات نظری و علوم دیگر کاربرد نیز پیدا خواهد کرد. در عین حال باید توجه داشت که حتی در صورت ساخته شدن کامل این منطق و نفوذ آن به علوم مختلف نیز تردیدهای فلسفی بشر تا حد زیادی باقی مانده و همین امر سبب خواهد شد که منطق ریاضی همچنان جایگاه خود را حفظ کند.

وی همچنین خاطرنشان کرد که اگر قرار باشد در سطح نظر و نه عمل، منطق فازی حاکم شود؛ باید به این پرسش پاسخ جدی داد که آیا قواعد منطق فازی خود فازی‏اند و آیا می‏توان از فهم فازی و تفکر فازی سخن گفت. در پاسخ به این مسأله گفته می‏شود که منطق پایه‏ای‏ترین بنیادهای نظری بوده و تغییر در آن تبعات زیادی خواهد داشت و بدیهی است که در بررسی این موضوع که آیا فهم هم می‏تواند فازی باشد، وارد یک بحث فلسفی نسبتاً پیچیده می‏شویم که در آن می‌توان گفت که با درجه‏ای از فازی‏نت فهم درجات دیگر تا حدی امکان‌پذیر بوده و لازم نیست ثبات علی الاطلاق باشد تا بتوان آن را فهم کرد.

lمنبع: انجمن جامعه شناسی

نقد منصفانه از طریق منطق فازی

تفکر غیر ارسطویی به نقد منصفانه که رویکردی در مطالعه ی ادیان است می تواند مدد برساند. به طور کلی دو نوع تفکر منطقی را می توان مقابل هم قرار داد. اگر چه بیش از سی نوع مدل منطقی وجود دارد اما این دو نوع در مقابل یکدیگرند منطق ارسطویی مبتنی بر جهانی سفید و سیاه است. دقت در این منطق حیرت آور است و خط کشی دقیق در آن مطرح است. زاده در مقاله ی مجموعه های فازی سری های فازی را مطرح می کند که صورت نوشتاری کلمه به زبان انگلیسی FUZZY است و به معنی درهم تنیدگی و پیچیدگی و تلفیق معنی دارد و با نسبیت راسلی و ابهام متفاوت است. ابهام دارد نسبیت هم دارد اما با نسبیت انیشتین یا ابهام راسلی متفاوت است. این تفکر ریاضی در دهه ی 60 بوجود آمد. منطق چند ارزشی لوکاسویچ بوده است. زاده این را مطرح نمود و در خاور دور استفاده ی زیادی از این منطق کردند و بعدها آمریکایی ها اهمیت آن را درگرفتند. زاده در دانشگاه کالیفرنیا سالها تدریس می کرد و این دانشگاه در رشته ی دکتر زاده جزء بهترین دانشگاههای جهان محسوب می شود. اگر چه مخالفت های زیادی با این سیک تفکر شد اما صبر و حوصله ی استاد نهایتا نتیجه داد و این منطق در جهان کاربردی شده و طرفداران زیادی پیدا کرده است. در منطق فازی مرزبندی دقیق و منظم از پدیده های جهان وجود ندارد. در این منطق مرزبندی دقیقی در جهان وجود ندارد رابطه ی بین اشیاء در جهان یک رابطه ی درهم تنیده است یعنی اشیاء از یکدیگر ممتاز متمایز و جدا نیستند. مثالی که در فازی وجود دارد این است که در صورتی که بتوان نقطه ی تبدیل یک سطح صاف به یک تپه را مشخص کرد جایزه ی زیادی می گیرید در غیر این صورت کشته می شوید. آیا کسی می تواند به جایزه ی بزرگ برسد. آیا فواصل در عالم مشخص است. مسلم است دقت در اندازه گیری می تواند تا بی نهایت ادامه یابد. من چاقم یا لاغر, محجب است یا غیر محجب، سکولار است یا قدسی و ... . هیچ کس نمی تواند این مرز را بسازد اما ارسطو سالیان متمادی این کار را می کرد و منطق وی خط کش مانند عمل می نمود اما مشخص است که این منطق سر سازگاری با جهان واقعی ندارد. در سری های زمانی تعلق به مجموعه از طریق توابع عضویت مشخص می شود. اگر نمره ی 18 تا 20 نمره ی ممتاز و عالی باشد در این صورت نمره ی پایان نامه ای که 999999/17 است چقدر متعلق به مجموعه ی عالی تعلق دارد. این چیزی است مانند تشکیک در فلسفه ی صدرایی. الهیات اسلامی الهیات فازی است. ابن عربی در فصوص الحکم در فتوحات دارد که اگر قایل به تنزیه بشی ناقصید. با تفکر فازی می توان جنبش ها را به صورت منصفانه نقد کرد. هم واجد صدق و اعتبارند و هم نیستند این یا آن نیست بلکه هر دوی آن است. می توان این منطق را در الهیات در عرفان، روانشناسی، مشاوره، حقوق و بسیاری از مقولات می توان آن را به عنوان یک روش و یک ایده ی فلسفی قابل طرح است. جامعه ی ما به دلیل بی اطلاعی از این منطق آسیب جدی دیده است.

ارزشيابي فازي

ارزیابی دانش آموزان فرآیندی است برای تعیین سطح عملکرد دانش آموزان در ارتباط با موضوعات یادگیری آموزشی. یک سیستم آموزشی که دارای کیفیت بالا است پیشرفت فردی دانش آموزان را حمایت، اصلاح و ارتقاء می دهد و اطمینان می دهد که ارزیابی همه ی دانش آموزان یک ارزیابی یکسان را دریافت می کنند و چشم اندازهای فعلی و آینده ی دانش آموزان را تحمیل نمی کند. بنابراین چنین سیستمی نیازمند به روز شدن و اصلاح مدام است تا مطمئن شود که سیستم مناسب، عادلانه، بی طرف و برای همه دانش آموزان سودمند است. باید در چنین سیستمی اندازه هایی خودکار و روشن به سیستم ارزشیابی وارد شوند. ثابت شده است که استدلال فازی برای استنباط کردن نمرات دانش آموزان مناسب است. همچنین برای اصلاح پایایی و مقاومت سیستم توابع عضویت گاووسی به جای توابع عضویت مثلثی سنتی پیشنهاد شده اند.
از زمان معرفی منطق فازی توسط زاده در سال 1965 نظریه ی مجموعه های فازی به طور وسیعی برای حل مسایل و مشکلات مختلفی در حوزه های مختلف و متفاوتی استفاده شده است و یکی از این حوزه ها حوزه ی ارزشیابی آموزشی است. بیسواس دو روش را برای ارزشیابی پاسخ های متنی دانش آموزان با استفاده از مجموعه های فازی و یک تابع انطباق دهنده معرفی می کند، این روش ها عبارتند از: روش ارزشیابی فازی و یک روش ارزشیابی فازی تعمیم یافته.

ترکیب فنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین براي ارزشیابی آموزشی (مطالعه موردي تدریس ریاضیات

