تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته
88/12/ ابراهيم حاجياني 1 تاريخ دريافت: 13
89/9/ تاريخ پذيرش: 23
چكيده
با توجه به خلأ ادبيات نظري و تجربي، اين نوشتار به معرفي روش تحليل شبكه اي به عنوان يكي از
ابزارهاي مفيد تحليل جامعه شناسي پرداخته است . نويسنده پس از مرور ويژگي ها و مفهوم جرايم
سازمان يافته، انواع مهم آن را معرفي نموده است . همچنين به مفهوم، ضرورت ها، كاربردها و مفاهيم پايه و
استاندارد شبكه و ساختار شبكه اي در علوم اجتماعي اشاره شده است . بحث اصلي مقاله در خصوص نحوة
پياده سازي و بهره گيري از تكنيك تحليل شبكه اي در تحليل اطلاعات و داده هاي مربوط به شبكه هاي جرايم
سازمان يافته است كه در دو مقطع قبل از تكميل يافته ها (و در حين مرحلة گردآوري اطلاعات ) و پس از
تكميل داده ها، ارائه شده است . در اين مقاله به نكات و ملاحظات كاربردي كه براي تلخيص، فشرد ه سازي،
تجميع، نمايش و ارائة داده هاي مربوط به جرايم پيچيده، مفيد و ضروري هستند، پرداخته شده است . تأكيد
اصلي نويسنده آن است كه تكنيك تحليل شبكه اي، ابزاري سودمند و روشمند براي تركيب اطلاعات متنوع
به شمار مي آيد.
كليدواژه ها
جرايم سازمان يافته/ ساخت شبكه اي/ تحليل شبكه اي/ شبكه هاي اجتماعي و تركيب اطلاعات.
-1 عضو هيئت علمي ومديرگروه پژوهش هاي فرهنگي مركز تحقيقات استراتژيك نظام
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 109
مقدمه و طرح مسئله
1 يكي از او لويت ها و مسائل اجتماعي عمدة « جرايم سازمان يافته » مقابله و مديريت
جامعة ايران تلقي مي شود و از چندي پيش مديران ارشد كشور، تحت تاثير
فشارهاي داخلي و نيز مناسبات بين المللي به ناچار به آن توجه نشان داده اند . با
وجود و طرح و پردازش گستردة اين موضوع (بويژه در حوزه هايي مانند مفاسد
مالي و قاچاق ) توفيقات چنداني در عرصة مقابله و كنترل اين گونه جرايم به دست
نيامده و برعكس، شاهد رشد روزافزون و گسترش فزايندة جرايم سازمان يافت ه در
جامعة ايران هستيم . در واقع ، صرف نظر از بهره برداري هاي سياسي يا سازماني كه از
قبل جرايم سازما نيافته و مبارزه با آن صورت گرفته است، دستاوردهاي دستگاه هاي
ارزيابي نمي شود، شاهد بروز و « كافي » و « متناسب » اجراي قانون در اين باره
فراواني تكرار اين گونه جرايم هستيم و كشور و جامعة ايراني همچون گذشته از اين
حيث داراي دغدغه و نگراني است . (در تحليل علل بروز و شكل گيري اين وضعيت
عوامل متع ددي دخالت دارند كه از جملة آنها كه به حوز ة رسالت هاي علوم
اجتماعي بازمي گردد) ضعف در الگو، مدل تحليل، توصيف و روش هاي مقابله با
جرايم سازمان يافته است . به عبارتي، متخصصان و محققان علوم اجتماعي و
آسيب شناسي اجتماعي نتوانسته اند روش ها و چارچوب هايي قابل قبول براي
شناخت، توصيف و تبيين جرايم سازمان يافته ارائه كنند؛ و البته در غياب چنين الگو
يا روشي براي شناخت پديده يا پديده هاي تحت بررسي، امكان فهم عميق پديده ها،
ارائة تبيين كامل ودرنهايت، زمينه سازي براي كنترل، مقابله و مديريت پديده ها به
سختي ميسر خواهد شد.
بر اين اساس، مقالة حاضر در صدد است تا با استفاده از روش يا مدل تحليل
شبكه اي، 2 امكان ارائة تحليل عميق تر، شناخت كامل تر و جامع تر جرايم سازمان يافته
را فراهم آورد . در حقيقت، مسئلة اصلي نوشتار حاضر نحوة پياده سازي و بهره
برداري از روش تحليل شبكه اي بر اي درك مكانيسم عمل و شيوة فعاليت عناصر و
1- Organized crime
2- Network Analysis
110 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
كنشگران حاضر در جرايم سازمان يافته است . تا به كمك آن، كارشناسان و
تحليلگراني كه وظيفة مقابله و كنترل جرايم سازمان يافته را برعهده دارند، شناخت
دقيق تري از سازمان هاي درگير در فعاليت ها و اقدامات غيرقانوني و توصيف
چگونگي و مكانيسم فعاليت آنها به دست آورند . ناگفته پيداست كه كاربرد اصلي
تحليل شبكه اي با رويكردي ك ه در اين مقاله بدان مي پردازيم ، براي توصيف 1
مكانيسم و نحوة شكل گيري و فعاليت سازمان ها يا سنديكاهاي جرم است، به اين
معنا كه از تحليل شبكه اي براي توضيح و توصيف نحوة فعاليت اعضاي شبكه هاي
جرم استفاده مي كنيم.
مروري بر مفهوم و ويژگي هاي جرايم سازمان يافته
جرم سازمان يافته نوعي جرم مهندسي شده يا ساختارمند 2 است كه از سوي
سنديكاي مجرمان اداره مي شود. به طور مشخص تر، منظور از آن، فعاليت هاي
غيرقانوني و هماهنگ گروهي م نسجم از اشخاص است كه با تباني با يكديگر و
براي تحصيل منافع مادي (يا قدرت ) به ارتكاب مستمراعمال بسيار مجرمانه
مي پردازند و براي رسيدن به هدف خود از هر نوع ابزار مجرمانه استفاده مي كنند
(بسيوني، 1373 ، ص 15 ). در تعريف اينترپل (پليس بين الملل) جرم سازمان يافته
مربوط به گروهي است كه داراي ساختار يكپارچه و متحدند و هدف اساسي آنها به
دست آوردن پول از طريق فعاليت غيرقانوني است و اغلب با ايجاد ترس و فساد
به حيات خود ادامه مي دهد. مانوئل كاستلز معتقد است هر آنچه به دليل ممنوعيتش
در يك محيط نهادي خاص داراي ارزش افزوده شود، در رديف اين نوع فعاليت
.(95 : قرار مي گيرد (كاستلز، 1380
اين گونه جرايم معمولاً در قالب شبكه يا سازمان انجام م ي شوند. اين سازمان هاي
مجرمانه ساختاري بسيار كارآمد و م ؤثر دارند و از انعطاف فوق العاده اي
برخوردارند. علاوه بر اين، شبكه هاي جرم سازمان يافته در عين حال كه بسيار بومي،
1-Description
2-Structured crime
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 111
محلي و منطقه اي عمل مي كنند و با ويژگي هاي جغرافيايي، طبيعي و انساني محيط
فعاليت خود تناسب كامل دارند، از ويژگي فراملي نيز بر خود دارند و از طريق
پيوندهاي بين شبكه اي گسترة فعاليت خود را به فراتر از مرزهاي ملي مي كشانند
.(489 : (حاجياني، 1384
ويژگي هاي اساسي اين گونه جرايم عبارت اند از :
-1 برخورداري از سازماندهي و تشكيلات پيچيده با رهبري واحد در بالاي هرم
سازماني؛
-2 تمركز و در عين حال تقسيم كار دقيق ميان اعضا و سلسله مراتب؛
-3 درخواست وفاداري مطلق از اعضا و اعمال مقررات خشك و خشن
؛(14 : (ژوهانسن، 2003
-4 انجام جرايم تبهكارانه و سنگين كه تاثير جدي بر نظم اجتماعي و امنيت
عمومي دارند؛
-5 سري بودن فعاليت ها؛
-6 تحصيل سود به عنوان هدف فعاليت شركاي جرم؛
-7 استفاده و تهديد به خشونت براي رسيدن به مقاصد؛
-8 تلا ش براي افساد ماموران دولتي (به ويژه مأموران گمرك، افسران پليس و
قضات)؛
-9 اقدام مستمر به تطهير پول يا پول شويي؛
-10 دارا بودن خصلت فراملي 1 و گسترش دامنة فعاليت آن به چندين كشور.