ترکیب فنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین…/ 129
فصلنامه
فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی
سال اول  شماره دوم  زمستان 1389
ترکیبفنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین
براي ارزشیابی آموزشی (مطالعه موردي تدریسریاضیات)
سعید آیت* 1
الهام حري نجفآبادي **
چکیده
ارزشیابی آموزشی همواره فرآیندي مهم، وقتگیر و هزینه بر در سیستمهاي آموزشی بوده است. از سوي دیگر
دستیابی به نتیجه قابل اعتماد بدون استفاده از معیارهاي مناسب، امکان پذیر نمیباشد. در این مقاله با استفاده از
معیارهاي منطق فازي، سیستمی جهتارزشیابی نحوه آموزشمدرسان پیشنهاد شده است. منطق فازي از روشهاي
نوین استنتاج محسوب می شود و در ترکیببا رایانه به عنوان ابزاري قدرتمند در کاربردهاي مختلفاستفاده میشود.
مراحل این تحقیق بدین صورت استکه ابتدا با آمارگیري از استادان با تجربه و مسلط به دانشو فنآوريهاي نوین
آموزشی، دادههاي مورد نیاز جمع آوري گردیده است. سپسبه عنوان مطالعه موردي، شیوههاي مؤثر در آموزش
ریاضیات مقطع کارشناسی با استفاده از روشهاي نوین و ایده هاي منطق فازي مورد تحلیل و مطالعه قرار گرفته است.
در نهایت، با استفاده از تحقیقات انجام شده، یکسیستم فازي جهتارزشیابی آموزشی، طراحی و با نرمافزار
پیاده سازي شده است. نتایج ارزیابی نشان داد که با استفاده از این سیستم پیشنهادي (در مطالعه موردي MATLAB
انجام شده)، ارزشیابی مؤثرتري از عملکرد آموزشی مدرسان امکان پذیر استو مدرسان می توانند با استفاده از این
سیستم، اقدام به اصلاح و افزایشبهرهوري روند آموزشخود نمایند. همچنین این تحقیق نشان داد که با استفاده از
استنتاج فازي خطاهاي ارزشیابی کاهشیافته و از حالتمطلق گراي منطق کلاسیکعاري گردیده است.
واژگان کلیدي
ارزشیابی آموزشی، معیارهاي آموزشی، منطق فازي
[e-mail] * استادیار گروه مهندسی کامپیوتر و نرمافزار، دانشگاه پیام نور مرکز نجفآباد
[e-mail] ** دانشجوي کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور مرکز تهران
نویسنده مسؤول یا طرف مکاتبه: سعید آیت
1389/12/ 1389 تاریخ پذیرشمقاله: 25 /11/ تاریخ دریافت مقاله: 25
130 / فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی/ سال اول / شماره دوم / زمستان 1389
مقدمه
فنآوريهاي نوین و به خصوصفن آوري اطلاعات و ارتباطات، عرصه هاي مختلفزندگی بشر
را به طور چشمگیري تحتتأثیر قرار داده است. افزایشراندمان سیستمها، استفاده از سیستمهاي
چندرسانهاي، امکان ارتباطات همیشه و همه جا با استفاده از بستر اینترنتو شبکهها از جمله دلایل
اقبال به فنآوري اطلاعات و ارتباطات است. در امر آموزشنیز تحقیقات نشان میدهد که
بهکارگیري این فنآوري موجبارتقاي سطح مدیریتاثربخشسیستمهاي آموزشی گردیده و
امر تعلیم و تربیترا تسریع و تسهیل خواهد نمود (صالحی و حاجی زاد، 1389 ). از این رو همگام
با سایر تحولات، رویکرد چشمگیري نیز به سوي استفاده از فنآوري در آموزشو سنجشبه
وجود آمده که بیانگر ضرورتنیاز به این فنآوري در امر آموزشاست(ثمري و آتشک،
1388 ). به طور مثال نتایج تحقیق ضامنی و کاردان ( 1389 ) نشان می دهد که کاربرد فن آوري
اطلاعات و ارتباطات در تغییر نگرش، تثبیتو پایداري مطالبدرسی، مهارت استدلال و قدرت
خلاقیتو در نهایتیادگیري فعال درسریاضی تأثیر دارد. از این رو حرکتبه سمتاجراي
نظام هاي آموزشالکترونیکیا تغییر شیو ه هاي تدریسبا به کارگیري فنآوري هاي اطلاعاتی
در ارائه دروسو یادگیري چگونگی آموزشبه فراگیران، از راهکارهاي اساسی آموزشدر عصر
اطلاعات محسوب می شود (کمالیان و فاضل، 1388 ؛ صدقپور و همکاران، 1387 ). این رویکرد به
گونه اي استکه برخی محققان بیشترین تأثیر پدید آمدن فن آوري هاي اطلاعاتی و ارتباطی را بر
محیطهاي آموزشی نظیر مدارس، دانشگاهها و پاركهاي علم و فنآوري دانسته اند (کرامتی و
.( همکاران، 1387
نمود این رویکرد در کشور ایران، برگزاري جشنوارههاي تولید محتواي الکترونیکی در
آموزشهاي فنی و حرفه اي، همچنین جشنوارههاي روشتدریسبا استفاده از فنآوري اطلاعات
استکه در دوره متوسطه وزارت آموزشو پرورشدر حال اجراست. از جمله اهدافمشترك
اجراي این جشنوارهها عبارتند از: ترغیب، تشویق و ایجاد باور در بین مدرسان در امر استفاده از
نرمافزارها و تولید محتواي الکترونیکی، توسعه و گسترشفرهنگتولید محتواي الکترونیکی و
استفاده از فنآوري اطلاعات در فرآیند یاددهی و یادگیري. از این رو، پژوهشو مطالعه پیرامون
تلفیق فنآوري اطلاعات در آموزشو به کارگیري خردمندانه آن توسط مدرسان، می تواند بیانگر
مهمترین تحولات جدید در فنآوري آموزشباشد.
ترکیب فنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین…/ 131
در مورد به کارگیري فنآوري اطلاعات در آموزش، مطالعات متنوعی صورت گرفته و عموماً
از آن به عنوان یکابزار تکنیکی براي بالابردن سطح آموزشیاد شده است. در عمل، این
مدرسان هستند که براي آموزشو تدریسباید از نمودهاي فنآوري استفاده کنند. بنابراین به نظر
میرسد، براي افزایشراندمان استفاده از فنآوريهاي نوین، یکراه مناسبآن استکه
روشهاي تدریسبا رویکردهاي جدید را مورد مطالعه و تجربه قرار داده، آنها را ارزیابی نموده،
نتایج را مستند نموده و در نهایتبه گسترشآنها پرداخت.
بنا به گزارشارایه شده در یکسایتاینترنتی 1، مطالعات انجام شده نشان می دهد ورود
فنآوري اطلاعات در آموزشبیشتر یکروندي نرم افزاري استتا جریانی سخت افزاري. از این
رو، ورود سختافزار بدون تداركتمهیدات لازم که مهمترین آنها بسترسازي فرهنگی است، به
ناکامی منجر خواهد شد. توسعه فنآوري اطلاعات در زمینههاي مختلفو بهخصوصدر امر
آموزشاز جمله مسائلی استکه در دهه اخیر تمامی کارشناسان مرتبط را به خود مشغول داشته
است. با این وجود، صاحبنظران بر این باورند که اگر مدرسان با فنآوري اطلاعات احساس
مشارکتنکنند، توسعه استفاده از فنآوري اطلاعات در امر آموزشدچار مشکل خواهد شد.
از سوي دیگر روشهاي ارزیابی مناسببا فنآوريهاي جدید چه از منظر ارزیابی روشهاي
تدریسو چه ارزیابیهاي دانشجویان مورد نیاز است(الیویرا و همکاران 2010 ،2 ). در سالهاي
اخیر استفاده از منطق فازي به عنوان زمینه اي نوین در امر ارزیابی و سنجشدر فنآوري آموزش
،( مورد توجه بیشتري قرار گرفته است، به طور مثال می توان به کارهاي الیویرا و همکاران ( 2010
2010 ) اشاره کرد. ) 2010 ) و هوگو 4 ) گوکمن و همکاران 3
در این مجال با توجه به ضرورت به کارگیري فن آوري هاي نوین در آموزشو سنجش، با
طراحی یکشیوه جدید سنجشبا استفاده از فن آوري هاي نوین و ابزارهاي منطقی مناسب، به
پیاده سازي و تحلیل استفاده از منطق فازي در ترکیببا فن آوري اطلاعات براي کاربرد در
فنآوري آموزشپرداخته شده است. در این تحقیق ارزیابیها و مطالعه موردي در زمینه آموزش
ریاضی مقطع کارشناسی انجام گردیده استکه به طور مشابه قابل حصول و ارایه براي سایر
دروسآموزشی میباشد. غرضاستفاده از استنتاج فازي این استکه در این استنتاج، معیارها به
1. Iran ICT News
2. Oliveira et al.
3. Gokmen et al.
4. Hogo
132 / فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی/ سال اول / شماره دوم / زمستان 1389
صورت نسبی، و نه مطلق، بیان میشوند. در واقع با ارایه معیارهاي فازي به مدرسان، با زبان فازي
که بسیار نزدیکبه زبان طبیعی می باشد، میتوان سنجشمناسبی از عملکردشان را ارائه داد. لذا
در این تحقیق، وروديهاي فازي، قوانین فازي و خروجیهاي فازي با توجه به این معیارسنجی ها
و اولویتامتیازها تعریفو ایجاد گردید. همچنین در این تحقیق، قوانین فازي به گونه اي تدوین
شد تا پیاده سازي مؤثري بر مبناي استنتاج فازي از یکشیوة ارزیابی ارائه گردد.
امروزه ریاضیات، جزء تفکیکناپذیر برنامه درسی مدارساست. مدرسان ریاضی براي مفهوم
ریاضیات، ماهیتدوگانهاي در نظر میگیرند که عبارتستاز ماهیتانتزاعی و ماهیتملموسو
محسوس. اما در عمل توجه به ماهیتانتزاعی ریاضیات در مرکز توجه بوده و ماهیتملموسو
محسوسآن در برنامه درسی رسمی ریاضیات کمتر مورد توجه قرار میگیرد. عدم توجه به این
نکته، از جمله عوامل عدم موفقیتتدریسریاضی در مقاطع تحصیلی مختلفمیباشد. ممکن
استبه غلط تصور شود که با توجه به ماهیتغالبتئوري ریاضیات، که با آموزشی تئوري گونه
و با همان سبکهاي مبسوط و کلاسیککه از دیرباز رواج داشته، میتوان به این هدفدست
یافت. اما آنچه در عمل اتفاق می افتد، افزوده شدن مفاهیم جدید به این قالبقدیمی می باشد. با
گسترشدنیاي مجازي و پوششوسیع آن بر روي بسیاري از مباحثو تئوريها، میتوان اینگونه
استنباط کرد که نیازهاي آموزشی نیز براي آموزشموفق ریاضی، مطرح بوده و مورد مطالعۀ
گسترده قرار گرفته است(خاکباز و موسی پور، 1387 ؛ خاکباز و همکاران، 1387 ). همچنین
فنآوريهاي نوین متعددي روشهاي آموزشرا تحتتأثیر قرار داده است. از سوي دیگر نیز
روشهاي ارزیابی و سنجش، همپاي این تعاملات نیازمند تغییر و تأمل است. لذا در این مقاله
معیارهاي منطق فازي که از روشهاي نوین استنتاج محسوب میشود در امر ارزشیابی مورد
استفاده قرار گرفته است. همچنین براي استخراج اطلاعات و قوانین مؤثر علاوه بر بهره گیري از
تجارب سودمند و مفید مدرسان باتجربه در این مقوله، با نسل جدید مدرسان ریاضیات که با
ابزارهاي فن آوري جدید بیشتر آشنا میباشند نیز مشورت گردیده است.
در طراحی پایگاه قوانین منطق فازي سیستم مورد نظر، در گام اول با تعدادي از استادان
ریاضیات مشورتی انجام شد و پرسشنامههایی به ایشان داده شد تا در مورد شیوههاي مؤثر و
کارآمد آموزشریاضیات، نظرات خود را ارائه دهند. این پرسشنامهها بررسی شد و نکات مورد
نیاز استخراج گردید. در مراحل پیاده سازي یکسیستم فازي به طور خلاصه نیاز استتا به
ترکیب فنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین…/ 133
تعریفوروديها و خروجیهاي فازي پرداخت. سپسقوانین اگر  آنگاه فازي را تعریفنمود. از
این قوانین براي تولید خروجی سیستم استفاده میشود.
بنابراین، در این مقاله ابتدا منطق فازي معرفی میشود، سپسمراحل پیاده سازي سیستم
پیشنهادي و ساختار برنامه آن، به همراه ارزیابیهاي انجام شده، ارایه میگردد و در آخر نیز به
نتیجهگیري و پیشنهادها پرداخته میشود.
منطق فازي: در منطق فازي، هدفاین استکه استدلال و یادگیري در محیطی با مشخصه هاي غیر
قطعی و نادقیق و با گزارههاي نسبتاً درست، انجام گیرد. از این رو، منطق فازي، دقتپایین و
تقریبدر دادهها را تحمل کرده و در محاسبات مورد مطالعه با در نظر گرفتن همین تقریبها،
رفتارهاي مورد انتظار را بروز می دهد. این تئوري نخستین بار توسط پرفسور عسگرزاده در سال
1965 مطرح گردید. هر چند در ابتدا این تئوري مورد استقبال کافی قرار نگرفت، اما امروزه
مباحثفازي در بسیاري کاربردهاي نظري، مدیریتی و صنعتی حضور چشمگیر و موفقی دارند
(کارتالوپولس، 1381 ). در ادامه به شرح مفاهیم اصلی مرتبط با منطق فازي پرداخته میشود.
در تئوري کلاسیکمجموعهها، عضویتعناصر از یکالگوي صفر و یکیا به عبارتی
دودویی تبعیتمیکند. اما تئوري مجموعههاي فازي این مفهوم را بسط میدهد و عضویت
μ(x) درجهبندي شده را مطرح میکند. در این تئوري، عضویتاعضاي مجموعه از طریق تابع
در x تابعی فازي استکه درجه عضویت μ نمایانگر یکعضو مشخصو x مشخصمیشود که
مجموعه مربوطه را تعیین میکند و مقدار آن بین صفر و یکاست.
سیستمهاي فازي، مبتنی بر دانشیا قواعد می باشد. قلبیکسیستم فازي یکپایگاه دانش
بوده که از قواعد اگر  آنگاه فازي، تشکیل شده است. هر قاعده اگر- آنگاه فازي، یکعبارت
استکه بعضی کلمات آن به وسیله توابع تعلق مشخصشده تعریفشده اند (غضنفري و رضایی،
1385 ؛ ولکنهاور 2001 ،1 ). در این مقاله بعد از تعریفتوابع عضویت، قوانین اگر- آنگاه، به
ضرورت کارکرد این مقاله به صورت مختصر توضیح داده میشود.
براي شناختتوابع عضویت، ابتدا نیاز به آشنایی با مجموعههاي فازي است. مجموعههاي
فازي تعمیم یافتۀ مبحثمجموعههاي کلاسیکاست. مجموعههاي کلاسیک، مجموعهاي از
عناصر معین مثل اعداد، اشیاء، نمادها و غیره می باشد که در یکصفتیا ویژگی اشتراكدارند.
1. Wolkenhauer
134 / فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی/ سال اول / شماره دوم / زمستان 1389
به این مجموعهها، مجموعههاي قطعی گفته میشود. در مجموعههاي قطعی، عناصر یا به مجموعۀ
تعلق دارند و یا به آن متعلق نمیباشند در واقع: A
(1) 1;
( )
A 0;
if and only if x A
X x
if and only if x A
ì Î
= í Ï î
زوج اعداد { 1و 0} به عنوان مجموعه مشخصه در نظر گرفته میشود. پسمی توان رابطه ي بالا را
به صورت زیر نمایشداد:
( ) (2) A X x :X®{0,1}
در تئوري مجموعۀ کلاسیک، عضویت، مفهومی محضبراي یکمجموعه است. اما در
مجموعههاي فازي، عضویتمنعطفتري مطرح میشود. مفهوم مجموعهي فازي یکچارچوب
اصولی بر پایهي ریاضیات را جهتمواجهه با مسایل داراي ابهام فراهم می کند. در رابطۀ زیر:
~ ( ) (3)
A μ x :X ®[0,1]
را به فاصلهي [ 1,0 ] نگاشت X تابع تابع عضویتنامیده میشود که هر عضو مجموعهي
مشخصمی شوند x مجموعه عناصري باشد که توسط X می کند. در واقع می توان گفتکه اگر
یکمجموعه از زوجهاي مرتباستبه نحوي که: X ، آنگاه مجموعهي فازي در
{( ~ ) } (4)
A A% = x,μ (x) | xÎX
در مجموعههاي فازي ،یکتابع عضویت، یکمنحنی استکه نشان می دهد هر ورودي چگونه
نمایشداده mf به یکدرجهي عضویتبین 0 و 1 نگاشته میشود. معمولاً توابع عضویتبا
میشوند. این توابع هم براي نمایشوروديها و هم خروجیهاي یکسیستم فازي استفاده
.( میگردد (کلر و کلیر، 1381
به روشزیر x1,x2,x براي مثال براي نمایشدرجه ي عضویتاعضاء یکمجموعه شامل…, 3
عمل میشود:
( ) ( ) ( ) ( ) (5) 1 2 3 4 A% = { x ,1 , x ,0 / 8 , x ,0 / 2 , x ,0 ,¼}
با درجه عضویت 1 عضو مجموعهي تعریفشده است. x این عبارت به این معناستکه عضو 1
دیگر اعضا نیز به همین شیوه تعریفمی شوند. براي مقایسه بهتر، شکل 1 نمایشمجموعهي قطعی
اعداد بین 5 تا 8 میباشد.
ایجاد
ها
قوانین
شامل
شرایط
روي
جاري
غیرفازي
آوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین…/ 135
عضویتایجاد
بر وروديها
مجموعهي استرا محیط
با دارند
و بر مقادیر
استغیرفازي
نوین
توسط
تابع عضویت
قوانین
و روابطی
سیستم فازي، مجموعه
ي منطق فازي است
شود
تا در دانشقرار اگر آنگاه، استکه ممکن است
قطعی
اعداد
فازي
اعداد
فازي
استکه مورد
نظر، اساسیکسیستم
در برگیرندهي
غیر فازي مجموعه
پایگاه دانش
یکقانون اگر
کامل
فازي است
ترکیب فنآوري نمایشمجموعه است.
نمایشمجموعه ورودي
هاي آوردن خروجی بنابر
این اساس
عباراتی
که شرایط
خروجی
فازي،
قوانین
در گردند. هر ورودي
مجموعه ي فن
شکل 1. نمایش
همان
مجموعه است
شکل 2. نما
سیستم فازي، به دستآوردن
به
دستآید. فرموله
کردن نیاز باشد تا گیرد. این اعمال
میگردند
خروجی
آن یکمجموعه
نمایشفازي اجزاء
یکسیستم
آن باید براي
خروجی
فازي باشد
که در نهایتنیاز
استفاده
قرار گیرد
فازي
شده، ورودي
استو شکل
2 نیز نمایش
از جمله میشوند. پساز
اعمال
شود تا اگر آنگاه می میشوند.
ممکن است
مشخص،
مورد وروديهاي متغیرهاي
شود.
می
اگر
می
ورودي
شود
136 / فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی/ سال اول / شماره دوم / زمستان 1389
قوانین فازي، در واقع توصیفات زبانی هستند که با توجه به زبان بشر فرموله شده اند، اما داراي
پایه و اساسبسیار دقیقی هستند که شامل مجموعهها و روابط فازي میباشد. این قوانین پایگاه
دانشیکسیستم فازي را تشکیل میدهند و عباراتی به صورت زیر میباشند:
برابر است y برابر است، آنگاه x اگر
….
برابر است y برابر است، آنگاه x اگر
هر قانون اگر- آنگاه، از دو بخشتشکیل شده است:
برابر است" را مقدم یا فرضمینامند. x " قسمتاگر، از قانون
برابر است" را برآیند یا نتیجه یا تالی گویند. y " قسمتآنگاه، از قانون
تفسیر یکقانون اگر- آنگاه شامل دو قسمتجداگانه است: ابتدا ارزشگذاري مقدم که
شامل فازي سازي ورودي ها با استفاده از عملگرهاي فازي است. سپساعمال نتایج به برآیندکه به
عنوان دلالتشناخته میشود. در عبارات فازي اگر مقدم با یکدرجه عضویتدرستباشد آنگاه
برآیند نیز تا همان درجه عضویتدرستاست.
در کل می توان گفتتفسیر و ترجمه قوانین اگر-آنگاه، از قسمتهاي زیر تشکیل شده است:
-1 فازي سازي ورودي: تمامی عبارات مقدم را به یکدرجهي عضویتبین 0 و 1 تبدیل میکند.
-2 اعمال عملگرهاي فازي بر روي مقدم چند قسمتی: در صورتی که مقدم داراي چندین قسمتباشد،
عملگرهاي فازي روي آنها اعمال شده و مقدم به عددي بین 0 و 1 تبدیل می شود. در جعبه
پشتیبانی می شود: AND دو نوع روشاز پیشساختۀ MATLAB ابزار منطق فازي نرم افزار
از پیشساخته پشتیبانی میشود: OR حاصل ضرب). همچنین دو نوع ) prod مینیمم) و ) min
یاي احتمالی) ) probor ماکزیمم) و ) max
-3 اعمال روشدلالت: از درجهي پشتیبان حاصل از مراحل قبل، براي اجراي تمام قانونهاي این
مرحله استفاده میشود. برآیند یکقانون فازي تمام مجموعهي فازي را به خروجی اعمال
وجود دارد: MATLAB می کند. براي اعمال روشدلالت، دو تابع پیشساخته در نرم افزار
که مقیاس prod که خروجی مجموعهي فازي را برشمیدهد و دیگري min یکی
مجموعهي خروجی را تغییر میدهد.
ترکیب فنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین…/ 137
-4 اجتماع تمام خروجی ها: در استنتاج فازي، تصمیم گیري بر اساستمام قوانین در سیستم انجام
،MATLAB میشود. براي همین باید به توان قوانین را به روشی ترکیبکرد. در نرم افزار
براي این امر پشتیبانی می شوند. sum و probor ،max سه تابع از پیشساخته
-5 غیرفازي سازي: ورودي این مرحله یکمجموعهي فازي استو خروجی آن یکعدد است.
چون اجتماع مجموعهاي فازي، یکسري از مقادیر خروجی را در برمیگیرد، لذا باید
غیرفازي شود تا از مجموعهي فازي به یکعدد خروجی تبدیل شود.
به طور کلی دو نوع سیستم استنتاج فازي مطرح است: الف) سیستم استنتاج ممدانی ب) سیستم