1-Transnational
112 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
سنخ شناسي جرايم سازمان يافته
مهم ترين انواع جرايم سازمان يافته عبارت اند از
-1 قاچاق به معناي حمل و نقل كالا از نقطه اي به نقطة ديگر برخلاف مقررات
مربوط به حمل و نقل؛ مهم ترين انواع قاچاق در ايران عبارت اند از:
- قاچاق مواد و مخدر، كالاهاي دخاني و مواد افيوني؛
- قاچاق ارز؛
- قاچاق آثار ملي، ميراث فرهنگي، عتيقه جات و اشياي تاريخي؛
- قاچاق مواد و تجهيزات هسته اي و راديواكتيو؛
- قاچاق انسان اعم از كودكان، زنان، اقليت ها و مهاجران غيرقانوني؛
- قاچاق كالاها و محصولات فرهنگي غير مجاز
-2 فساد 1 سازماني (اداري و مالي ) و سياسي مانند رشوه خواري، اختلاس،
پورسانت، انواع جعل، دخالت در معاملات دولتي، تقلب در انتخابات،
رانت خواري و رفتارهاي فراقانوني.
-3 پول شويي به معناي تطهير درآمدهاي ناشي از جرم در جريان يك سلسله
عمليات اقتصادي و مالي .
همان گونه كه گفته شد، مهم ترين ويژگي و صفت مرتكب ين جرايم فوق،
سازماندهي، توان تشكيلاتي و انسجام سازماني آنان است و به همين سبب كشف و
شناسايي و انجام اقدامات قانوني عليه آنها به سختي صورت مي گيرد . افزون، بر
اينها، كارشناسان، تحليلگران و مجريان قانون نيز، به سبب تازگي مواجهه با اين
جرايم در كشور ما، از تو انايي حرفه اي كاملي براي مديريت و مقابله با اين جرايم
برخوردار نيستند.
1-Corruption
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 113
تعريف روش تحليل شبكه اي
تحليل شبكه اي شامل بيان واقعيت بيروني برمبناي طرح نقطه هايي براي افراد است
كه با خطوطي به اشخاص ديگر متصل اند و بدين ترتيب نحوة اتصال ميان افراد
آشكار مي شود. الگوي حاصل از اجز اي اين شيوه، خطوط شبيه به تار عنكبوت يا
نوعي تور و بيانگر شبكه اي واقعي است . شبكة كامل به لحاظ نظري، جمعيت كل
جهان را در برمي گيرد، زيرا هر شخصي به ناچار با افراد ديگر مربوط و در حال
تعامل و كنش متقابل با ديگران است؛ هرچند به منظور استفا ده از داده ها در پيشبرد
و انجام تحقيقاتي خاص، مي توان و بايد گسترة شمول شبكه اي را محدود كرد .
در ساده ترين سطح خود نشانگر آن است كه يك نفر يا « روش تحليل شبكه اي »
بيشتر با افراد ديگري تقابل (يا تعامل ) دارد كه آنها نيز به نوبة خود با افراد ديگري
رابطه دارند . در سطح ابتدايي، هيچ فرضيه اي نبايد در مورد ماهيت، گستره يا ميزان
اين تعامل و روابط مطرح شود، بلكه تنها بايد به بيان واقعيت وجود برخي روابط
.( بسنده شود. (ياني، 1995:132
در واقع، تحليل شبكه اي ابزاري است كه به كمك آن مي توان شبكه ها را به طور
منظم و فشرده تش ريح كرد و با به كارگيري روش هاي رياضي و هندسي امكان
ذخيره سازي، تكثير و بازيابي سريع اطلاعات پيرامون روابط متقابل اعضاء در يك
گروه يا شبكه فراهم مي آيد؛ كاري كه اگر با دست انجام دهيم زمان بسياري به طول
مي انجامد. فرض كنيم دربارة دادوستد پنجاه قلم كالاي مخ تلف مثل مواد مخدر،
اسلحه و مسيرهاي قاچاق انسان بين 170 كشور براساس اينكه كدام يك صادر
كننده، وارد كننده يا معبر و ظرفيت هر كدام چقدر است، اطلاعاتي داشته باشيم .
بايد گفت صرف داشتن اين يافته ها و شواهد بدون به كارگيري ابزار ناب، كمكي به
تحليل نمي كند . مي توان گفت با استفاده از تحليل شبكه اي و روش هاي آن (مانند
آمار و رياضيات و نمودارها ) محاسبه و جايابي انبوه اطلاعات در شبكه هاي
اجتماعي (مثل جرايم سازمان يافته) امكان پذير خواهد بود (كلارك ، 407:2004 ). اين
بدان سبب است كه با افزايش تعداد كنشگران در يك شبكه نمي توان با روش ذهني
صرف حجم، ميزان و ويژگي هاي روابط را اندازه گيري و تعيين كرد . در واقع،مشكل
114 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
از آنجا ناشي مي شود كه با افزايش هر كنشگر به شبكه، تعداد روابط به صورت
تصاعدي افزايش مي يابد.
« تركيب اطلاعات » به اين ترتيب بايد تصريح كرد اين روش، وسيله و ابزاري براي
موجود است . از نظر روش شناسي، هدف از تحليل شبكه اي توصيف 1 شبكه هاي
جرم (و نه تبيين نظري آنها ) است. در حقيقت، روش تحليل شبكه اي ابزاري براي
كار كردن، تيمار، تنظيم، تدوين و تركيب 2 كردن داده ها و اطلاعات موجود است . در
اين روش تحليلگر، اطلاعات موجود خود را درخصو ص موضوع تحت بررسي
تنظيم و مرتب مي كند و براساس نقش و جايگاه كنشگران (مجرمان و مرتبطين )
داده هاي موجود را منسجم و سازماندهي م ي كند. همان گونه كه م ي دانيم تركيب
داده ها، كه يكي از غامض ترين و پيچيده ترين مسائل در حوزة مباحث روش شناسي
علوم اجتماعي است، با ش يوه هاي مختلفي امكان پذير است و اين كار در تحليل
شبكه اي بر پاية اشخاص و روابط ميان آنها صورت مي گيرد. شايد بتوان گفت از
نگاه تحليلگران يا مجريان قانون، تحليل شبكه اي ابزار و روشي براي تركيب
اطلاعات موجود در يك پرونده و بيان شفاف و روشن ميان اشخاص درگير و
سهيم در يك شبكة جرم تلقي مي شود.
ضرورت كاربرد تحليل شبكه اي
همان گونه كه قبلاً گفته شد، تحليل شبكه اي ابزار تحليل داده هاي موجود است و به
كمك آن مي توان به جمع بندي و توصيف وراي رويدادها، وقايع و كنشگران ظاهراً
مستقل دست يافت به نحوي كه يك الگو و ساختار ك لي از وقايع و داده هاي
پراكنده فراهم آورد (ياني،: 131:1995 ). معمولاً افسران پليس، قضات و در كل
مجريان قانون، براي تشريح، گسترش يا جايگزيني اطلاعات قبلي به گنجاندن ،
تحليل و تفسير اطلاعات جديد مي پردازند، به اين معنا كه در كار تحليل، به طور
مستمر داده هاي ج ديد به داده هاي گذشته افزوده مي شود و طبق قاعده، آنها ر ا
1-Discription
2-Synthetic
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 115
تكميل يا تصحيح مي كند و اين اقدامي است كه ب ا تحليل شبكه اي به صورت
دقيق تر و صحيح تر انجام مي شود . اما علت و ضرورت به كارگيري روش هاي
تحليلگري در اينجا چيست؟ اصل قضيه بدان باز مي گردد كه داده هاي به دست آمده
از شبكه هاي جرم يكجا، بسته بندي شده ، 1 منظم و منسجم در اختيار مجريان قانون
نيست، بلكه به دليل كنترل و حفاظت 2 جدي اعضاي شبكة جرم از خودشان و
امكانات، روابط، سازمان، محصولات و خدمات غيرقانوني ، امكان فهم و درك
ساختار و نحوة فعاليت آنها بسادگي امكان پذ ير نيست، بلكه اين امر به صورت
تدريجي در طول زمان و به شيوة قطره چكاني تحقق مي يابد . به سخني ديگر در
طول زمان، اطلاعات و داده هاي مربوط به نحوة فعاليت شبكة جرم توليد و بدست
مي آيد و چون عنصر زمان و عدم انسجام ميان داده ها (يا حتي تناقص ميان آنها ) بر
اين داد ه ها و شواهد حاكم است، ابزار تحليلي خاصي براي كنار هم گذاردن داده ها
و كشف ساختار شبكة جرم مورد نياز است.
در حقيقت، ساختار شبكه اي مجرمان سازمان يافته، خود، زمينه و ابزاري تسهيل
كننده براي تحليلگر است تا بتواند از داده هاي موجود بيشترين استفاده را بكند .
بنابراين، تحليلگر نبايد دامنة ديد و تحليل هاي بعدي را به دليل تلاش براي
گنجاندن واقعيت ها در ساختار يا تئوري از پيش تعيين شده محدود كند . اما در
صورتي كه بخواهيم به ضرورت هاي مشخص و كاربردي تحليل شبكه اي اشاره
كنيم بايد به موارد زير توجه داشته باشيم:
-1 پر اكندگي و عدم انسجام داد ه ها و يافته هاي گردآوري شده دربارة شبكة
جرم؛
-2 فرايند طولاني مدت تجميع اطلاعات در مورد هر شبكه و زمان بر بودن
تحقيقات پليسي، جرم شناسانه و قضايي؛
-3 حجم زياد اعضاي درگير در شبكه و فراواني روابط به نحوي كه ذهن
محقق يا تحليلگر از ثبت وضبط و نگهداري روابط گسترده ناتوان است و
1-Package
2-Security
116 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
ابزاري براي منظم كردن فكر و تنظيم و تنسيق داده ها لازم دارد.
اين بدان سبب است كه اعضاي (مجرمان) فعال در يك جرم سازمان يافته گاهي به
ده ها تن مي رسند كه موجب مي شود تعداد (فراواني) روابط به شدت
افزايش يابد . به ويژه آنكه هركنشگر مي تواند با بيشتر از يك نفر ديگر در
ارتباط باشد . براي مثال، اگر اعضاي يك شبكه 5 نفر باشند، تعداد روابط
ممكن است به 10 برسد و اگر تعداد اعضا 30 نفر باشد، تعداد روابط
شايد به 435 برسد (براساس فرمول 2
n(n −1) تعداد مجريان n كه در آن
حاضر در يك پرونده است).
-4 براي ارائة تحليل (توصيف) جامع از شبكة جرم، از نگاه تحقيقي، پليسي و
به ويژه جنايي - قضايي ، تعيين موقعيت، وظايف و عملكرد هر فرد در
كليت شبكة جرم حائز اهميت فراوان است و اين مهم با استفاده از تحليل
شبكه اي فراهم مي شودزيرا با تحليل (هرچند انتزاعي ) از واقعيت شبكه
مي توان موقعيت و پايگاه هر كنشگر در شبكه را شناسايي كرد . اين كار
از راه بررسي كم و كيف روابط امكان پذير است.
-5 ضرورت ديگر در اين خصوص به ماهيت متنوع و كيفيت روابط ميان
اعضاي شبكه بازمي گردد، به اين معنا كه هر فرد مي تواند در هر رابطة
خود با ديگري يك رابطة ويژه تعريف كرده باشد كه متفاوت از رابط ة او
پول بده د و « ب» به شخص « الف » با ديگري است . براي مثال شخص
گذرنامة جعلي تهيه كند . اين مسئله بر پيچيدگي ساختار « پ» براي شخص
شبكه اي مي افزايد ونياز تحليلگر را به يك ابزار تحليلي بيشتر مي كند.
-6 افزون بر اينها، در ماهيت روابط بين هر دو كنشگر، فشردگي يا چگالي
روابط و جهت روابط نيز م هم است كه به طور عملي، با كار ذهني صرف |
نمي توان اين گونه يافته ها و مشاهدات را نگهداري و براي درك كليت
سازمان جرم وفعاليت هاي آنها به كار گرفت.
به دليل اين خواص و كاربردهاي مفيد، استفاده از تحليل شبكه اي و بررسي
روابط در نظريه هاي مختلف جامعه شناسي رايج و امكان پذير بوده است . در واقع،
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 117
تحليل شبكه اي علاوه بر ويژگي نظريه اي (و نظري بودن ) خود، روش و ابزاري
براي تحقيق بر مبناي نظريه هاي ديگر جامعه شناسي نيز تلقي مي شود . در واقع در
سنت هاي مختلف جامعه شناختي، نوعي تركيب نظري 1 و ادغام نظريه ها (با تركيب
به خوبي نحوة « چلبي » ، تحليل شبكه و ساير نظريه ها) پديد آمده است .براين اساس
ادغام تحليل شبكه اي را با نظر ية خودكشي دوركيم، نظرية مبادلة اجتماعي هومنز،
نظرية انسجام اجتماعي، نظرية كنش و نيز نظرية نظام جهاني مانوئل والرشتاين
22 ). در مجموع، مي توان گفت -11 : بررسي كرده و نشا ن داده است (چلبي، 1373
مبناي اصلي تحليل شبكه اي( كه همانا تئوري شبك ه اي است ) از اين جهت كه
تئوري شبكه اي شيوه اي جايگزين براي بررسي روابط به معناي نقش ها 2 يا
پايگاه هاي 3 اجتماعي است، درادبيات بنيادين علوم اجتماعي تأثيراساسي برجاي
گذاشته است . در اين تئوري فرض بر آن است كه روابط در هر مقطع زماني،
كاركردي از گزينه هاي متعددند كه از طريق آنها مي توان يك نقطه يا مسير را به
جاي ديگري برگزيد . در اين تئوري، گزينه هاي فرد را به دليل عضويت در گروه
محدود نمي دانند، بلكه هر شخص ( حتي در مق ام عضو گروه ) مي تواند در اغلب يا
تمام موارد با برخي ديگر از اعضاي گروه رابطه برقرار كند . به اين ترتيب، تشخيص
و آگاهي از اينكه چه اعضايي از شبكة كامل در موارد بيشتري با ديگران پيوند
مي خورند، اطلاعات ارزشمندي در مورد قدرت، نفوذ، دستيابي به منابع و رهبري
.(153: در اختيار محققان قرار مي دهد. (ياني، 1995
بر اين اساس بايد تاكيد كرد كه به لحاظ تحليلي پايه هاي اصلي تحليل شبكه اي
عبارت اند از :
-1 كنشگران 4 يعني كلية اشخاصي كه به نحوي با هدف اصلي شبكه (در
اينجا جرم سازمان يافته) درگيرند. 2- روابط 5 و م ناسبات ميان بازيگران و
نيز كيفيت، جهت، حجم، ميزان و چگالي روابط.