استنتاج فازي سوگنو. این دو سیستم استنتاجی بسیار به هم شبیه اند و عمده تفاوتشان در این است
که تابع عضویتخروجی در روشسوگنو خطی و یا ثابتاست.
روش
دراین مقاله از سیستم استنتاج ممدانی استفاده شده استو توابع عضویتو قوانین اگر- آنگاه با
پیاده سازي شده است. در این تحقیق با استفاده از استنتاج فازي و MATLAB استفاده از نرم افزار
فنآوري اطلاعات، یکارزشیابی آموزشی ارائه گردید که معیارهاي سنجشدر آن توسط 10
استاد مجرب ریاضی داراي سوابق تدریسخوب و از لحاظ ارزیابی دانشجویان مسلط به تدریس
دروسریاضیات در دانشگاههاي پیام نور نجفآباد و پیام نور تیران، تعیین و امتیازدهی شده است.
در همین راستا براي طراحی پایگاه داده قوانین فازي، در گام اول، پرسشنامههایی طراحی شد که
طرح اولیهي آن بر مبناي نیاز سنجی در آموزشبوده و انتخاب استادان بر مبناي سنجشسطح
تدریسایشان و از بین استادان نمونه انجام شد. این استادان، مدرسدروسریاضیات بوده و با
توجه به ارزیابیهاي سالانه، استادان نمونه انتخاب شدند. از آنان، خواسته شد که با توجه به سوابق
تدریسو نیازهایی که در راستاي تدریسریاضی احساسنموده اند به اولویتبندي و بیان موارد
مطرح در امر تدریسو ارزشیابی بپردازند.
در گام بعد، با توجه به اولویت بنديهاي تعیین شده توسط استادان در پرسشنامهها و همچنین
نتایج تحقیقات مراجع (جینگو همکاران 2010 ،1 ؛ فنلر، 1971 ؛ شوئر، 1377 ؛ جویسو ویل،
1379 )، طراحی مجموعههاي فازي انجام گرفت. با توجه به نتایج حاصل از پرسشنامه ها از بین 20
1. Jing et al.
138 / فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی/ سال اول / شماره دوم / زمستان 1389
معیار آموزشی اولیه، 16 مورد آن اصلی و مهم ارزیابی شده بود که این معیارها با توجه به همان
نتایج اولویتبندي استادان مشخصگردید. جدول 1 مرتب سازي این معیارها را با توجه به
امتیازدهی استادان، نمایشمی دهد. نحوه امتیازدهی بر اساسنظرات استادان در مورد اهمیتو
اولویتبندي معیارها در تدریسریاضیات می باشد و حداکثر امتیاز پنج و حداقل صفر، منظور
گردیده است. حاصل جمع امتیازات داده شده توسط همهي استادان محاسبه شده و معیار با
بیشترین امتیاز در صدر جدول 1 قرار گرفته و دیگر معیارها به ترتیبدر سطرهاي بعدي جدول
منظور گردید.
جدول 1: دسته بندي معیارهاي آموزشی اصلی
ردیف شرح تکنیکی که آن را در آموزشموفق ریاضی مفید میدانید امتیاز فازي سازي
معیارها
1 حل کامل و دقیق مسائل و مثالهاي مربوطبه مباحثمطرح شده 47 فوق العاده با
اهمیت
2 صبر و حوصله مدرسدرسریاضی و رعایتفرصتمناسببرايدركمطلب
" هنگام تدریس 45
3 بیان کاربرد و نحوه استفاده از مباحثمطرح شده محضو کاربردي ریاضی در
" زندگی روزانه 42
" 4 طرح سؤال در کلاسو تعامل با دانشجویان و بحثوگفتگو در مورد مسائل ریاضی 39
5 خوشبرخورديو خوشاخلاق بودن مدرسریاضی 32 با اهمیتزیاد
" 6 استفاده از نرم افزارهايمناسببرايآموزشریاضی 31
" 7 استفاده از وسائل کمکآموزشی 27
" 8 مرور مطالبجلساتقبل 26
9 استفاده از مراجع مختلفو ایجاد تنوع در مطالبمورد تدریس 22 با اهمیت
متوسط
" 10 کوتاه بودن ساعاتتدریسریاضی و رعایتساعاتمناسببراي تدریسریاضی 20
" 11 خلاصه نویسی مطالب 19
" 12 طرحهاي تشویقی در کلاسو لحاظنمراتکلاسی 18
13 توجه به استعدادهايفردي 10 با اهمیتکم
" 14 معرفی سایتهايمربوطبه درس 7
15 تمرینهاي اضافی و هدفمند به عنوان تکلیفو ملزم کردن دانشجویان به انجام آن در
" منزل 7
" 16 بیان تاریخچه و نحوه تفکر و بیان اثباتها 6
ترکیب فنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین…/ 139
4 معیار اول که از نظر اکثر استادان، بیشترین امتیاز را داشتند "فوق العاده با اهمیت" تشخیص
داده شده و در اولین گروه فازي ورودي دسته بندي شده است. مابقی معیارها با توجه به امتیازهاي
استادان و رتبه بندي هاي ایشان، در گروههاي چهار تایی با ارزشهاي "با اهمیتزیاد"،
"بااهمیتمتوسط" و "با اهمیتکم" دسته بندي شده و به عنوان مقادیر اولین مجموعه فازي در
این سیستم استنتاج فازي لحاظ گردید. این مجموعۀ فازي تعیین می کند که معیارها از چه میزان
اهمیتی در سنجشنهایی برخوردارند.
براي بیان مقادیر، تابع عضویتفازي دیگري تعریفشد که مقدار هر معیار را به صورت فازي
پیاده سازي می کند. دلیل استفاده از منطق فازي در ایجاد توابع عضویتورودي و خروجی این
استکه زبان استدلال این منطق به زبان طبیعی نزدیکبوده و با الگوهاي سنجشزبان طبیعی به
سادگی قابل بیان و پیاده سازي می باشد. در واقع براي بیان معیار سنجیده شده در نمونهي مورد
سنجشاز عبارات "عالی"، "خیلی خوب"، "خوب" و "ضعیف" استفاده شد که به صورت فازي
پیاده سازي گردید. در تعیین خروجی فازي، نکته قابل اهمیتاین استکه براي هر معیار با توجه
به میزان اهمیتش، در سنجشنهایی ارزشمنظور شود که این امر با لحاظ دو تابع عضویتورودي
برآورده شد.
بنابراین تابع عضویتخروجی فازي بدین صورت تعریفگردید: "برآورد ضعیف"، "برآورد
متوسط ضعیف" "برآورد متوسط"، "برآورد متوسط خوب" و "برآورد عالی". در جدول 2
نحوهي محاسبه خروجی فازي بر مبناي دو ورودي فازي بیان شده است.
در مورد پایگاه قوانین استنتاج فازي نیز باید توجه داشتکه این قوانین باید به گونه اي طراحی
شوند که کلیهي حالات ورودي را لحاظ نموده و خروجی مناسبرا تعیین کنند. براي مثال؛ در
صورتی که حاصل سنجشمعیاري با اهمیت"فوق العاده" براي نمونه اي خاص، "خوب" باشد،
می توان با استفاده از قوانین این گونه استدلال کرد که نتیجهي سنجشبراي این معیار "متوسط
خوب" است. البته تنها بعد از سنجشتمام معیارها براي آن نمونه، می توان سنجشکلی را انجام
داد و خروجی را اعلام نمود.
140 / فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی/ سال اول / شماره دوم / زمستان 1389
جدول 2: تعریف مقادیر فازي خروجی بر مبناي ورودي ها
W G VG VE
EI SW SMW SMG SE
VI SW SMW SE SE
MI SMW SM SM SMG
SI SM SMG SMG SMG
در جدول 2 مفهوم عبارات به این شرح میباشند:
و خروجی با Importance ورودي دوم میزان اهمیتیا ،scale ورودي اول میزان معیار یا
نامگذاري شده است. مقادیر مختلفقابل انتساب به متغیرها نیز به ،Evaluation متغیر ارزشیابییا
این صورت است:
؛ مقادیر ضعیف 1، خوب 2، خیلی خوب 3 و خیلی عالی 4 ،scale براي ورودي
مقادیر فوق العاده با اهمیت 5، خیلی با اهمیت 6، با اهمیتمتوسط 7 و با ،Importance براي ورودي
؛ اهمیتکم 8
، نیز مقادیر به صورت ضعیف 9، متوسط ضعیف 10 ، متوسط خوب 11 Evaluation و براي خروجی
عالی 12 و متوسط 13 تعریفشده اند.
سیستم استنتاجی تعریفشده در این تحقیق، دو ورودي ذکر شده را دریافتکرده و با توجه
به پایگاه قوانین فازي سیستم، خروجی مطلوب تعیین می شود. براي هر معیار سنجش، درجه
اهمیتی منظور شده استکه بر اساسمیزان اهمیتآن معیار مطرح شده، تأثیر پاسخ داده شده بر
نتیجه سنجشکلی مؤثر خواهد بود.
1. W: Weak
2. G: Good
3. VG: Very Good
4. VE: Very Excellent
5. EI: Extra Important
6. VI: Very Important
7. MI: Medium Important
8. SI: Small Important
9. SW: Survey weak
10. SMW: Survey Medium Weak
11. SMG: Survey Medium Good
12. SE: Survey Excellent
13. SM: Survey Medium
ترکیب فنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین…/ 141
تعریفشد. scale براي مقیاسهاي مرتبط با نوع پاسخ، ورودي دومی به نام نوع پاسخ یا همان
پاسخ به هر معیار می تواند ضعیف، خوب، خیلی خوب یا خیلی عالی باشد. بر مبناي پاسخ داده
شده، سنجشبا استفاده از قوانین فازي انجام می شود و نتیجه سنجشبه صورت فازي از بین توابع
فازي خروجی تعیین میشود.
ساختار اصلی برنامه که شامل تعدادي از قوانین فازي سیستم است، به شرح زیر میباشد:
If scale=W and Importance=EI then Evaluation=SW
If scale=G and Importance=EI then Evaluation=SMW
If scale=VG and Importance=EI then Evaluation=SMG
If scale=VE and Importance=EI then Evaluation=SE
If scale=W and Importance=VI then Evaluation=SW
If scale=G and Importance=VI then Evaluation=SMW
If scale=VG and Importance=VI then Evaluation=SE
If scale=VE and Importance=VI then Evaluation=SE
براي پیاده سازي توابع عضویتدر جعبه ابزار فازي، به صورت پیشفرضتوابعی تعریف
شدهاند تا کار پیاده سازي سریعتر و دقیقتر انجام شود. در شکل 3 تعدادي از این توابع نشان داده
شدهاست.
مناسب trapmf و trimf در این تحقیق به منظور پیاده سازي ورودي و خروجی فازي توابع
ارزیابی گردید و مورد استفاده قرار گرفت. شکل 4 نمایشوروديهاي فازي براي دو کمیت
میباشد. Importance و میزان اهمیتیا scale میزان معیار یا
در نگارشقوانین اگر- آنگاه باید تمام حالات ورودي و خروجی را منظور نمود. اینکه آیا این
قوانین کلیه حالات مورد نظر را تحلیل می کند در خروجی سیستم قابل تشخیصاست.
یافتهها
خروجی حاصل از قوانین در شکل 5 نمایشداده شده است. این شکل، تابع خروجی را نشان
به همراه پنج مقدار براي تابع عضویت trimf میدهد. همانطور که ملاحظه می شود، از تابع
خروجی استفاده شده است.
به سیستم ارزشیابی فازي، Importance و scale با اعمال این قوانین، و با دادن وروديهاي
میتوان خروجی را طبق شکل 6 مشاهده کرد.
142 / فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی/ سال اول / شماره دوم / زمستان 1389
شکل 3: توابع عضویت فابل استفاده در پیاده سازي وروديها و خروجیها
شکل 4: وروديهاي فازي سیستم ارزشیابی فازي
شکل 5: خروجی سیستم ارزشیابی فازي
شکل 6: نمونه اي از خروجی سیستم ارزشیابی
ترکیب فنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین…/ 143
از آنجا که در این مقاله هدفارایه ي معیارها و سنجشآنها میباشد، بدین صورت عمل
شدهاستکه به عنوان مثال، مدرسی را انتخاب نموده و معیارهاي 16 گانه (جدول 1) به
دانشآموزان یا دانشجویان ایشان براي تکمیل، تحویل داده میشود. با توجه به تعداد دانشجویان
میتوان از هر معیار، میانگینگیري نمود. هر دانشجو بر مبناي عبارات کاملاً محاوره اي "عالی"،
"خیلی خوب"، "خوب" و "ضعیف" به سؤالات پاسخ میدهد و بر مبناي میزان اهمیتهر سؤال،
در سیستم فازي طراحی شده، پاسخ سنجیده میشود. خروجی با استفاده از قوانین اگر- آنگاه
سنجیده شده و نتیجهي این مرحله میتواند به مدرسارائه شود.
مزیتاین روشاین استکه هر مدرس، با مشاهدهي نتیجهي فازي این سنجشمی تواند به
نقاط ضعفو نقاط قوت کار خویشواقفشده و سعی در بهبود شرایط تدریسخود نماید. از
سوي دیگر به خاطر فازي بودن این معیارها دركو فهم آن براي هرکسی بدون نیاز به آشنایی با
مباحثآمارگیري، آسان و راهبردي میباشد.
بعد از اعمال اهمیتهاي هر معیار به عنوان دومین ورودي سیستم استنتاج فازي، میتوان
خروجی حاصل که نتیجۀ سنجشنهایی استرا مشاهده نمود که در این مجال به دلیل حجم زیاد
محاسبات، از ذکر آنها خودداري گردیده است. نکته اي که باید در نظر داشتاین استکه با
توجه به استفاده از معیارهاي فازي، اگر فرآیند دلالتمورد استفاده نامناسبباشد، بسیاري از
اطلاعات مفید از دستمیرود. همان گونه که نتایج نشان میدهد، در پیاده سازيها فرآیند دلالت
مناسبتر از بقیه رفتار می کند. لازم به ذکر استکه در شبیه سازي براي اجتماع تمام prod
بهره گرفته شده است. sum خروجیها از تابع
نتیجه ي ارزیابی نهایی را می توان براي هر سؤال به صورت مجزا اعلام نمود. نتیجه کلی تر از
این سنجشاعلام میزان ارزیابی مربوط به دسته پرسشهاي با اهمیتهمسان است. با سنجشی
کلیتر و در بالاترین سطح می توان اعلام کرد که در کل نتیجه ارزیابی چگونه بوده است.
بحثو نتیجه گیري
در این مقاله به استفاده از منطق فازي براي ارایه سیستمی جهتارزشیابی آموزشی مدرسان
پرداخته شد. در واقع استادان مجرب ریاضی، با ارایه ي معیارهاي آموزشی و امتیازدهی و
اولویتبندي، وروديهاي سیستم استنتاج را فراهم نمودند. پایگاه قوانین فازي سیستم مورد نظر با
144 / فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی/ سال اول / شماره دوم / زمستان 1389
استفاده از نظرات مدرسان با تجربه و آشنا به فنآوري هاي جدید آموزشی طراحی و با نرمافزار
پیاده سازي شد. ارزیابی سیستم پیشنهادي در مطالعه موردي انجام شده، نشان داد که MATLAB
براي تدریسدرسریاضی مقطع کارشناسی، ارزشیابی مؤثرتري از عملکرد آموزشی مدرسان
امکان پذیر استو مدرسان میتوانند با استفاده از این سیستم، اقدام به اصلاح و افزایشبهرهوري
روند آموزشخود نمایند. در دیگر ارزشیابی هایی که مورد مطالعه قرار گرفت، از آنجا که نتیجه
نهایی برآیند از منطق کلاسیکیا احتمالات تبعیتمی کند، لذا طبقه بندي در ارزشیابی ها در
مقایسه با استدلال فازي از زبان طبیعی دور است. اما در ارزشیابی فازي، در شرایطی سنجشو
ارزیابی انجام می شود که به سؤالاتبه راحتی و با همان اصطلاحات زبان طبیعی پاسخ داده
میشود.
با استفاده از استنتاج فازي خطاهاي ارزشیابی کاهشیافته و از حالتمطلق گراي منطق
کلاسیکعاري گردید. همچنین دستیابی به مدل تخمینی و پیشبینی کنندگی با ارائه قوانین فازي
مناسبدر تعیین خروجی، امکانپذیر گردید.
پیشنهادهاي علمی براي پیاده سازي این سبکارزشیابی فازي، ارایه ي یکسیستم سنجش
عمومی برخط، بر مبناي فنآوري اطلاعات و معیارهاي فازي می باشد که نزدیکبه زبان طبیعی
بوده و نتایج آن قابل فهم در هر سطحی می باشد.
در زمینه پیشنهادهاي کارهاي آینده این موارد قابل بیان است: در ادامه کار بر روشهاي
سنجش، استفاده از مفاهیم خوشهبندي در منطق فازي به منظور دسته بندي مناسبو مستدل تر
معیارها قابل استفاده و بررسی است. در مورد معیارهاي آموزشی در مباحثریاضیات، میتوان
تستهایی هدفمند طراحی نمود که بتواند توانمنديهاي مختلفمدرسان ریاضی را با استفاده از
سیستم فازي بسنجد. در استفاده از روشهاي استدلال در خروجی، می توان از توابع دیگر به
صورت ترتیبی بهره برد و نتیجهها را مورد سنجشقرار داد و بر اساسمعیارهاي تعریفی، خروجی
مناسبرا تشخیصداده و تحلیل نمود. همچنین براي دیگر دروسنیز با توجه به اولویتهاي
مطرح شده از طرفمدرسان همان دروس، می توان پایگاه دانشمناسبطراحی نمود و این
مفاهیم را براي سنجشدیگر دروسنیز به کارگرفت.
ترکیب فنآوري اطلاعات و منطق فازي در ارایه روشی نوین…/ 145
منابع
1. ثمري، عیسی و آتشک، محمد. ( 1388 ). تأثیر میزان شناختو کاربستفن آوري آموزشی توسط
،(( 2(پیاپی 14 ) معلمان در بهبود کیفیتفرآیند یادگیري دانشآموزان. فن آوري و آموزش، 4
.101-112
2. جویس، بروسو ویل، مارشال. ( 1379 ). الگوهاي تدریس(ترجمه محمدرضا برنجی)، چاپ اول.
تهران: انتشارات صحیفه.
3. خاکباز، عظیمه و موسی پور، نعمتالله. ( 1387 ). بهره گیري از ریاضیات غیر رسمی براي طراحی
.44-65 ،(11) فرصتهاي یادگیري در برنامه درسی ریاضی. مطالعات برنامه درسی، 3
4. خاکباز، عظیمه السادات؛ فدایی، محمدرضا و موسی پور، نعمتالله. ( 1387 ). تأثیر درسپژوهی بر
.123-146 ،(( 2(مسلسل 94 ) توسعه حرفهاي معلمان ریاضی. فصلنامه تعلیم و تربیت. 24
5. شوئر، لودل. ( 1377 ). اندازه گیري و ارزشیابی در آموزشو پرورش(ترجمه حمزه گنجی)، چاپ
ششم. تهران: انتشارات بعثت.
6. صالحی، محمد و حاجی زاد، محمد. ( 1389 ). بررسی سواد عمومی کامپیوتري کارکنان دانشگاههاي
.39-53 ،(1) آزاد اسلامی استان مازندران. فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، 1
7. صدقپور، بهرام صالح و میرزایی، شراره. ( 1387 ). چالشهاي نگرشی اعضاي هیئتعلمی در آموزش
.77-87 ،(1) الکترونیکی. فنآوري و آموزش، 3
8. ضامنی، فرشید و کاردان، سحر. ( 1389 ). تأثیر کاربرد فن آوري اطلاعات و ارتباطات در یادگیري
.23-38 ،(1) درسریاضی. فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، 1
9. غضنفري، مهدي و رضایی، محمود. ( 1385 ). مقدمه اي بر نظریه مجموعههاي فازي. تهران: انتشارات
دانشگاه علم و صنعت.
10 . فنلر، جرج. ( 1971 ). آشنایی با فلسفۀ آموزشو پرورش(ترجمه فریدون بازرگان). انتشارات: دانشگاه
تهران.
11 . کارتالوپولس، اسوي. ( 1381 ). منطق فازي و شبکههاي عصبی. دانشگاه شهید چمران اهواز.
١٢ .کرامتی، محمدرضا؛ زهرا زاده، غلام و عسکري حسینی، بهجت. ( 1387 ). رابطه آموزشرایانهاي با
.205 -212 ،(3) کارایی مسئولین علمی پاركعلم و فنآوري. فنآوري آموزش، 2
13 . کلر- جی؛ کلیر، یو- اس. ( 1381 ). تئوري مجموعههاي فازي اصول و کاربردها. دانشگاه صنعتی امیر
کبیر.
146 / فصلنامه فنآوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی/ سال اول / شماره دوم / زمستان 1389
14 . کمالیان، امینرضا و فاضل، امیر. ( 1388 ). بررسی پیشنیازها و امکان سنجی اجراي نظام یادگیري
.13-27 ،(1) الکترونیکی. فنآوري آموزش، 4
15. Gokmen, G., Çetin Akinci T., Tektaş M., Onat N., Kocyigit G. and Tektaş N.
(2010). Evaluation of student performance in laboratory applications using fuzzy
logic. Innovation and Creativity in Education, Procedia Social and Behavioral
Sciences, 2(2), 902-909.
16. Hogo, M. A. (2010). Evaluation of e-learning systems based on fuzzy clustering
models and statistical tools. International Journal of Expert Systems with
Applications, 37(10), 6891-6903.
17. Jing, L., Xiaodan, Z., Jun, H. and Na, S. (2010). The research for e-Learning
evaluation based on fuzzy theory. International Conference on Intelligent Computing
and Cognitive Informatics, 127-129.
18. Oliveira, I. C. A., Amazonas, J. R. A., Andrade, M. T. C. (2010). Evaluation of fuzzy
computing as a technique to provide learning objects adaptability in an M-Learning
architecture. In proceeding of the annual International Conference on Education and
New Learning Technologies (EDULEARN10), 6406-6415.
19.Wolkenhauer, O. (2001). Data Engineering: Fuzzy mathematics in system theory
and data analysis. Wiley-Interscience.