1-Theoretical Interaction
2-Roles
3-Status
4-Actors
5-Relashanships
118 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
خاستگاه تحليل شبكه اي در پژوهش هاي مردم شناسي
( تحليل شبكه اي كه يكي از انواع تحليل هاي ساختاري 1 است (ريتزر، 1374:173
براي اولين بار در تاريخ مردم شناسي از سال 1940 رايج شد. در اين زمان رادكليف
براون براي نخستين بار ساختار اجتماعي را شبكه اي پيچيده از روابط اجتماعي
23 )، اما در سال 1945 زماني كه مردم شناس نروژي، : قلمداد كرد ،( بيتس، 1375
بارنز، پديدة شبكه اي را براي تبيين نتايج تحقيقات خود در زمينة طبقه و روابط
فاميلي و دوستي در جامع ة نروژي به كار گرفت، اهميت تحليل شبكه اي همچون
ابزاري براي به تصوير كشيدن بصري و مفهومي ساختار روابط آشكار شد . توصيف
هر » اولية بارنز از واژة شبكه اي كه بسيار واضح و ساده بيان شده، آن است كه
شخصي با تعدادي از افراد ديگر رابطه دارد كه برخي روابط مستقيم و برخي ديگر
به طور غيرمستقيم هستند . مناسب ديدم كه حوزه هاي اجتماعي اينچنيني را شبكه اي
بنامم. تصويري كه در ذهن دارم، مجموعه اي از نقاط است كه برخي از آنها با
خطوطي به هم متصل شده اند. نقطه ها، تصوير افراد ي ا گاهي گروه ها هستند و
131 به نقل از جي . اي. بارنز، : خطوط بيا نگر تقابل افراد با يكديگر (ياني، 1995
38 ). چلبي نيز به نقل از ولمن ( 1988 ) سه سنت تحقيقاتي با گرايش :1945
ساختاري را مشمول بسط و توسعه تحليل شبكه اي مي داند كه به ترتيب عبارت اند
از : انسان شناسي اجتماعي انگليسي با تأكيد بر داده هاي مردم نگاري اقوام،
روستانشينان و شهرنشينان، جامعه شناسان جامعة آمريكايي با تأكيد بر تحليل كمي
شبكة اجتماعي بين افراد، گروه ها و سازمان ها و سنت كانادايي- آمريكايي با تأكيد
: بر روابط بين ملل، مناطق و گروه هاي سودبر از ديدگاه اقتصاد سياسي (چلبي، 1373
.(10
بعدها تحليل شبكه اي در اطلا عات مالي و بازار تجارت اهميت پيداكرد، زيراكه
در تحليل رقابت هاي تجاري ميان شركت هاي توليدي و خدماتي سودمند بود . پس
از آن نيز تجزيه و تحليل شبكه اي درخصوص گروه هاي سازمان يافتة جرم، حمل و
2-Structural Analysis
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 119
نقل كنندگان مواد مخدر و به تازگي در تحليل گروه هاي تروريستي به كار گ رفته
.(397: شد. (كلارك، 2004
شبكه و ساخت شبكه اي
در مطالعات مردم شناختي، شبكه ها افرادي را به هم پيوند مي دهند كه ممكن است
خودشان هرگز گروهي را تشكيل ندهند . يك شبكه رشته اي از پيوندهاي گوناگون
اجتماعي است، يعني فردي كه در كانون شبك ه جاي دارد از طريق رش ته هاي
پيچيده اي از پيوندهاي مستقيم و غيرمستقيم با ديگران ارتباط پيدا مي كند . اين
پيوندهاي غيرمستقيم زماني آشكار مي شود كه يك ناظر خارجي الگوهاي كنش
558 ). شبكه ها 1 همانا مسيرهاي : متقابل مشخصي را بررسي كند (بيتس، 1375
به هم مرتبطي هستند كه اشياي خارجي روي آنها حركت مي كنند . اين چيزها يا
اشياي خارجي مي توانند خودروها باشند (براي شبكه جاده ها )، نفت باشد (براي
شبكة خطوط لولة نفت )، الكتريسيته باشد (براي مدارهاي سيم كشي)، سيگنال هاي
اطلاعاتي يا خبررساني باشد (براي ساماندهي ارتباطي ) و مردم باشد (در شبكه هاي
482 ). هر شبكة اجتماعي مجموعه اي از افراد است كه : اجتماعي)، (كلارك، 2004
آنها را بازيگران يا كنشگران 2 مي نامند و در ساية نوعي رابطه به هم مرتبط و
متصل اند. اين شبكه ها مي توانند هم تعداد زياد و هم تعداد كمي بازيگر داشته باشند .
به علاو ه، انواع روابط بين با زيگران وجود دارد . براي درك بهتر يك شبكة اجتماعي
لازم است الگويي از رابط ه هاي اجتماعي را به طور كامل توصيف كنيم، زيرا اين،
نقطة عطف تجزيه و تحليل شبكه اي است . بر اين اساس، تحليل شبكه اي يعني
تحليل رابطة موجود ميان سازمان ها، نهادها يا اشخاص.
ساختار شبكه اي را مي توان با نمودار يا نقطه اي نمايش داد كه در آن هر شخص
يا موجودي با يك نقطه (يا قطب ) ارتباط داد و خطوط متصل كنندة اين نقاط بيانگر
اتصال، رابطه و همكاري اين افراد است . در حقيقت، روابط دو نفره (ميان دو
1-Networks
2-Actors
120 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
شخص) پاية ساختار شبكه اي است . هر شبكه هر قدر هم پيچيده باشد از رابطة
ميان زوج هاي انساني پديد م ي آيد. يك رابطة دو نفره ممكن است عميق و عاطفي يا
سطحي و نازل باشد. براي مثال به شكل زير توجه كنيد.
شكل 1:ساختار شبكه اي
« د» يا « ب» ،« الف » رابطه مستقيم دارد، ولي با « و» و « ه » ، « ج» با « ز » در اين شكل
رابطه ندارد . البته ممكن است نقشه يا ساختار شبكه اي بسيار پيچيده تر از اين باشد
و به همين دليل است كه بارنز اظهار مي داشت زماني كه خطوط شبكه اي از ميان
يكديگر مي گذرند الگوي نهايي بسيار شبيه به مجموعة نامرتبي از خطوط مي شود
كه مي توان به درستي بر آن نام شبكه نهاد.
شبكه هاي اجتماعي از نياز ماهيت تماس هاي شخصي، ميزان كارايي شبكه،
تعداد منافع ناشي از روابط فردي (مثل فردي كه در شبكه هم عموزاده است و هم
وكيل و اين دو ويژگي موجب پيوندهاي نيرومندي مي شود )، ميزان فشردگي
-559 : (منظور بافت سست يا سخت پيوندها ) با يكديگر م تفاوت اند (بيتس، 1375
.(600
ج و
د
ز
ب
ه
الف
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 121
مفاهيم پايه اي و استاندارد در تحليل شبكه اي
با پيشرفت و گسترش استفاده از تحليل شبكه اي، اقداماتي براي تهية زبان مناسب
در هنگام به كارگيري تحليل شبكه اي صورت گرفته است تا نحوة استفاده از واژگان
فني را معلوم و دقيق سازد . برخ ي اصطلاحات استاندارد و رايج در اين زمينه
عبارت اند از :
الف) شبكه؛ نمايش تمامي روابط، تمامي تقابل هاي موجود بين اشخاص يا
كنشگران در حوزة اجتماعي مشخص كه هر نقطه، قابل دسترسي از هر
نقطة ديگر خواهد بود.
ب) شبكة بخشي ؛ يك جنبه يا يك قسمت از شبكه اي كلي ك ه مبتني بر برخي از
شاخ صهاي بيروني است.
پ) حوزه يا مجموعه ؛ مطالعة شبكه اي از ديدگاه يكي از اعضا يا مجريان . در همان
حال كه ممكن است شبكه اي در طول زمان ثابت بماند، حوزه يا مجموعه برفرد،
موجود، فعاليت، حادثه يا رويدادي خاص در مقطع زماني خاص متمركز مي شود.
ت) شبكة اجتماعي محصور ؛ بيانگر آن است كه افراد يا موجوداتي خارج ازساختار
شبكه اي وجود دارند يا عضويت آنها، محدود و متناهي است.
ث) مجموعة فعاليت ها؛ روابط يا اتصال هايي كه يكي از اعضاي شبك ه براي هدفي
خاص در مقطع زماني خاصي، آنها را فعال مي كند.
ج)گروه ها؛ از ديدگاه نظري، ساخت شبكه اي مرزي ندارد، مگر آنكه نوعي شاخص
ويژه اعمال و در نتيجه مرزها تعيين شود . گروه ها شبكه هايي محصورند ، يعني آنكه
افراد دروني و بيروني مشخصي در آن وجود دارند . در گروه، هر كس با افراد ديگر
مرتبط است و در شبكه، تنها برخي از اعضا با ديگران رابطة مستقيم دارند.