چرا از نظريه ي مجموعه هاي فازي در حوزه ي علوم اجتماعي بهره ببريم؟

1.     روابط مجموعه اي در بر گيرنده ي پيوندهاي علي و بنياديني است كه مرتبط با پديده هاي اجتماعي و رفتاري است
2.      روابط مجموعه اي نظريه محور و دانش محور است.
3.    از آنجا كه نظريه در ابتدا به صورت كلامي است و استدلال هاي كلامي اغلب مجموعه اي هستند روابط مجموعه اي براي نظريه پردازي انساني مركزيت دارد.
4.    با استفاده از اين مجموعه ها مي توان پيچيدگي هاي علي را كه در ذهن خبره ترين كارشناسان قرار دارد به مدل در آورد.
5.    مطالعات كيفي پيوندهاي غير خطي ارائه مي دهد و امكان پيدا كردن روابط علي پيچيده را در بين داده هاي حوزه ي انساني فراهم مي آورد.
6.        تحليل مجموعه اي به نحو موثري روش هاي كمي و كيفي را تلفيق مي نماييد.
7.       مدل هاي غير قطعي ارائه مي دهند. يعني براي عضويت داده ها در مجموعه هاي مختلف از روش هاي صفر و يك استفاده نمي كند.
8.    بومي سازي از طريق مجوعه هاي فازي امكان پذير است.
9.        كميت هايي كه در حوزه ي انساني و اجتماعي با آن مواجهيم بخصوص در پيمايش، فازي اند.
10.    نرم افزارهاي فازي موجود اند و نگراني در مورد ساخت مدل هاي فازي و آزمون اين مدل ها وجود ندارد
11.        شبيه سازي از طريق اين مدل ها امكان پذير است.
12.        توان تحليل ابهام را به صورت نظامند دارند.
13.        چون سازه هاي در حوزه ي انساني و اجتماعي چند بعدي بوده و مقوله اي هستند، مجموعه هاي فازي به خوبي توان كار با اين مدل ها را دارند.
14.    اعداد فازي اين امكان را به پژوهشگر روانسنجي مي دهد تا مقياس هاي اندازه گيري كيفي (اسمي و رتبه اي) را با مقياس هاي كمي (فاصله اي و نسبتي) با يكديگر تلفيق كند و از مزاياي سنجش هاي كيفي و كمي در قالب مدرج سازي بهره ببرد.
15.    داده هايي كه از مصاحبه با متخصصان  روانشناسي گرد آوري مي شود غالبا زباني و فازي اند.
16.    تحليل مبتني بر رويكرد فازي براي بررسي اثرگذاري پديده هاي رفتاري و رواني بسيار توانمند تر است. سازه هاي رواني نامتقارن و غير خطي اند و روابط پنهان تري از تحليل هاي متقارن و همبستگي را هويدا مي كنند.
17.    تاكيد سيستم هاي استنباط فازي بر استفاده از دانش كارشناسان محلي در ساخت مدل هاي علي روانشناختي است.
18.    اين منطق ابزار قدرتمندي را در اختيار پژوهشگر قرار مي دهد تا بتواند با گردآوري سازمان يافته و هدفمند داده ها از متخصصان و كارشناسان، سيستم استنباط فازي را تدوين كند كه به مديران در حل مسايل سازماني ياري دهد.
19.    بررسی اهمیت استفاده از منطق فازی در سنجش و اندازه گیری
20.    معرفی کوتاه از منطق فازی با ذکر یک مثال کاربردی در حوزه ی اندازه گیری روانی وآموزشی
21.    بررسی روش نمره دهی جمع متوالی در مجموعه های  کلاسیک
22.    بررسی روش نمره دهی در مجموعه های فازی
23.    معرفی کوتاه مدل امتیاز پاره ای (Partial Credit Model)
24.    استفاده از پارامتر گام مربوط به مدل امتیاز پاره ای برای تعیین نقاط کیفی مدل فازی
25.    سیستم توصیه کننده ی شخصی شده بر اساس نظریه ی فازی سوال پاسخ (نمونه ای از کاربردهای عملی نظریه ی فازی سوال پاسخ)

نظریه ی مجموعه های فازی و علوم رفتاری و اجتماعی

از زماني كه مفهوم مجموعه هاي فازي توسط لطفي زاده در 1965 ارائه شد، به طور گسترده اي در حوزه هاي فني استفاده و كاربرد پيدا كرد. با وجود موفقيت هايي كه در حوزه ي فني داشته است اما در حوزه ي انساني محدوديت هايي داشته و كمتر كاربردي شده است. طبق تعريف، مجموعه هاي فازي از دو وضعيت كمي برخوردارند مطلق و نسبي. مجموعه هاي فازي سنجش هاي كمي و كيفي را در يك ابزار واحد تركيب مي كنند. از منظر و ديدگاه علوم اجتماعي مجموعه هاي فازي زباني است كه نصف آن زبان كلامي و مفاهيم كلامي است و نصف آن مفاهيم و زبان رياضي. بدبختانه جامعه ي علوم انساني و علوم اجتماعي بالقوه هاي مربوط به مجموعه هاي فازي را نشناخته است تا از اين طريق روش شناسي علوم اجتماعي را تغيير دهند

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات در برنامه ريزي استراتژيك آموزش عالي

مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و

تحليل سوات در برنامه ريزي استراتژيك آموزش عالي

( مطالعه موردي: دانشكده علوم اداري و اقتصادي دانشگاه فردوسي مشهد )٭

دكتر شمس الدين ناظمي* ١

دانشياردانشگاه فردوسي مشهد

علي فتحي

كارشناس ارشد مديريت بازرگاني دانشگاه فردوسي مشهد

حسين ديده خاني

كارشناس ارشد مديريت بازرگاني دانشگاه فردوسي مشهد

89/7/ 88 تاريخ پذيرش: 6 /5/ تاريخ دريافت: 31

چكيده

در ادبيات نوين مديريت، سازمان هاي فاقد استراتژي همانند كشتي هايي تعبير شده اند كه دير يا زود در

درياي متلاطم و پرآشوب رقابت غرق خواهند شد. از اين رو، برنامه ريزي و نظارت دائم بر پويايي محيط،

جزئي جدايي ناپذير از وظايف مديريت در سازمان هاي امروزي محسوب مي شود . سازمان هاي آموزشي

نيز به دليل ورود رقباي جديد در اين حيطه، در انديشه ترسيم افق بلندمدتي براي خود هستند . اي ن مقاله با

بررسي محيط داخلي(نقاط قوت و ضعف) و محيط خارجي(فرصت ها و تهديدها)، دانشكده علوم اداري و

اقتصادي دانشگاه فردوسي مشهد را با استفاده از تحليل سوات مورد بررسي قرار داده است . در رتبه بندي

عوامل دروني و بيروني از روش فرايند تحليل سلسله مراتبي فازي استف اده شده كه وزن عوامل با روش

________________________________________________________________

* - اين تحقيق با حمايت مالي معاونت پژوهشي دانشگاه فردوسي مشهد انجام شده است.

nazemi [e-mail] : نويسنده مسئول

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 77

محاسبه گرديده است. نتايج تحقيق نشان داد نقاط قوت، فرصت، QSB ميخائيليوف با استفاده از نرم افزار

تهديد و ضعف به ترتيب از بيشترين اهميت در برنامه ريزي استراتژيك و تحليل محيطي برخوردار بوده اند.

در مجموعه نقاط ضعف، فقدان مجله علمي - پژوهشي در اكثر گروه هاي آموزشي، در مجموعه نقاط قوت

وجود رشته هاي مهم كاربردي در دانشكده، در مجموعه فرصت هاي محيطي وجود تقاضا در بين فارغ

التحصيلان ساير رشته ها جهت ادامه تحصيل در رشته هاي دانشكده و در مجموعه تهديدها فقدان توجه

كافي به منزلت دانشگاهيان، بالاترين اولويت و رتبه را به خود اختصاص داده اند . در انتهاي مقاله نيز

استراتژي هاي پيشنهادي ارائه شده است.

كليد واژه ها: برنامه ريزي، تدوين استراتژي، تحليل سوات، تحليل سلسله مراتبي فازي، آموزش عالي

Application of Combined Model of SWOT and Fuzzy

AHP in Strategic Planning at Higher Education, Case of

the Faculty of Economic and Administrative Sciences

Shamsodin Nazemi

Associate professor, Ferdowsi

university of Mashhad1

Ali Fathi

MA, Ferdowsi University of Mashhad

Husain Didehkhani

MA, Ferdowsi University of Mashhad

Abstract

In recent management literature, organizations without strategy are known as ships

without rudders that are unable to navigate properly in turbulent competitive

environments. In the last few decades, educational institutions throughout the world

have experienced increasing competitions from existing as well as new institutions.

The emerging situation has forced them to think ahead of future by recognizing their

internal situation , external position, and developing strategic plans.

This study investigates internal and external factors of the faculty of Economic and

Administrative Sciences of Ferdowsi University of Mashhad using a combined

model of SWOT and Fuzzy approach.

Following identification of IF/EF factors with the help of a decision team that was

organized from faculty’s top management, fuzzy analytical hierarchy was used to

rank factors in terms of their importance to the achiement of the faculty’s goals

________________________________________________________________

1- Corresponding author

78 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

using QSB software.

This article highlights some of the research findings including: strengths,

weaknesses, opportunities, and threats of the faculty, and introduces typical

strategies and their respective appropriate actions plans needed to achieve goals by

executing proposed strategies.

Key words: Strategic planning, Fuzzy AHP, SWOT analysis

مقدمه

آرمان هاي توسعه، با توجه به واقعيات محيطي، شرايط و ويژگي هاي ارزشي يك كشور، تحت

تاثير باورها و عقايد انديشمندان علوم اجتماعي شكل مي گيرند و در هدف گذار ي برنامه هاي

توسعه اقتصاد، اجتماعي و فرهنگي تبلور مي يابند و متفكران و اندوخته هاي دانش 1 در چارچوب

اصول نظم يافته نظري به طراحي الگوهاي فكري معيني 2 مي پردازند. البته، فقط در شرايط خاصي

اين الگوي نظام يافته فكري به تصميم گيران انتقال مي يابد و از بطن آن تجويزهاي سياستي 3 به

صورت برنامه هاي توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي استخراج مي شود. بنابراين، اولين مسئله در

ناكامي برخي از كشورها در نيل به آرمان هاي توسعه، عدم شكل گيري بينش و تفكر علمي، فقدان

.(Morgan, محتواي سازماني مناسب آن و نبود الگوي فكري جامع است ( 1996

در عصر اطلاعات و ارتباطات الكترونيكي، هر سازماني با هر اندازه و فعاليتي كه باشد با تغيير و

تحولات سريعي روبرو مي شود كه اين رويارويي، سازمان را مجبور به برنامه ريزي در محيط بي

ثبات مي نمايد. يكي از اين شرايط بقا در محيط پيچيده امروزي، برخورداري از ويژگي هاي آينده

نگري و گرايش به نظارت محيطي است . با ديد بلندمدت مي توان به واسطه به ره گيري از

قابليت هاي داخلي، از فرصت هاي بالقوه محيطي استفاده بهينه به عمل آورد . از اين رو ضرورت

تدوين و اجراي برنامه استراتژيك احساس مي گردد.

از آنجا كه بخش عمده اي از اقتصاد كشورها در عصر جديد، مبتني بر دانش و فعاليت هاي

فكري توليد شده در دانشگاه هاست، مفاهيم مربوط به مديريت استراتژيك سال هاي اخير در

________________________________________________________________

1- Think tank

2- Paradigm

3- Policy prescriptions

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 79

دانشگاه هاي كشور مطرح شده است و تعدادي از دانشگاه ها اقدام به بهره گيري از مزاياي برنامه

ريزي استراتژيك جهت اداره بهتر فعاليت هاي خود نمود هاند.

ديويد بروك در سال 1997 تحقيقي در مورد استراتژي، استقلال و مدل هاي برنامه ريزي و

اثربخشي دانشكده هاي بازرگاني انجام داد. هدف تحقيق، دستيابي به پاسخي براي اين س ؤال بود

كه آيا تركيبي خاص از استراتژي، برنامه ريزي و سطوح اختيار مي تواند منجر به اثر بخشي شود؟

تحقيق ياد شده به اين نتيجه رسيد كه دانشكد ههاي پيشگام استراتژي فرصت جويانه 1 را در پيش

مي گيرند و در جستجوي بخش هاي جديدي از بازار بوده و سعي دارند دوره هاي جديدي را ارائه

كنند. اين موسسات بايد بر محيط خارجي تاكيد داشته و به مديريت دانشكده استقلال بيشتري

بدهند. در مقابل دانشكده هايي كه ديد كوتاه مدت دارند بايد به مسايل داخلي بيشتر توجه كرده،

. (Brock, متمركز بوده و اختيار كمتري به رئيس بدهند ( 1997

ماساكي اوگاسارا در پي تدوين استانداردهاي آموزشي در ژاپن به مطالعه اي در خصوص

برنامه هاي دوره هاي كارشناسي پرداخت. دوره هاي جديد بر برنامه هاي تخصصي هر گروه تمركز

داشت و منجر به ضعف برنامه هاي آموزشي عمومي گرديد. دانشگاه هوكايدو 2 تصميم گرفت در

ارتباط پيوسته با برنامه هاي تخصصي بخشي، دوره هاي عمومي را نيز تقويت نمايد . اين تحقيق

مدلي را ارائه داد تا دانشگاه هاي پژوهش محور در ژاپن از اين روش استفاده نمايند. طبق اين روش

هسته مركزي دوره يا به عبارتي قسمت اساسي آموزشهاي كارشناسي بوسيله يك سيستم بين رشته

اي حمايت مي گردد. اين مدل به عنوان دانشگاه در دانشگاه 3 نام گرفته شد. در اين تحقيق همچنين

براي دانشجويان تحصيلات تكميلي در هر گروه دوره ها و برنامه هاي انعطاف پذيري طراحي

.(Ogasawara, گرديد تا بتوانند پاسخگوي محيط رقابتي دنياي تحقيقات باشند( 2002

يكي از تحقيقاتي كه از نظر اهداف با تحقيق حاضر وجوه اشتراك بيشتري دارد، تحقيقي است

كه رابرت جي ديسون در دانشگاه وارويك 4 انجام داده است. نامبرده در اين پژوهش كه در سال

2002 انجام شد به شناسايي نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدي دهاي محيطي آنها پرداخت. گروه

________________________________________________________________

1- Prospector

2- Hokkaido university

3- A university in the university

4- University of Warwick

80 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

تصميم وي در اين مطالعه عبارت بود از: رئيس دانشگاه، معاون مالي، معاون دارايي و املاك

دانشگاه، رئيس اتحاديه دانشجويان، رئيس روابط عمومي و رؤساي دانشكده ها.

طبق اين پژوهش، مهم ترين نقاط قوت شناسايي شده عبارتند از: ظرفيت درآمد زايي، اعتبار

دانشگاه وارويك، ظرفي تهاي تحقيقاتي، تسهيلات فيزيكي موجود و نقاط ضعف عبارت بودند از:

ضعف كتابخانه، تسهيلات ورزشي، سيستم سنتي آموزشي دوره كارشناسي. فرصت هاي محيطي

نيز عبارت بودند از: توسعه تكنولوژيكي، جو مشاركت، تقاضا براي آموزش. تهديد هاي محيطي

نيز از اين قرار بود: كاهش حمايت مالي دولت، رقابت شديد دانشگاه ها، دانشگاه هاي مجازي،

.(Dayson, مدل هاي جديد آموزش، ركود( 2004

اين تحقيق نيز با مطالعه موردي به دنبال يافتن پاسخي براي سؤالات زير است:

1 – نقاط قوت و ضعف دانشكده علوم اداري و اقتصادي دانشگاه فردوسي مشهد كدامند؟

2 – فرصت ها و تهديدات دانشكده در محيط كدامند؟

3 – وزن هر يك از عوامل نقاط قوت، ضعف، فرص تها و تهديدات چقدر است؟

4 - با توجه به محيط داخلي و خارجي دانشكده، استراتژي هاي مناسب كدام است؟

برنامه ريزي و تدوين استراتژي

برنامه ريزي به عنوان يكي از مهم ترين اركان مديريت، زمان حال سازمان را به آينده آن پيوند

مي زند. برنامه ريزي يعني تعيين هدف هاي درست و سپس انتخاب مسير، راه، وسيله يا روش

.(Tabibi & Maleki 2003: درست و مناسب براي تأمين اين اهداف( 21

كلاك معتقد است استراتژي طرحي است واحد، جامع و يكپارچه كه براي اطمينان از رسيدن

.(Glueck, به هدف هاي اساسي مؤسسه و دستيابي به آنها تنظيم مي شود( 1983

بر اين باور است كه استراتژي به عنوان طرح 1 يا چيزي شبيه آن، رهنمود يا (Mintzberg, 1994)

هدايتي است به سمت آينده و يا مسيري است تا بتوان از جايي به جايي ديگر رسيد 2. وي همچنين

________________________________________________________________

1- Plan

2- Get from here to there

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 81

بيان مي دارد استراتژي به عنوان الگو 1 بدين معني است كه در طي زمان رفتار باثباتي بروز خواهد

كرد.

استراتژي بايد منابع سازمان(مالي، توليدي، بازاريابي، تكنولوژيكي و نيروي كار ) را با محيط

موفقيت كسب .(Porter, متغير و به ويژه بازار، در راه رسيدن به اهداف سازماني تطبيق دهد( 1998

و كارها بطور قابل ملاحظه اي به تدوين و اجراي استراتژي ها متكي است. فرايند تدوين استراتژي

چارچوبي ارائه مي كند كه از طريق آن سازمان مي تواند همزمان حق حيات خود را اعاده كرده و

هانگر و ويلن معتقدند تدوين استراتژي، توسعه .(Pun et al. تطابق با محيط را تسهيل نمايد( 2000

برنامه هاي بلند مدت براي مديريت كارآمد فرصت ها و تهديدات محيطي در سايه نقاط قوت و

مينتزبرگ بر اين باور است كه برنامه .(Hunger & Wheelen, ضعف سازمان مي باشد( 1993:13

ريزي استراتژيك كماكان زنده است وامروزه با رويكرد جديدي رخ نموده است

طراحي راهبرد از چندين جهت داراي اهميت فوق العاده زيادي است: .(Mintzberg, 1993:107)

از يك طرف تغييرات محيطي مانند تغيير ارزش هاي مردم، عرضه شدن فناوري جديد، تغيير جهت

در سياست هاي كشور و از طرف ديگر تغييراتي در داخل سازمان مانند تغييرات قهري در تركيب

كاركنان، عملكردهاي متفاوت واحد هاي مختلف سازمان و ضرورت رشد و توسعه سازمان، لزوم

.(Rahmanseresht, توجه به طراحي راهبرد را ايجاد مي كند ( 2005:114

با توجه به مطالب بالا بايد گفت ضرورت نياز به ابزاري جهت تحليل و تدوين نظام گراي

استراتژي احساس مي گردد. به تناسب شرايط محيطي كسب و كارها بسياري از صاحبنظران، مدل

ها، چارچوب ها و روش هاي متفاوتي را براي برنامه ريزي و تدوين استراتژي ارائه نموده اند . به

م دل ( Mills et al., 1995)، شبكه استراتژيك 2 ( McFarlane & Mckensey, عنوان مثال ( 1983

اقتضايي را مطرح كرده اند.