چ) نقشه ها؛ تبيين ديداري شبكه، حوزه يا مجموعة فعاليت ها، باخطوط و علائم.
ح) اتصال؛ رابطه اي كه با خطوط بين دو نقطه مشخص مي شود و بيانگر واقعيت
برخي تماس هاست. فلش (پيكان) در هر يك از دو سوي خط هاي اتصال، نشانگر
جهت يا جريان را بطه، رويداد، كالا، اطلاعات و غيره است . فلش در هر دو سوي
اتصال، حاكي از وجود رابطة دوجانبه است.
122 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
خ) نقاط؛ تبيين ديداري افراد، گروه ها، سازمان ها يا رويدادهاست كه گره نيز خوانده
شده است.
د) فشردگي؛ سهمي از روابط مستقيم نظري و احتمالي كه در عمل وجود دارد.
ذ) توده يا دسته ؛ افرادي كه روابطشان با ديگران به نسبت فشرده است يا
زيرمجموعه اي از عاملان شبك هاي با هماهنگي زيادند.
ر) ميزان تماس؛ ميزان ارتباط اعضا از طريق بستگي هاي مستقيم يا غيرمستقيم.
ز) مسير؛ دنبالة متناوبي از نقاط، و خطوطي كه محدود به دو نقطه هستند.
ژ) طول مسير ؛ تعداد خطوط يك مسير به گونه اي كه فاصلة بين دو نقطه، طول كوتاه
ترين مسير باشد.
س) مكان؛ موقعيت هر نقطه در الگوي اتصالات و پيوندها.
ش) نقاط تنها ؛ نقاطي كه به ديگر نقاط وصل نشده اند، اما احتمال و فرضيه اي مبني
بر وجود رابطه مطرح است.
ص) مركزيت؛ موقعيت يك نقطه به گونه اي كه نزديك ترين فاصله را با نقاط ديگر
يا كوتاه ترين مسير را با تمامي نقاط ديگر داشته باشد.
ض) ماتريس؛ وسيلة نمايش داده هاي شبكه اي به شكل رديف يا سطر و ستون هايي
معادل تعداد كل نقاط پيوندها.
.(134-133: ط) همبندي گسترده؛ وجود پيوندهاي بسيار بين واحدها. (ياني، 1995
مفهوم تمركز محوري و تعادل محوري 1
برخي از مفاهيم تحليلي همپاي تجزيه و تحليل شبكة اجتماعي اند، و مي توانند
شامل تجزيه و تحليل شبكه اي تعميم يافته باشند . مفيدترين اين مفاهيم عبارت از
تمركز محوري و تعادل محوري است . اين مف اهيم در عصر حاضر براي تجزيه و
تحليل مسائل اطلاعات مرتبط با تروريسم، شبكه هاي قاچاق اسلحه و سازمان هاي
غيرقانوني معامله در مواد مخدر به كار مي روند.
1-Centerality and Equivalence
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 123
به منابع و توزيع قدرت در يك ساختار اجتماعي اطلاق مي شود . « تمركز محوري »
شبكه به اين معناست كه قدرت يكايك قهر مانان در صحنه از روابط بين آنها و
ديگران برمي خيزد. كل ساختارهاي اجتماعي را مي توان نمايشي از قدرت هاي در
اوج و حضيض دانست و اعتقاد داشت كه اين قدرت ها در نتيجة تغيير در الگوهاي
روابط ميان بازيگران پديد آمده اند. به علاوه، درجة عدم تساوي يا تمركز قدرت در
يك سازمان و در ميان سازمان ها قابل برآورد خواهد بود.
قدرت و قتي پديد مي آيد كه كسي مقام و موقعيت سودآوري را در شبكه هاي
اجتماعي به دست آورد . موقعيت يك بازيگر در شبكه، حرف هاي زيادي براي گفتن
دارد. يك مورد آن اين است كه يك بازيگر يا قهرمان به چه ميزان در اجتماع
محدود مي شود و يا ديگران را محدود مي سازد. ميزان نزديك شدن يك بازيگر به
اشخاص ديگر در شبكه مي تواند در توصيف ساختار فرصت بازيگر مؤثر باشد.
يك بازيگر هر اندازه كه با ساير بازيگران رابطه داشته باشد، به همان نسبت
درجة پنج را دارد و ساير « الف » قدرت بالاتري خواهد داشت . در شكل زير، بازيگ ر
نسبت به ساير بازيگران در « الف » بازيگران درجة يك را دارند . درجة بالاي بازيگ ر
قبول نكند كه منبعي را « ث» شبكه، فرصت ها و راهكارهاي بهتري دارد . اگر بازيگر
مي تواند به جاي ديگر برود تا آن را « الف » فراهم آورد، بازيگ ر « الف » براي بازيگر
معاوضه شود آن « الف » مايل نباشد كه با بازيگر « ث» به دست آورد . ولي اگر بازيگر
اصلاً قادر به معاوضه نخواهد بود . بازيگراني كه رابطه هاي بيشتر « الف » وقت بازيگر
دارند، فرصت هاي بيشتري هم دارند، زيرا براي خود گزينه هايي دارند. اين استقلال
شخصي آنها را كمتر وابسته و بيشتر قدرتمند مي سازد.
124 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
شكل 2: تجزيه و تحليل شبكة اجتماعي- شبكة ستاره
قوي تر از ديگر بازيگران مثلاً در شبكة « الف » دليل دوم اينكه چرا بازيگ ر
نسبت به هر بازيگر ديگر ) با ) « الف » ستارگان سينماست، اين است كه بازيگ ر
بازيگران بيشتري در تماس است . قدرت مي تواند با معامله يا معاوضة مستقيم اعمال
شود، ولي قدرت نيز مركز توجه ديگران قرار گرفته و نظرات همة مردم به گوش
شمار زيادي از بازيگران مي رسد؛ بازيگراني كه مي توانند از راه هاي كوتاه تر به
بازيگران ديگر برسند يا بازيگران ديگركه از راه هاي كوتا ه تر به آنها دسترسي
بيشتري دارند، داراي مقام و م وقعيت برتر و مناسب تري هستند . اين مزيت
ساختاري را م يتوان به قدرت تبديل كرد.
فايده مي برد اين است كه او بين كلية زوج بازيگران « الف » دليل سوم كه بازيگر
و ساير بازيگران قرار نمي گيرد . « الف » ديگر قرار گرفته و هيچ بازيگر ديگري بين
ممكن است « الف » تماس بگيرد، بازيگر « ت» بخواهد با بازيگر « الف » اگر بازيگر
تماس « ب» بخواهد با بازيگر « ت» اين كار را به طور مستقيم انجام دهد . اگر بازيگر
انجام دهد . اين امر براي « الف » بگيرد، او بايد اين كار را از طريق بازيگر
ظرفيت لازم را براي انجام تماس هاي واسطه گري در ميان بازيگران « الف » بازيگر
الف
ب
ت
ج
پ
ث
باز
رابطه
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 125
ديگر به وجود مي آورد (يعني او م ي تواند شارژهاي سرويس را بيرون بكشد و
بازيگران را تفكيك كند يا جلوي تماس ها را بگيرد).
در ساختارهاي ساده مثل ساختار ستاره اي، اين مزايا به طور طبيعي عايد يك
بازيگر مي شود. در شبكه هاي بزرگ تر و پيچيده تر، يك ب ازيگر ممكن است در
وضعيتي قرار گيرد كه از پاره اي جهات سودمند به حال او، و به ضرر ديگران باشد.
در مركز مي توان به يك شبكة تروريستي اشاره « قرارگيري » براي تبيين مفهوم
كرد. براي قطع دست تروريست ها و پايان دادن به اعمال جنايتكارانة آنها، يكي از
روش هاي واقعي تع يين هويت بازيگران مركزي و سپس ارزيابي و حذف يا مراقبت
دائمي از آنها و اعمال آنهاست . مركزيت شبكة متعلق به افراد حذف شده را ميزان
محدوديت، كاهش دسترسي ها و كاهش عمليات ها و ممانعتي كه پس از اين حذف
در ادامة عمليات و فعاليت ها به وجود مي آيد، تعيين مي كند. بدين ترتيب تمركز يا
مركزيت، مؤلف ه اي مهم (نه به تنهايي)تعيين و شناخت چگونگي آسيب پذيري هاي
شبكه است.