در نظام آموزش عالي، تغييرات محيطي به ويژه دستاوردهاي نوين در عرصه فناوري اطلاعات

موجب تغييرات استراتژيك در دانشگاه ها شده است. اين امر دانشگاه ها را براي پاسخ گويي به

تغييرات محيطي به سوي برنامه ريزي استراتژيك سوق داده است. بر اين باورند كه تدوين برنامه

استراتژيك متناسب با ويژگي هر يك از دانشگاه ها در اكثر موارد با نتايج اثر بخشي همراه بوده

________________________________________________________________

1- Pattern

2- Strategic grid

82 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

است. آن ها با تاكيد برضرورت توجه دانشگاه ها به اين مهم، رويكرد خاصي را براي برنامه ريزي

استراتژيك دانشگاه ها پيشنهاد كرده اند كه با تدوين چشم انداز شروع شده و شامل روش هاي

واقع بينانه اي در برخورد با موانع برنامه ريزي استراتژيك در دانشگاه ها است

.(Rowley et al. 2000)

بر اين باور است كه برنامه ريزي استراتژيك براي دانشگاه ها مي بايد به (Sevier, 2001)

صورت نظام گرا تدوين شده و شامل انتخاب اولويت هاي خاص هر دانشگاه باشد. به نظر وي در

شناسايي الويت هاي دانشگاه ها جلب مشاركت ذينفعان كليدي ضرورتي اجتناب ناپذير است و به

اجماع نظر در اهداف و برنامه هادر بين دانشگاهيان منجر مي شود كه نتيجه آن مسئوليت پذيري

.(Sevier, بيشتر و تعهد به اجراي برنامه استراتژيك تدوين شده خواهد بود ( 2001

در اين پژوهش با توجه به نتايج و يافته هاي تحقيقات ديگران در زمينه برنامه ريزي استراتژيك

در دانشگاه ها، از مشاركت ذينفعان كليدي دانشكده در شناسايي عناصر برنامه استفاده شده است و

تحليل سوات 1، مدل تحليل سلسله مراتبي فازي 2 ، و روش ميخائيليوف در تعيين وز نها مبناي كار

قرار گرفته است.

تحليل سوات

سوات مجموعه اولين حروف معادل واژه هاي انگليسي قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهديده

است. مهم ترين مزيت تحليل سوات اين است كه مي تواند نكات كليدي و اساسي به دست آمده

در جريان بررسي و ارزيابي شرايط محيطي و اوضاع دروني را خلاصه وار در محدوده يك

به تحليلگران اين فرصت SWOT مدل .(Rahmanseresht, صفحه كاغذ جاي دهد ( 2005:510

را مي دهد كه عوامل را به طبقات دروني ( قوت و ضعف) و بيروني(فرصت و تهديد) تقسيم بندي

نمايند و بتوانند فرصت ها و تهديد ها را به نقاط ق وت و ضعف مقابل هم قرار داده و مقايسه

پس از شناسايي عوامل دروني و بيروني ماتريسي به شرح جدول .(Shrestha et al. نمايند( 2004

شماره ( 1) طراحي مي گردد:

________________________________________________________________

1- SWOT(Strength, Weakness, Opportunity, Threat)

2- Fuzzy analytic hierarchy process

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 83

SWOT جدول 1 - استراتژي هاي ممكن در تحليل

تهديد ها فرصت ها

نقاط قوت SO استراتژي ST استراتژي

نقاط ضعف WO استراتژي WT استراتژي

مطلوب ترين شرايط هنگامي رخ مي نمايد كه بهره گيري از نقاط ،SO با توجه به استراتژي هاي

نقاط قوت ،ST قوت دروني براي استفاده از فرصت هاي بيروني امكان پذير باشد. استراتژي هاي

يك سازمان را به عنوان روشي براي پرهيز از تهديدها، مورد توجه قرار م ي دهند . استراتژي هاي

،WT به بهره گيري از فرصت ها از طريق غلبه بر نقاط ضعف تاكيد مي كنند. استراتژي هاي ،WO

اساسا" ماهيتي دفاعي دارند و بر حداقل كردن نقاط ضعف و پرهيز از تهديدها تاكيد

اين راهبرد ايجاب مي كند نقاط ضعف و تهديدها به (Hunger, & Wheelen مي كنند( 2005:132

.(Rahmanseresht, 2005:205- حداقل رسد ( 207

يكي از مهم ترين ضعف هاي تحليل سوات، اين است كه اهميت هر عامل در تصميم گيري

به صورت كمي قابل سنجش نيست . به عبارت ديگر، شناسايي اينكه كدام عامل و يا گروه،

تصميمات استراتژيك را بيشتر تحت تاثير قرار مي دهد تا حدي دشوار است

تحليل سلسله مراتبي مشكل ياد شده را برطرف مي كند و اهميت و وزن .(Pesonen et al. 200)

هر عامل نيز به صورت كمي قابل محاسبه و رتبه بندي مي باشد

Kurttila et al. 200) با توجه به انتقاداتي كه بر تحليل سلسله مراتبي .(Sate & Varaks 2001;

و منطق فازي به عنوان راهي براي رفع نارسايي مدل مطرح AHP كلاسيك وارد است، تركيب

شده است و از اين رو در اين تحقيق نيز از تحليل سلسله مراتبي فازي مدد گرفته شده است.

مروري بر تحليل سلسله مراتبي

تحليل سلسله مراتبي به طور وسيعي در تصميم گيري هاي چند معياره و نيز به طور موفقيت آميزي

مسئله را به 3 مرحله اصلي زير تقسيم AHP. در بسياري از مسائل علمي به كار گرفته شده است

مي كند:

1 ساختاربندي مسئله 2 ارزيابي وزن هاي محلي 3 محاسبه وزن نهايي

مسئله در قالب يك ساختار سلسله مراتبي با سطوح مختلف ساختار بند ي مي شود و AHP در

هر سطح شامل تعداد محدودي از عناصر است. اهميت نسبي عناصر (شامل وزن عوامل و رتبه

84 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

جايگزين ها) بطور غيرمستقيم توسط قضاو تهاي ذهني تصميم گيرندگان ب ه دست مي آيد . علي

اغلب به دليل در نظر نگرفتن عدم قطعيت و اطمينان در ادراكات و AHP رغم عموميت و كارايي

در بسياري از .(Dane, قضاوت هاي ذهني تصميم گيرندگان مورد انتقاد قرار گرفته است ( 1999

موارد ترجيحات تصميم گيرندگان و قضاو تهاي ذهني آنان داراي عدم قطعيت و اطمينان بوده و

3،… بيان كنند . ، كار مشكلي است كه از آنها بخواهيم ترجيحات خود را در قالب اعداد قطعي 1

تصميم گيرندگان به دلايلي نظير دانش و اطلاعات ناكافي، پيچيدگي مسئله، عدم اطمينان در مورد

محيط تصميم و فقدان يك مقياس مناسب نم يتوانند ترجيحات خود را در قالب اعداد محض بيان

.(Mikhailov, كنند( 2003

الگوريتم مورد استفاده در اين پژوهش

ميخاييلوف 1 در سال 2003 روشي را براي محاسبه بردار وزن از ماتريس مقايسات زوجي ارائه

داد كه نارسايي هاي روش هاي پيشين را برطرف ساخته است. بعلاوه با ارائه شاخص ناسازگاري

مي تواند ناسازگاري مقايسات را محاسبه كند. روشي كه ميخا ييلوف ارائه داد مزايايي دارد : اولا

عنصر نيازمند n اينكه نيازي به ماتريس كامل مقايسات نيست. يعني ب راي به دست آوردن وزن

2

نمي n(n −1) مقايسه باشد، بلكه با هر تعداد 2

( ( −1))

مقايسه نيز مي توان وزن عناصر را m ≤ n n

به دست آورد. ثانيا بردار وزن را به صورت حقيقي ارائه مي دهد و نيازي به توابع رتبه بندي فازي 2

نيست. سوم اينكه در اين روش نيازي نيست حتماً از اعداد فازي مثلثي يا ذوزنقه اي 3 استفاده گردد،

بلكه با انواع مختلفي از اعداد و مجموعه هاي فازي نيز مي توان وزن عناصر را ب ه دست آورد . اما

مزيت عمده اين روش اين است كه با ارائه شاخص سازگاري، سازگاري مقايسات را ب ه دست

مي آورد.

________________________________________________________________

1- Mikhailov

2- Fuzzy ranking functions

3- Trapezoidal

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 85

تئوري روش ميخاييلوف

داريم و w=(w1,…,wn) فرض كنيم كه يك مسئله رتبه بندي، با يك بردار وزن ناشناخته

مقايسات زوجي تصميم گيرنده به صورت اعداد فازي مثلثي بيان شده اند [ ]

~

به طوري كه A = aij

~ ( , , )

و aij = lij mij uij

~ ( 1 , 1 , 1 )

~ 1

ij ij ij ij

ji a u m l

مقايسه زوجي كه m فرض كنيم كه تصمي م گيرنده . a = =

( )

2

−1

مي گيريم : a~ij از α انجام داده است. يك برش m ≤ n n

a~ (α ) = {x ∈ R + μ ~ ( x ) ≥ α } 0 ≤ α ≤ 1 ij aij

بدين طريق اعداد فازي مثلثي را به يك بازه حقيقي تبدي[ل م يكنيم: ] a~ij (α ) = lij (α ) , uij (α )

به طوري كه :

( ) uij (α) =α ∗(mij −uij )+uij و lij (α ) =α ∗ mij − lij + lij

ه حال مجموع { } ) ( ), ( l ij l ij u l F α α = در سطح l

α را داريم. بدين طريق α =

قضاوت هاي ذهني تصميم گيرندگان را از اعداد فازي مثلثي به بازه هاي حقيقي تبديل مي كنيم .

هنگامي كه بازه هاي مقايسات سازگار هستند بردارهاي وزن زيادي وجود دارد كه نامعادله زير را

برآورده مي كنند:

(α ) ij (α )

j

i

ij u

w

w

l ≤ ≤

هنگامي كه قضاو تها ناسازگار باشند هيچ برداري در نامعادله بالا صدق نمي كند . بنابراين

منطقي است برداري را پيدا كنيم كه تمامي محدوديت ها را تا حد ممكن برآورده سازد؛ يعني :

(α ) ~ ~ ij (α )

j

i

ij u

w

w

l ≤ ≤

نماد

~≤

بيانگر " تقريبا كوچك تر يا مساوي" مي باشد نامعادله بالا، برابر با 2 محدوديت فازي

زير است. :

(1) ( ) ~ 0

( ) ~ 0

− + ≤

− ≤

α

α

i j ij

i j ij

w w l

w w u

86 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

2 محدوديت فازي روبرو هستيم كه مي توانيم به صورت زير نمايش دهيم: m بنابراين با

RW ~≤ 0 R∈ R2m×n

Rkw 0 k 1,2,...,2m ام K سطر ≤~ = ارائه دهنده محدوديت خطي فازي زير

است. كه مي توانيم تابع عضويت اين محدوديت را به صورت زير نمايش دهيم:

( 2)

⎪ ⎪ ⎪

⎩

⎪ ⎪ ⎪

⎨

⎧

≤

− ≤

=

1 0

0

1

( )

R w

R w d

R w d

d

R w

R w

k

k k

k k

k

k

μ k k f

Rkw ≤ ام بوده و بيانگر بازه قابل قبول براي محدوديت قطعي 0 k انحراف سطر dK كه

n-1 بر روي سادك 1 Rkw ~≤ را به عنوان تابع عضويت محدوديت فازي 0 μ k (Rkw) . مي باشد

بعدي زير قرار م يدهيم :

{( ,..., ) 1, 0 }

1

1

1 > = = Σ=

−

i

n

i

n i

Qn w w w w

تعريف 1: ناحيه موجه فازي 2

~P

يك مجموعه فازي است ، كه بوسيله Qn- بر روي سادك 1

تابع عضويت زير بيان مي گردد:

μ P~ (w) = [min{μ1(R1w),.....,μm(Rmw)} w1 + ... + wn = 1 ]

ناحيه موجه

~P

به عنوان اشتراك تمامي محد وديت هاي فازي بر روي س يمپلكس معرفي

هاي به اندازه كافي بزرگ مي توانيم dK مي گردد. اگر باز ههاي ابتدايي ناسازگار باشند با انتخاب

يك ناحيه موجه غيرتهي به دست آوريم. به سادگي مي توان نشان داد يك ناحيه موجه ناتهي

~P

بر

يك مجموعه فازي محدب مي باشد. مجموعه فازي محدب Qn- روي سيمپلكس 1

~P

رضايت كلي

باشيم كه W نشان مي دهد. بنابراين منطقي است به دنبال W تصميم گيرنده را بوسيله بردار قطعي

رضايت كلي تصميم گيرنده را بيشينه كند.

________________________________________________________________

1- Simplex

2- Fuzzy Feasible Area

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 87

w تعريف 2: راه حل بيشينه، يك بردار قطعي * مي باشد به طوري كه بيشينه منطقه م وجه فازي

است.

( ) max [min { 1( 1 ),....., ( )} 1 ... 1 ] (3)

~ * = + + = μ P w μ R w μ m Rmw w wn

بنابراين از آنجايي كه منطقه موجه فازي

~P

يك مجموعه محدب مي باشد و تمامي

بر روي w* محدوديت هاي فازي به عنوان مجموعه هاي محدب معرفي شدند ، همواره يك بردار

وجود دارد به طوري كه داراي بيشينه مقدار در مجموعه فازي Qn- سيمپلكس 1

~P

است.

براي ب ه دست آوردن راه حل بيشينه براي تصميم گيري در حالتي كه max-min عملگر

كه λ محدوديت ها و تابع هدف فازي هستند توسط بلمن و زاده ارائه گرديد .با معرفي متغير جديد

در ناحيه موجه فازي w* اندازه گيرنده درجه عضويت بردار وزن

~P

مي باشد و استفاده از

1)و( 2)و( 3) مي توانيم مدل برنامه ريزي خطي قطعي زير را در ب ه دست آوردن بردار وزن بهينه )

ارائه دهيم:

w w i n k m

subj to d R w d

Max

i

n

i

i

k k k

1 , 0 1,..., 1,2,..,2

:

1

= ≥ = =

+ ≤

Σ=

λ

λ

w* . مي باشد (w*, λ*) جواب بهينه مسئله برنامه ريزي خطي بالا بردار

بيانگر بردار وزن كه

w* بيانگر درجه عضويت بردار λ* داراي مقدار بيشينه در منطقه موجه است و

مي باشد.

w* مقدار درجه رضايت تصميم گيرنده را به ازاي بردار λ* = μ P~ (w*)

نشان مي دهد. بنابراين

مي تواند به عنوان يك شاخص مناسب براي اندازه گيري سازگاري مقايسات مورد استفاده قرار

گيرد. ميخاييلوف بيان كرده است كه 1 λ ~≥ (تقريبا بزرگ تر از 1) نشان دهنده سازگاري

مقايسات مي باشد.

جامعه آماري

جامعه آماري اول شامل رئيس دانشكده، معاونين (دانشجويي، پژوهشي ، اداري-مالي)، مديران

گروه هاي آموزشي (اقتصاد، حسابداري، مديريت، علوم سياسي و حقوق ) و كليه اعضاء هيأت

88 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

علمي دانشكده است. اين جامعه آماري، وظيفه تكميل پرسش نامه شناسايي نقاط قوت، ضعف،

فرصت و تهديد را بر عهده داشتند.

جامعه آماري دوم يا به عبارت ديگر گروه تصميم متشكل از رئيس دانشكده، معاونين

(دانشجويي، پژوهشي ، اداري-مالي) و مديران گروه هاي آموزشي بود كه به نحوي در برنامه

ريزي دانشكده سهيم هستند. گروه تصميم وظيفه تكميل پرسش نامه هاي وزن دهي به عوامل را بر

عهده داشت.

ابزار جمع آوري اطلاعات

اطلاعات مورد نياز اين پژوهش با استفاده از سه پرسش نامه جمع آوري گرديد . پرسش نامه

شماره يك كه بين اعضاء جامعه آماري اول توزيع گرديد منجر به شناسايي عوامل محيط دروني و

بيروني اثرگذار بر تصميمات استراتژيك دانشكده شد . پرسش نامه شماره دو بر اساس مقياس

ساعتي و مقايسات زوجي طراحي و در اختيار گروه تصميم گذاشته شد تا وزن نسبي گروه هاي

ضعف، قوت، فرصت و تهديد محاسبه گردند. پرسش نامه شماره سه نيز بر اساس مقايسات زوجي

و مقياس ساعتي تدوين شد تا بوسيله گروه تصميم وزن نسبي اجزا و عوامل شناسايي شده در هر

گروه شناسايي گردد.

روايي ابزار به كار رفته در اين تحقيق، از جهتي نوعي اعتبار منطقي يا محتوايي است كه به

روش به كار رفته مربوط مي شود. در روش مقايسات زوجي تمام عوامل با هم سنجيده شده كه اين

عمل خود تمام احتمالات مرتبط با در نظر گرفته نشدن يك معيار يا يك سؤال را از بين مي برد.

با توجه به اين كه پرسش نامه ها بر اساس تحليل سلسله مراتبي و از نوع مقياس ساعتي بوده اند

براي پايايي اين پرسش نامه ها از شاخصي به نام شاخص سازگاري استفاده مي شود. پايايي پرسش

1 و نرخ سازگاري پرسش نامه شماره سه يا / نامه شماره دو يا به عبارتي نرخ سازگاري آن 01

0 و /7788 ،0/8777 ،0/ عوامل و عناصر گروه هاي قوت، ضعف، فرصت و تهديد به ترتيب 8553

0/9003 محاسبه شد كه طبق روش ميخاييلوف قابل قبول بوده و سازگاري مناسبي دارد.

روش شناسي تحقيق (فرآيند به كارگيري مدل)

اجراي پژوهش حاضر نيازمند انجام گا مهايي بود كه به قرار زير هستند:

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 89

گام اول: شناسايي نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهديد

در اين گام پرسش نامه شماره يك در اختيار جامعه آماري قرار گرفت . اين پرسش نامه

به صورت باز تهيه و توزيع گرديد. پس از جمع آوري پرسش نامه ها و ادغام موارد مشابه، عوامل

طبقه بندي و سپس ساختار سلسله مراتبي به صورت زير SWOT شناسايي شده در قالب تحليل

طراحي شد.

شكل 1- ساختار تركيبي تحليل سوات و تحليل سلسله مراتبي

گام دوم: محاسبه وزن معيارها (سطح يك)

در اين گام به منظور محاسبه وزن معيارها (گروه هاي چهارگانه) پرسش نامه شماره دو طراحي

شد. پرسش نامه بر اساس مقايسات زوجي بوده، بنابراين به تعداد 2

n(n −1)

مقايسه وجود

داشت. با توجه به اينكه گروه ها يا معيارهاي سطح يك، چهار دسته بودند تعداد مقايسات يا

سؤالات برابر بود با: 6

2

4(4 1) =

−

. وزن هاي سر گروه ها با استفاده از الگوريتم بيان شده و در

به دست آمده است. dk = و انتخاب 1 α = سطح 0.4

90 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

گام سوم: محاسبه وزن محلي عناصر (سطح دو)

سومين قدم، توزيع و جمع آوري پرسش نامه شماره سه بود. با توجه به اينكه در گام يك،

عوامل استراتژيك هر گروه 5 مورد شناسايي گرديد، بنابراين با توضيحات گام دوم پرسش نامه

شماره سه براي هر گروه از معيارها 10 سؤال را شامل مي شد كه در كل 40 سؤال را در بر داشت .

روش محاسبه اوزان در اين گام نيز به صورت الگوريتم معرفي شده ( روش ميخائيليوف ) انجام

شده است.

گام چهارم: محاسبه وزن هايي عناصر

وزن نهايي عناصرهر گروه برابر است با حاصلضرب وزن محلي عنصر در وزن سر گروه خود

(معيار)

نتايج اين گام ها در جدول ( 2) مشاهده مي گردد.

تجزيه و تحليل داد هها و بيان يافته ها

پس از توزيع و جمع آوري پرسش نامه شماره يك، مهم ترين عوامل استراتژيك در هر گروه

تعيين و پرسش نامه مرحله بعد نيز بر اساس اين عوامل طراحي و تدوين شد. پرسش نامه هاي شماره

QSB دو و سه هما نطور كه در قسمت ابزار جمع آوري اطلاعات گفته شد با استفاده از نرم افزار

مورد تحليل قرار گرفت. نتيجه اين تجزيه و تحليل ها منجر به شناسايي عوامل محيطي در قالب

چهار گروه قوت، ضعف، فرصت و تهديدات، وزن هر يك از گروه ها و همچنين وزن اجزاء و

عناصر هر گروه گرديد. اين نتايج در جدول شماره 2مشاهده مي گردد.

جمع بندي و نتيجه گيري

نقاط قوت بيشترين وزن و SWOT با توجه به اوزان در جدول شماره ( 2)، در معيارهاي اصلي

ضعف ها كمترين وزن را به خود اختصاص داده اند . به عبارت ديگر برنامه ريزان و مسئولين

دانشكده در برنامه ريزي توجه خود را بر نقاط قوت متمركز مي نمايند.

SWOT اما با توجه به اوزان نهايي هر يك از اجزاء و عوامل مربوط به گروه هاي چهارگانه

بايد متذكر شد كه در گروه قوت عامل وجود رشته هاي مه م و كاربردي در دانشكده، در گروه

ضعف، نداشتن مجله علمي - پژوهشي معتبر در اكثر گروه هاي آموزشي دانشكده، در گروه

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 91

فرصت، وجود تقاضا در بين فارغ التحصيلان ساير رشته ها جهت ادامه تحصيل در رشته هاي

موجود دانشكده، در گروه تهديد، فقدان توجه كافي به منزلت و شان دانشگاهيان، بيشترين وزن را

به خود اختصاص داده و رتبه يك را كسب كرده اند كه خود گوياي ضرورت توجه به آنها ست .

رتبه معيارها در جدول شماره 3 مشاهده مي گردد:

جدول 2 - نتايج محاسبه وز نهاي عوامل شناسايي شده

گروه

SWOT

وزن گروه

SWOT عوامل

نرخ

سازگاري

وزن

عوامل در

گروه

وزن

نهايي

قوت

0/4629

وجود رشتههاي مهم و كاربردي در دانشكده

وجود ظرفيت بالقوه جهت گسترش همكاري با محيط

وجود اعضاء هيأت علمي نسبتا" جوان و كارآمد

وجود پتانسيل انجام طرح هاي تحقيقاتي

وجود دانشجويان تحصيلات تكميلي علاقه مند به مشاركت در

طرح هاي تحقيقاتي

0/8553

0/4774

0/0635

0/2592

0/0811

0/1188

0/2209

0/0293

0/1199

0/0375

0/0549

ضعف

0/0847

كمبود اعضاء هيأت علمي با رتبه دانشياري و استادي

كم توجهي برخي از اساتيد به ارتقاء مستمر توانمندي هاي علمي

خود

نداشتن مجله علمي - پژوهشي معتبر در اكثر گروه هاي آموزشي

دانشكده

كمبود امكانات، فضا، منابع كتابخانه اي، تجهيزات، و ...

فقدان رشته هاي جديد كارشناسي و برخي رشت ههاي كارشناسي

ارشد

0/8777

0/0848

0/0471

0/4801

0/2510

0/1396

0/0071

0/0039

0/0406

0/0215

0/0118

فرصت

0/3226

علاقه مندي به تحصيلات عالي در فرهنگ جامعه

احساس نياز به تحقيقات و مشاوره در سازمان ها

سياست اصلاح هرم تحصيلات در سازمان ها

توسعه امكانات و زيرساخت هاي ارتباطي و اطلاعاتي

وجود تقاضا در بين فارغ التحصيلان ساير رشته ها جهت ادامه

تحصيل در رشته هاي موجود دانشكده

0/7788

0/2762

0/0479

0/0394

0/1949

0/4416

0/0891

0/0154

0/0127

0/0628

0/1424

تهديد

0/1296

كاهش بودجه دانشگاهها

فقدان توجه لازم به منزلت و شأن دانشگاهيان

توجيه نبودن برخي از مسئولين نسبت به دانشگاه

نبود سياست روشن در مورد جايگاه علوم انساني

وجود مراكز آموزشي موازي در مورد رشته هاي موجود در دانشكده

0/9003

0/0736

0/4385

0/2269

0/2216

0/0394

0/0095

0/0568

0/0294

0/0287

0/0051

92 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

جدول 3 – رتبه معيارهاي چهار گانه

معيار رتبه گروه

قوت

فرصت

تهديد

ضعف

1

2

3

4

از طرف ديگر نتايج تحقيق، رتبه عوامل مربوط به نقاط قوت وضعف را نيز شناسايي نمود كه

در جداول شماره 4 و 5 مهم ترين نقاط قوت و ضعف ضعف با رتبه هاي 1 تا 5 نشان داده شده

است.

جدول 4 - رتبه عوامل مربوط به نقاط ضعف دانشكده

نقاط ضعف رتبه

نداشتن مجله علمي - پژوهشي در اكثر گروههاي آموزشي 1

كمبود امكانات(فضا، تجهيزات، كتابخانه و..) 2

فقدان برخي رشتههاي كارشناسي جديد و برخي رشتههاي تحصيلات تكميلي 3

كمبود اعضاء هيأت علمي با رتبه دانشياري و استادي 4

فقدان انگيزه در برخي از اعضاء هيأت علمي براي ارتقاء علمي خود 5

جدول 5 - رتبه عوامل مربوط به نقاط قوت دانشكده

نقاط قوت رتبه

وجود رشتههاي مهم و كاربردي در دانشكده 1

اعضاء هيأت علمي نسبتا" جوان 2

وجود دانشجويان تحصيلات تكميلي علاقه مند به تحقيق و پژوهش 3

وجود پتانسيل انجام طرحهاي تحقيقاتي و كاربردي 4

وجود ظرفيت بالقوه براي گسترش همكاري با محيط 5

در جداول شماره 6و 7 به طور خلاصه فرصت ها و تهديد هاي محيطي كه بالاترين اوزان را به

خود اختصاص داده اند به طور نمونه نشان داده شده است.

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 93

جدول 6 - رتبه عوامل مربوط به فرص تهاي محيطي

فرصت ها رتبه

وجود تقاضا در بين فارغ التحصيلان ساير رشتهها جهت ادامه تحصيل در رشت ههاي دانشكده 1

علاقه مندي به تحصيلات عالي در فرهنگ جامعه 2

توسعه امكانات و زير ساختهاي ارتباطي و اطلاعاتي 3

احساس نياز به تحقيقات و مشاوره 4

سياست اصلاح هرم تحصيلات اعضاي هيات علمي 5

جدول 7 - رتبه عوامل مربوط به تهدي دها ي محيطي

تهديد ها رتبه

فقدان توجه كافي به منزلت دانشگاهيان 1

توجيه نبودن برخي مسئولين نسبت به دانشگاه و نياز هاي آن 2

نبود سياست روشن در زمينه رشتههاي علوم انساني 3

كاهش بودجه دانشگاهها 4

وجود مراكز آموزشي موازي و مرتبط با رشتههاي دانشكده 5

به طور خلاصه تحقيق حاضر با استفاده از معيارهاي چهارگانه و عوامل مربوط به آن در قالب

تحليل سوات و با مدد گرفتن از تحليل سلسله مراتبي فازي و روش ميخاييلوف ضمن تدوين

استراتژي دانشكده در حوزه هاي مختلف آموزشي و پژوهشي برنامه هاي اجرايي هر استراتژي را

نيز ارايه نمود. به دليل تعدد استراتژي ها و برنامه هاي اجرايي مربوطه در جدول شماره 8 تنها به

وبرنامه هاي اجرايي مناسب با هر WO،WT،ST،SO ذكر يك نمونه از هر يك از استراتژي هاي

استراتژي اكتفا شده است.

94 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

جدول 8 – نمونه اي ازاستراتژي هاو برنامه هاي اجرايي پيشنهادي

ST استراتژيهاي SO استراتژيهاي

شناسايي مستمر نيازهاي محيطي

برنامه اجرايي:

الف) راه اندازي كانون فارغ التحصيلان و دريافت بازخورد از آنها

ب) برگزاري جلسات مشترك با مديران صنعت در خصوص

متناسب سازي سرفصل دروس با نيازهاي صنعت كشور

شناسايي منبع درآمدي جديد براي دانشكده

برنامه اجرايي:

الف) ارائه دوره هاي تحصيلات تكميلي به زبان

انگليسي و جذب دانشجوي خارجي

ب) فعال نمودن مركز پژوه شهاي كاربردي

رشته هاي موجود

WT استراتژي هاي WO استراتژيهاي

توسعه و گسترش تحصيلات تكميلي

برنامه اجرايي:

الف) راه اندازي و ايجاد دوره هاي دكتري

MBA ب) ايجاد دوره هاي تحصيلات تكميلي تقاضا محور نظير

ايجاد مزيت رقابتي از طريق ايجاد رشته هاي جديد و

منحصر بفرد

برنامه اجرايي:

الف) ايجاد و راه اندازي رشته مديريت جهانگردي و

توريسم با توجه به جايگاه شهر مشهد

ب) تاسيس دوره هاي مشترك با دانشگاه هاي خارجي

Refrences

1- Benjamin, R., Rockart, J.F. Scott-Morton, M.S., Wyman, J., (1984).