تعادل يا »، مفهوم تحليلي دوم تفكيك ناپذير از تجزيه و تحليل شبكة اجتماعي
است. كارايي برشي در حذف يك فرد يا يك سري از افراد يك شبكه، هم « ترادف
به مركزيت بستگي دارد و هم به نوعي بي نظير بودن؛ يعني خواه ناخواه اين دو مقوله
معادل هم هستند . مفهوم تعادل يا ترادف داراي اهميت استراتژيك است و رابطة
نزديكي با مفهوم مركزيت دارد . اگر قطب هاي شبكة اجتماعي نقش منحصر به
فردي دارند و معادلي براي آنها وجود ندارد، عوض كردن آنها مشكل خواهد بود .
به اين دليل، سودمندترين هدف ها، هدف هاي مركزي بي نظير و بدون معادل اند .
ترادف يا تعادل در ادبيات تجزيه و تحليل شبكه، مفاهيم متعددي دارد . درظاهر، سه
مفهوم آن كاملاً با مفاهيم ديگر تفاوت دارد و نظريات گوناگوني دربارة آنها ابراز
شده است . آنها عبارت اند از : 1- قابليت جايگزيني؛ 2- ترادف يا تعادل اتفاقي؛ و
-3 ترادف نقش. هر يك از اين مفاهيم مي تواند در جاي خود در حين تجزيه و
.(489 : تحليل و در كاربري هاي هدف يابي مهم باشد. (كلارك، 2003
126 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
به جاي » درك مفهوم قابليت جايگزيني بسيار آسان است . مي توان آن را به معنا ي
فرض كرد . دو شخص يا دو شيء از يك طبقه در صورتي به جاي « هم به كار رفتن
هم به كار مي روند يا قابل جايگزين شدن هستند كه رابطه هاي مشابه با هر شيء
ديگري در اين گروه داشته باشند . اگر فرد مورد نظر هيچ جايگزيني نداشته باشد،
آن وقت حذف او از كار لطمة زياد ي به كاركرد شبكه خواهد زد . اگر فرد ديگري
بتواند وظيفه يا نقش مشابهي را بر عهده بگيرد و همان رابطه ها را داشته باشد، آن
وقت براي جلوگيري از لطمه خوردن به شبكه بايد نه تنها فرد مورد نظر را برداشت
و يا از كار بي كار كرد، بلكه كلية افراد قابل جايگزين را نيز بايد از كار بركنار كرد .
افرادي كه جايگزين هايي 1 در شبكة موجود ندارند، هدف هاي ارزشمندتري هستند.
قابليت جايگزيني همچنين با بازيافت يا كشف موارد كاربرد كه اسامي مستعار
ديگري دارند، رابطه دارد . كاربرد يك نام مستعار توسط يك جنايتكار در صورتي
معادله اتفاقي دارد كه به همان نسبت احتمال داده شود با ساير قطب هاي مخصوص
رابطه داشته است . فروشندگان موادمخدر كه براي يك سازمان توزيع كار مي كنند،
باشند كه آنها در گروه خود تقريباً 70 « معادل » مي توانند در صورتي به طور اتفاقي
درصد گروه را بشناسند، با معامله گران ساير سازمان ه ا جوش نخورند و تمام
مواد مخدر خود را از يك منبع تهيه كنند.
به اين معناست كه دو فرد در سازمان هاي مختلف يك « تعادل يا برابري نقش »
« جايگزين سازي » . نقش را ايفا كنند ولو اينكه با هم هيچ گونه آشنايي نداشته باشند
به طور تلويحي به معناي تعادل يا هم طرازي نقش هاست نه « جايگزين شوندگي » يا
در صورتي مي تواند نقش مأمور « الف » برعكس آن . براي مثال، مأمور مالي شرك ت
مشابه هم « ب» و « الف » را بر عهده بگيرد، كه شركت هاي « ب» مالي شركت
باشند(هر دو مأمور، نق ش ها و مسئوليت هاي مشابهي داشته باشند)؛ يا كارشناس مواد
منفجره در يك گروه تروريستي در صورتي مي تواند نقش كارشناس جنگ افزار
در كاربرد مواد « الف » بر عهده بگيرد كه گروه « ب» ميكروبي را در گروه تروريستي
در كاربرد جنگ افزارهاي « ب» منفجره عليه هدف معين تخصص داشته و گروه
1- Alternative
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 127
ميكروبي تروريستي تخصص داشته باشد . تعادل و برابري اتفاقي و تع ادل نقش در
ايجاد مدل هاي ژنريكي سازمان هاي هدف و در هدف يابي از راه قياس مؤثرند . براي
مثال كارشناس مواد منفجره در طرح ريزي براي جمع آوري اطلاعات و تجزيه و
تحليل گروه هاي تروريستي يا تهاجم به آنها با كارشناس جنگ افزارهاي ميكروبي
.( مشابهت دارد. (ابيد: 411
رابطة حامي و وابسته
اين مفهوم نيز در تحليل شبكه كاربرد دارد . اين مفهوم يعني رابطة دونفره مبتني
است بر پا ي بندي متقابل ميان فردي كه اقتدار، منزلت، ثروت يا منبع شخصي
ديگري دارد (حامي) و فردي كه از پشتيباني يا نفوذ فرد اولي سود مي جويد
.( (كنشگر وابسته). (بيتس، همان: 561
تجزيه و تحليل تعميم يافتة شبكه
هستند، ولي در « مردم » با وجودي كه كليه منابع در تجزيه و تحليل شبكة اجتماعي
تجزيه و تحليل تعميم يافتة شبكه مي تواند هر چيز ديگري باشد (سازمان ها، محل ها
و اشياي ديگر ). براي مثال در ترسيم يك نمودار كلي براي شبكة يك سازمان
تروريستي، لازم است كه سازمان هاي مربوط، جنگ افزارها، مكان ها و وسايل
رهبري فعاليت هاي تروريستي (خودروها و انواع مواد منفجره ) را منظور كنيم. هدف
از اين شبكة تعميم يافته و ارائة آن اين است كه برخي از ساختارها، اهداف و اشكال
فعاليت شبكه همچون الگوهاي عمليات هدف هاي احتمالي آينده و جنگ افزارها،
آشكار شود . تجزيه و تحليل تعميم يافتة شبكه نيز در بردارندة برخي از جنبه هاي
تجزيه و تحليل كاربرد و تجزيه و تحليل فر ايند است. تجزيه و تحليل تعميم يافتة
شبكه متكي بر محور شبكه هايي است كه قطب ها همان سازمان ها يا مر دم داخل
سازمان ها هستند. پنج نوع اصلي شبكه ها عبارت اند از:
128 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
* شبكة عمودي : اين شبكه در يك زنجيرة ارزشي سازماندهي م ي شود .براي مثال
شركت خاصي فعاليت هايي از استخراج مواد خام تا تحويل محصولات آماده
فروش را انجام مي دهد.
* فنّاوري: منابع فنّاوري كه به شركت امكان مي دهد برتري فنّاوري خود را حفظ
كند. شبكة سيستم هاي سيسكو 1 مثال خوبي در اين مورد است.
* توسعه: اتحاد بر محور توسعة محصولات جديد يا فرايندها، مثل محصولات
شركت دريم وركس اس كي جي (شركت سرگرمي هاي چندرسانه اي).
* مالكيت: هر شركت دست اول، يك بخش يا تمام عرضه كنندگان را در اختيار
. دارد، مانند شركت ژاپني كيرتسو 2
* سياسي: اين شبكه بر منافع سياسي و قانوني اعضا و كارمندان سازمان متمركز
است. انجمن ملي صنعتگران، مثال مناسبي در اين مورد است . در برخي از
فرهنگ ها مثل خاورميانه و خاور دور ممكن است اختلاط هايي از اين پنج عامل به
وجود آيد . همچنين نهاد خانواده مي تواند پاية نوعي از شبكه دادوستد پيوندي
باشد. تجزيه و تحليل تعميم يافتة روابط مي تواند يكي از ابزارهاي اصلي در
رسيدگي به سيستم هاي پيچيده باشد كه در ساية بررسي جدي روش هاي تحليلي
رايانه اي جديد در حال حاضر جريان دارد . چشم اندازهاي آينده شامل سيستم هايي
است كه تحليلگران مي توانند از آنها اطلاعات بگيرند و مدل هايي را از داد هها ايجاد
كنند. اما هر سيستم كه قصد سازماندهي مقادير زيادي از داده ها را دارد، مسلماً
هشدارهاي دروغين را انتشار مي دهد بنابراين تحليل گر م جبور خواهد بود كه
.(407-405 : همبستگي شناختي را بررسي و منابع را ارزيابي كند(كلارك، 2004
شبكه هاي متداخل : گاهي شبكه هاي بزرگ از تركيب خُردشبكه ها ساخته مي شوند
562 ). افزون بر اين ، : كه گروه هاي متفاوتي را به هم پيوند مي دهند (بيتس، 1375
بايد در نظر داشت كه شبك ه ها مي توانند داراي سلسله مراتب باشند وخودشان نقش
يك عنصر يا كنشگر را براي يك شبكة بزرگ تر ايفاد كنند.
1-CISCO
2-Kiretzu
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 129
پياده سازي و نحوة اجراي تحليل شبكه اي
اكنون بايد به اين سؤال مهم پاسخ داد كه تحليل شبكه اي چه كاربردي در تحليل
جرايم سازمان يافته دارد و چگونه مي توان از اين روش در عمليات و اقدامات
مقابله اي با جرايم پيچيده بهره برد . براي اين كار ابتدا به برجسته ترين فايدة اين
روش در دو مقطع زماني (براساس سيكل پرونده هاي تحت بررسي) مي پردازيم.
اول) در مقطع سرنخ يابي: برخورداري از ذهنيت شبكه اي
در مرحلة آغاز يك پرونده، كه با حداقل اطلاعات با كشف سرنخ هاي ابتدايي آغاز
مي شود، به نظر مي رسد مهم ترين خاصيت اين روش آن است كه قضات،
كارشناسان، مأموران، افسران پليس و مديران دستگاه هاي اداري مربوط، به لحاظ
ذهني و تحليلي، فرض بنيادي خود را همواره به وجود نوعي شبكه در جرايم تحت
بررسي خود بنا مي نهند و به تلقي ثابتي درخصوص احتمال وقوع جرم به صورت
سازماندهي شده دست مي يابند، و تنها در صورتي از اين پيش فرض عقب نشيني
مي كنند كه خلاف آن ثابت شود . اين نگاه در دنياي پرمخاطرة امروزي و با توجه به
شدت تهديدات ناشي ازجرايم سازمان يافته، مفيد و ضروري است. به عبارت ديگر،
بايد همواره فرض را بر اين نهاد كه جرم يا حادثة تروريستي پديد آمده ساختاري
شبكه اي دارد و به كمك عناصر متعدد و هماهنگ به وجود آمده است.
براين اساس، كارشناسان و تحليلگران، فرايند جمع آوري و توليد اطلاعات را
به نحو مؤثري دنبال مي كنند و به صورت طبيعي درصدد تكميل داده ها از ساير
عنصر درگير جرم (علاوه بر سرنخ هاي كنوني ) خواهند بود . آنها پيگير اطلاعات
بيشتري مي شوند و به تدريج داده هاي خود را تكميل مي كنند . ديگر آنكه از
اطلاعات به دست آمده از شبكة جرم به خوبي و به شيوة مناسب بهره برد اري
مي كنند، زيرا با تحليل شبكه اي امكان تكميل و تجميع و انباشت داده هاي گردآوري
شده فراهم مي آيد. به عبارت ديگر، كارشناسان مي دانند كه هر قطعه (پازل ) از
اطلاعات به دست آمده در كجا و چه بخشي از پروندة كلي قرار مي گيرند . بنابراين،
ايجاد ذهنيت شبكه اي (تلقي وجود شبكه در هر جرم ) از يك سو به سازماندهي
130 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
عمليات جمع آوري داده ها و از سوي ديگر به و استفادة دقيق و كيفي تر از داده هاي
به دست آمده و نحوة چينش، تركيب، ادغام و تنظيم داده هاي جديد خواهد انجاميد.
دوم) پس از تكميل اطلاعات و داده هاي مربوط به پرونده
به طور مشخص، اكنون در مرحله اي قرار داريم كه اطلاعات به تدريج تكميل و
انباشته شده است . به عبارتي در اينجا دستگاه مجري قانون از تمامي امكانات خود
بهره جسته و داده هاي لازم و مربوط به مجموعة بازيگران را جمع آوري كرده است
و اكنون با روش اجراي تحليل شبكه اي، تجميع ، تركيب و تدوين انبوه داده هاي
گردآوري شده امكان پذير است. در اين مرحله، اقدامات زير صورت مي گيرد.
-1 توصيف يا حذف رواب توصيف يا حذف محدوديت هاي شبكه، اولين گام در
135 ). اين كار با نمايش نقطه اي تماس : ساخت تحليل شبكه اي است (ياني، 1995
افراد شناخته شده يا ك ساني كه در نتيجة فعاليتي خاص با يكديگر پيوند يا ارتباط
احتمالي دارند و خطوطي كه افراد را با ارتباط مستقيم به هم متصل مي كند، انجام
مي شود. روابط مشكوك (تأييد نشده ) را مي توان به جاي خط با نقطه چين نمايش
داد. براي ترسيم شبكه (يا همان توصيف ) بايد مرزهاي شبكه مشخص شود . در
واقع در اين مرحله مي توان به وضوح تشخيص داد كه چه افرادي با يكديگر تماس
مستقيم دارند و چه افرادي از طريق اشخاص رابط يا واسطه با يكديگر مرتبط اند .
در واقع، تمركز كار در اين مرحله تعيين مجموعة افراد درگير (مشاركت كنندگان )
در شبكة فعاليت هاي غير قانوني (در يك پروندة خاص ) است. هرچه تعداد اعضاي
شبكه بيشتر باشد، حجم كار تحليلگر فزوني مي يابد تا جايي كه مجبور به استفاده از
نرم افزارهاي تحليل شبكه اي خواهد شد.
-2 بررسي كيفيت روابط و مناسبات ميان اعضا
در اينجا تحليلگر بايد به چند نكته توجه كند.
-1 تف كيك روابط مستقيم و غيرمستقيم . يعني بين چه اشخاصي ارتباط مستقيم
(بلاواسطه) وجود دارد و چه كساني از مجرمان با واسطه و فيلتر با يكديگ تعامل
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 131
دارند. در ادبيات تحليل شبكه، روابط مستقيم با خط ممتد و روابط غيرمستقيم با
نقطه چين نمايش داده مي شود.
-2 تفكيك روابط اثبات شده، روابط مشكوك و روابط فرضي . روابط اثبات شده از
طريق داده هاي ارزيابي تأييد شده اند. روابط مشكوك را پاره اي از داده ها تاييد و
پاره اي رد مي كنند و روابط فرضي تعاملاتي است كه از نظر تحليلگر بايد وجود
داشته باشند، اما اكنون شواهد تشخيصي معين از آن ح مايت نمي كن د. روابط
اثبات شده، مشكوك و فرضي را مي توان با رنگ هاي مختلف نمايش داد.
-3 تفكيك روابط بر اساس جهت يا مسير روابط . به اين معنا كه نقش فرستندگي يا
گيرندگي تك تك اعضاي شبكه معين شود . به عبارتي، معلوم شود كه هر عضو از
نظر مناسبات دروني چه نقشي دارد . جهت روابط براي هر عضو با جهت پيكان ها
يا فقط فرستنده (→A) مشخص مي شود. ممكن است يك عضو فقط گيرنده
باشد. A يا هم فرستنده و هم گيرنده (A→)
-4 تفكيك روابط براساس محتو ا. چون تقسيم كار جدي بر كار و فعاليت اعضاي
شبكه ها حاكم است، در تحل يل شبكه اي به جريان روابط و مسيرهاي تعامل توجه
مي شود. اين امر هم به لحاظ كشف جزئيات شبكه و هم به لحاظ قضايي براي
مراجع قانوني حائز اهميت است. معمولاً در يك شبكة فعاليت غيرقانوني موارد زير
در كانال ها يا مسيرهاي تعامل (به مثابة رگ و شريان ارتباطي) در حال نقل و انتقال
است.