Information Technology: a strategic opportunity. Sloan Management Review

25 (3), pp 3-9.

2- Brock, D.M, (1997). Strategy, autonomy, planning mode and effectiveness: a

contingency study of business schools. International Journal of Educational

Management. Vol (11) 6, pp 248-259

3- Dayson, R.G., (2004). Strategic development and SWOT analysis at the

University of Warwick. European Journal of Operational Research (152), pp

631-640.

4- Glueck, W.F., Launcn, L.R., (1989). Business Policy and Strategic

Management. McGraw-Hill.

5- Hax, A.C., Majluf, N.S., (1996). The Strategy Concept and Process: A

Pragmatic Approach. 2nd ed. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ.

6- Hunger, J.D., Wheelen, T.L., (1993). Strategic Management, Translated in

Farsi by: Arabi, M., and Izadi, D., Office of the Cultural Research, Tehran

7- Hunger, J.D., Wheelen, T.L., (1993). Strategic Management. Addison-Wesley

Publishing Company.

8- Kurttila, M., Pesonen, M., kanagas, J., kajanus, M., (2000). Utilizing the

Analytic Hierarchy Process AHP in SWOT analysis – a hybrid method

and its application to a forest-certification case. Forest Policy and

Economics 1, pp 41-52.

بكار گيري مدل تركيبي تحليل سلسله مراتبي فازي و تحليل سوات 95

9- McFarlan, F.W., Mckensey, J.L., (1983). Corporate Information Systems

Management: the issues Facing Senior Executives. Richard D. Irwin,

Homewood, IL.

10-Mills, J., Platts, k., Gregory, M., (1995). A framework for the design of

manufacturing strategy process: a contingency approach. International

Journal of Operations & Production Management 15 (4), pp17-49

11-Mintzberg, H., (1994). The fall and Rise of Strategic Planning. Harvard

Business Review, January – February: pp107-114.

12-Morgan, E., et.al, (1993). Readings in planning. Black well publishers.

13-Ogasawara, M., (2002) Strategic planning of the graduate and

undergraduate education in a research university in Japan. Available

online 9 January 2002 at:

14-Pesonen, M., Kurttila, M., Kangas, J., Kajanus, M., Heinonen, P., (2000).

Assessing the priorities using SWOT among resources management

strategies at the finish forest and park service. Forest science 47 (4), pp 534-

541.

15-Porter, M.E., (1980). Competitive Strategy: Techniques for Analyzing

Industries and Competitors. Free Press, New York

16-Pun, K.F., Chin, K.S., Gill, R., White, A.S., (2000). Management Issues of

Strategy Formulation: an empirical study of Hong Kong manufacturing

enterprises. In: Moore, D.L., Fullerton, S. (Eds.), International Business

Practices: Contemporary Readings. The Academy of Business Administration,

Ypsilanti, MI, pp 316-324.

17-Pun, K.F., Chin, K.S., Gill, R., White, A.S.,( 2000). Management Issues of

Strategy Formulation: an empirical study of Hong Kong manufacturing

enterprises. In: Moore, D.L., Fullerton, S. (Eds.), International Business

Practices: Contemporary Readings. The Academy of Business Administration,

Ypsilanti, MI, pp 316-324.

18-Pun, K.F., Chin, K.S., White, A.S., Gill, R., (2004). Determinants of

manufacturing strategy formulation: a longitudinal study in Hong Kong.

Technovation 24 (2004) pp121-137.

19-Pun, K.F., Chin, K.S., White, A.S., Gill, R., (2004). Determinants of

manufacturing strategy formulation: a longitudinal study in Hong Kong.

Technovation 24 (2004) pp121-137.

20-Rahmanseresht, Husain. (2005), Strategic Management, Fan and Hunar

Publishing company, Tehran

21-Rowley, J., (2000) Strategic Changes and Universities Planning to Survive

and Prosper, Lavoisier

22-Rowley, J., (2000) Strategic Changes and Universities Planning to Survive

and Prosper, Lavoisier

23-Saaty, T.L., Vargas, L.G., (2001). Models, Methods, Concepts and

Applications of the Analytic Hierarchy Process. Kluwer Academic

Publishers, Boston, MA.

24-Segal-Horn, S., (Ed.), (1998). The strategy Reader the open

university/Blackwell Publishers, Milton Keynes.

25-Segal-Horn, S., (Ed.), (1998). The strategy Reader the open

university/Blackwell Publishers, Milton Keynes.

96 مجله دانش و فناوري سال اول، شمارة 2، نيمه اول 1389

26-Sevier, R., (2001). Strategic Planning in Higher Education: Theory and

Practice, Case Books, Council for Advancement and Support of Education,

New York

27-Sevier, R., (2001). Strategic Planning in Higher Education: Theory and

Practice, Case Books, Council for Advancement and Support of Education,

New York

28-Shrestha, R.M., et al. (2004) Exploring the potential for silvopasture

adoption in south-central Florida: an application of SWOT-AHP method.

Agricultural system, 81, pp185-199

29-Tabibi, J., and Maleki, M.R. (2003). Strategic Planning, Termeh Publishing,

Tehran (In Persian).

www. Sciencedirect.com

فرایند تحلیل سلسله مراتبی فازی

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، یکی از معروفترین فنون تصمیم گیری چند شاخصه است که توسط ساعتی معرفی شده است. این روش هنگامی که عمل تصمیم گیری با چند گزینه و شاخص تصمیم گیری روبرو است، می تواند مفید باشد. اگر چه افراد خبره از شایستگی ها و توانایی های ذهنی خود برای انجام مقایسات استفاده می نمایند، اما باید به این نکته توجه داشت که فرآیند تحلیل سلسله مراتبی سنتی، امکان انعکاس سبک تفکر انسانی را بطور کامل ندارد. به عبارت بهتر، استفاده از مجموعه های فازی، سازگاری بیشتری با توضیحات زبانی و بعضاً مبهم انسانی دارد و بنابراین بهتر است که با استفاده از مجموعه های فازی (بکارگیری اعداد فازی) به پیش بینی بلند مدت و تصمیم گیری در دنیای واقعی پرداخت. در سال ۱۹۸۳ دو محقق هلندی به نام های لارهورن و پدریک روشی را برای فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی پیشنهاد نمودند که بر اساس روش حداقل مجذورات لگاریتمی بنا نهاده شده بود. پیچیدگی مراحل این روش باعث شده این روش چندان مورد استفاده قرار نگیرد. در سال ۱۹۹۶ روش دیگری تحت عنوان روش تحلیل توسعه ای توسط چانگ ارایه گردید. اعداد مورد استفاده در این روش، اعداد مثلثی فازی هستند. مقیاس های فازی مورد استفاده در روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی در شکل (الف) نشان داده شده اند.

 

شکل (الف) مقیاس های زبانی برای بیان درجه اهمیت

مفاهیم و تعاریف فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی بر اساس روش تحلیل توسعه ای به صورت زیر می باشد:

دو عدد مثلثی  و  که در شکل (ب) رسم شده اند را در نظر بگیرید.

 

شکل (ب) اعداد مثلثی M1 و M2

عملگرهای ریاضی آن به صورت روابط (۱)، (۲) و (۳) تعریف می شود:

(۱)                          

(۲)

(۳)

باید توجه داشت که حاصل ضرب دو عدد فازی مثلثی، یا معکوس یک عدد فازی مثلثی، دیگر یک عدد فازی مثلثی نیست. این روابط، فقط تقریبی از حاصل ضرب واقعی دو عدد فازی مثلثی و معکوس یک عدد فازی مثلثی را بیان می کنند. در روش تحلیل توسعه ای، برای هر یک از سطرهای ماتریس مقایسات زوجی، مقدار ، که خود یک عدد مثلثی است، به صورت رابطه (۴) محاسبه می شود:

(۴)

که  بیانگر شماره سطر و  و  به ترتیب نشان دهنده گزینه ها و شاخص ها هستند.

در روش تحلیل توسعه ای، پس از محاسبه  ها، باید درجه بزرگی آن ها را نسبت به هم به دست آورد. به طور کلی اگر  M¹ و  M² دو عدد فازی مثلثی باشند، درجه بزرگی M¹  بر M²، که با   نشان داده می شود، به صورت رابطه (۵) تعریف می شود:

(۵)

هم چنین داریم:

میزان بزرگی یک عدد فازی مثلثی از   عدد فازی مثلثی دیگر نیز از رابطه (۶) به دست می آید:

(۶)

برای محاسبه وزن شاخص ها در ماتریس مقایسه زوجی به صورت رابطه (۷) عمل می شود:

(۷)

بنابراین، بردار وزن شاخص ها به صورت رابطه (۸) خواهد بود:

که همان بردار ضرایب غیر بهنجار فرایند تحلیل سلسله مراتبی فازی است.

(۸)

به کمک رابطه (۹) نتایج غیر بهنجار به دست آمده از رابطه (۸) بهنجار می شود. نتایج بهنجار شده حاصل از رابطه (۹) ،  نامیده می شود.

(۹)

گسترش مقياس ليكرت فازي

گسترش مقياس ليكرت فازي
گسترشي كه منطق فازي در سال هاي اخير در حوزه ي مهندسي، خودكارسازي و صنايع رخداده است پژوهشگران اجتماعي را به خود جذب كرده است. در دهه ي 1980 اسميسون مقدمه اي جامع از تحليل مجموعه هاي فازي در حوزه ي علوم اجتماعي ارائه كرد. بعد از آن ساير پژوهشگران سعي كردند كه كاربردهاي اين منطق را در حوزه ي علوم انساني گسترش دهند. در اين بين بعضي از كارها به گسترش الگوريتم هايي پرداخت كه در مورد ارزشيابي بود.
فورالي مقياس رتبه دهي فازي را براي سنجش پيشرفت آموزشي ارائه داد. در اين روش مبتني بر كار پوشه شواهد توسط كانديد بر اساس استانداردهاي از پيش تعيين شده توانايي كه از طريق واژه هايي كه خروجي آموزش را نشان مي دهد تهيه مي شود. يك ارزياب تعيين مي كند كه آيا شواهد كارپوشه به اندازه ي كافي مناسب مي باشد كه بتوان توانايي كانديد را تاييد نمود. در اين نوع از ارزشيابي فازي بودن غير قابل اجتناب است چرا كه ارياب به طور دقيق نمي داند كه كانديد دقيقا در كجاي پيوستار توانايي قرار دارد. برخلاف نمره ي واحد دادن مانند روش هاي سنتي اين رتبه دهي فازي به ارزيابان اجازه مي دهد تا دامنه ي ممكن نمرات كه بيانگر توانايي كاديد هستند را مشخص سازد.

Fuzzy theory and problems questionnaires with Likert scale

Researchers in the field of social science to his survey of the four-level scale, called Stevens-American psychology collide. These measures include the nominal scale, a rating, and the relative distance or ratio. In this version of the rating scales are discussed. For qualitative data into quantitative characteristics of such scale Trstvn scale used is that of the eleven. After the Likert scale Likert scale was developed by. This scale consists of a sequence of options to be considered equal to their distance. Due to the non-parametric data the researcher must use non-parametric tests. Since the respondents answered that their show is for the better, so the main difference of opinion between respondents and ideas that can lead to problems in the analysis there. These problems can lead to reduced accuracy and precision of results. There is a kind of ambiguity and share options in which the error variance, and deviation of the test. The 5-choice Likert scale will be investigated and the fuzzy theory is used to remove the barriers.

نظريه ي فازي و مشكلات پرسشنامه هايي با مقياس ليكرت

پژوهشگران حوزه ي علوم اجتماعي در پيمايش هاي خود به مقياس هاي چهار سطحي به نام استيونس روانشاس آمريكايي برخورد مي كنند. اين مقياس ها عبارتند از مقياس هاي اسمي، رتبه اي، فاصله اي و نسبي يا نسبتي. در اين نگارش مقياس هاي رتبه اي مورد بحث مي باشند. براي تبديل ويژگي هاي كيفي به داده هاي كمي از مقياس هايي مانند مقياس ترستون استفاده مي شود كه داراي يازده جريان است. بعد از اين مقياس مقياس ليكرت توسط ليكرت ابداع شد. اين مقياس از گزينه هاي ترتيبي تشكيل يافته است كه براي آنها فاصله ي برابر در نظر گرفته مي شود. به دليل ناپارامتري بودن داده ها بايد پژوهشگر از آزمون هاي ناپارامتري استفاده كند. از آنجا كه جواب هايي كه پاسخ دهنده مي دهد براي به سمت بهتر نشان دادن خود است، بنابراين تفاوتي بين عقيده ي اصلي پاسخ دهنده و ايده هايش كه منجر به مشكلاتي در تجزيه تحليل مي شود وجود دارد. اين مشكلات منجر به كاهش صحت و درستي و دقت نتايج مي شود. نوعي از ابهام و اشتراك در گزينه ها وجود دارد كه منجر به خطا در واريانس، انحراف و كاربرد تست مي شود. در ادامه مقياس 5 گزينه اي ليكرت مورد بررسي قرار مي گيرد و از نظريه فازي براي رفع موانع آن استفاده مي شود.

مقياس ليكرت فازي

در پژوهش علوم اجتماعي و در پيمايش ها روش ليكرت به فراواني به عنوان يك مقياس اندازه گيري براي اندازه گيري پاسخ ها استفاده مي شود. اين مقياس اندازه گيري روشي دارد كه ساخت و اجرا، كدگذاري و تحليل داده هاي پيمايش را تسهيل مي كند.
با اين وجود مشكلاتي در مورد مقياس ليكرت وجود دارد. بعضي از اين مشكلات كه به فرم هاي بسته پاسخ و شكل ترتيبي مقياس ليكرت مربوط اند عبارتند از تحريف اطلاعات واز دست دادن مقداري از اطلاعات. براي حل اين مشكلات مقياسي بايد گسترش يابد كه بر مبني نظريه مجموعه هاي فازي باشد. در مقايسه با روش ليكرت سنتي رويكرد ليكرت فازي مزايايي دارد از قبيل اجازه ي موافقت جزئي را به فرد پاسخ دهنده در روي يك نقطه ي مقياس مي دهد. از طريق اين مزيت در فرايند اندازه گيري مقياس جديد ليكرت فازي قادر خواهد بود بر مشكلات گمشدن اطلاعات و تحريف آنها تا حدي فايق آيد. يكي از معيارهاي موفقيت يك روش فازي تعريف مناسب و درست تابع عضويت است. انتخاب درست روش اختصاص مقادير عضويت منجر به اندازه گيري هاي صحيح و پايا مي شود.