الف) پول اعم از اينكه براي پشتيباني از عمليات يا منافع به دست آمده از جرم
باشد؛
ب) خدمات (گذرنامه، بارنامه، اوراق جعلي و...)؛
ج) كالا (مواد مخدر، اسلحه، انسان، مواد راديواكتيو و....)؛
د) اطلاعات (دستورات و فرامين، هشدارهاي حفاظتي ، هماهنگي صورت گرفته با
مراجع رسمي و ...).در تحليل شبكه ها هر كدام از روابط فوق الذكر با علامت
ونمادي معين نشان داده م يشود.
←→
←→
132 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
-5 تفكيك روابط براساس چگالي و ميزان تماس بين اعضا . اين جنبه از تحليل
شبكه اي حجم و شدت روابط (يا ميزان تماس ها) اشخاص را بيان مي كند و براي
هر فرد (به طور جداگانه ) بايد محاسبه شود . اين امر مي تواند در تشخيص رابطة
افراد با نفوذ با سرشبكه ها مؤثر باشد.
-3 بررسي پديدة فشردگي شبك هاي
پديدة فشردگي شبكه اي مبتني بر منسجم يا غيرمنسجم بودن همبندي هاي آن است .
كارايي پديدة فشر دگي به دليل فرضي بودن محاسبة آن در دستيابي به مقاصد
تحليلي چندان حائز اهميت نيست . اين پديده اغلب به صورت تسهيم روابط
مستقيم ممكن به لحاظ تئوريك بر روابط شناخته شدة موجود حاصل مي شود .
« الف » 140 ). براي مثال در شكل زير، نهاد : (بارنز، 1967:117 ، به نقل از : ياني، 1995
دارد، اما به لحاظ تئوريك سه پيوند احتمالي « پ» و « ب» روابط شناخته شده اي با
از آنجا كه افراد عضو .« پ» به « ب» و ،« پ» به « الف » ،« ب» به « الف » : وجود دارد
اين شبكه به تمامي افراد قابل پيوند متصل نشده اند، شبكه اي كامل نيست . بنابر
66 درصد خواهد بود. / فرمول بارنز، فشردگي اين فرم شبكه اي معادل 7
شكل 3: فشردگي شبكه اي
الف
ج ب
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 133
فرمول فشردگي شبكه اي بارنز از اين قرار است:
D = فشردگي
na = تعداد روابط واقعي
n = تعداد افراد
تعداد روابط ممكن (از لحاظ تئوريك) =
براي مقاصد تحليلي كارايي بيشتري دارد. توده در ،« توده » پديدة بارنز، موسوم به
برگيرندة افرادي است كه همگي در كنار يكديگر ند و در شبكه اي وسيع تر از روابط
جاي م ي گيرند. بنابراين، توده مجموعه اي از افراد با روابط نسبتاً فشرده است، اما
مجموعه اي از افراد است كه همگي به يكديگر مربوط اند و بدين ترتيب « دسته »
ميزان فشردگي آن 100 درصد است . لازم نيست كه هر شخص همواره عضو توده
يا دستة خاصي باشد . عضويت ممكن است در طول زمان ، به دليل مشاركت در
فعاليت هايي خاص يا به دليل دخالت يا عدم دخالت برخي اعضا، دگرگون شود .
تعيين عضويت در توده يا دسته بسيار حائز اهميت است، زيرا افراد حاضر در
شبكه هاي جرايم سازمان يافته، همواره روابط گستردة اثبات شده اي با گروه هاي
متفاوت و در زمان هاي مخ تلف دارند . آنچه اهميت دارد اين است كه توده به
توصيف افرادي مي پردازد كه همواره با نهاد در كنار هم هستند و در نقطة مقابل آنها
افرادي را وصف مي كند كه روابطشان با نهاد از طريق واسطه است . به علاوه،
هنگامي كه به يك طرح شبكه اي كامل مي نگريم، به لحاظ ديداري مي ت وانيم
عضويت هر شخص در توده هاي مختلف را تعيين كنيم . در فرمول بارنز پيوند هايي
را كه داراي فشردگي هشتاد درصد و بيشتر باشد، توده مي خوانند.
134 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
-4 نمايش شبكه
همان گونه كه گفته شد، تحليل شبكه اي روشي است براي تركيب اطلاعات موجود
در يك پرونده يا موضوع جنايي تحت بررسي كه موجب تسهيل در درك كنشگران
و روابط ميان آنها و شفاف سازي در بيان مناسبات آنها مي شود. افزون بر اينها نوعي
تلخيص، فشرده سازي و اجمال گويي را نيز در بيان محتويات پرونده ها به وجود
مي آورد. اين نكتة اخير از اين جهت مهم است كه در پرونده هاي انتظامي ب ه طور
كلي حجم زيادي از اوراق و مستندات (برگه هاي بازجويي، مكاتبات اداري،
مشاهدات ميداني افسران و كارشناسان در صحنه، پرينت هاي تلفني، عكس ها،
نوارها و حتي گاهي اجسام فيزيكي ) وجود دارد و اين انبوه اطلاعات موجب
سردرگمي تحليلگر و قاضي و ... مي شود، به نحوي كه د رك اصل مطلب (مجرمان و
نقش هاي هر كدام ) با دشواري روبه روست . به عبارت ديگر، مستندات و شواهد
بسيار درهم ريخته، نامنسجم و آشفته روي هم انباشته شده اند. اين ابهام ناخودآگاه
بر فرايند اعمال و اجراي قانون نيز تأثير مي گذارد و ممكن است منجر به تبرئه يا
شدت و سنگ يني مجازات هاي ناعادلانة بعضي از مجرمان شود . به اين منظور در
روش تحليل شبكه اي از دو روش براي نمايش كليت پرونده بهره گرفته مي شود و
البته هر دو روش براساس تحليل هاي صورت گرفته در سه مرحلة پيش گفته شده
است.
-4-1 نمايش گرافيكي شبكه
در اينجا تحليلگر، كل اطلا عات موجود در شبكه را به صورت نقشة ديداري نمايش
مي دهد. در اين نقشه، مجموع كنشگران و جهت (يا مسير)، شدت، محتوا و... روابط
ترسيم مي شود.
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 135
شكل 4 : نقشة ديداري جرايم شبكه اي
-4-2 نمايش ماتريس روابط
در اين حالت كلية بازيگران در سطر و ستون قرار م ي گيرند و مناسبات هر بازيگر با
ساير بازيگران بيان مي شود.
الف ب ج د ه جمع
2 1 1 الف - 0
-2 0 0 0 ب 0
2 0 - 0 ج 1
1 - 2 0 د 1
- 1 2 2 ه 2
جمع
در ماتريس روابط شبكه علائم استانداردي را نيز مي توان در هر رابطة دوطرفه
(در هر مربع) اضافه كرد كه از جمله اطلاعات تكميلي زير را بيان مي كنند
الف و
ب
ج د
ه
0 = نبود رابطة مستقيم
1= وجود رابطة غيرمستقيم
2= وجود رابطة مستقيم
- = رابطه معنا ندارد
136 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
→ = رابطة فرستندگي
← = رابطة گيرندگي
→← = رابطة دو طرفه
+ = پول
* = خدمات
• = انواع كالا
اطلاعات = ×
= رابطة مشكوك
→ = رابطة اثبات شده
→؟؟؟ = رابطة فرضي
.....
= شدت پايين روابط
= شدت متوسط
= شدت قوي
→ = رابطة فرستندگي
← = رابطة گيرندگي
→← = رابطة دو طرفه
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 137
نتيجه گيري
تفكيك تحليل شبكه اي، ابزاري تسهيلگر براي نحوة پيگيري و تكميل اطلاعات در
يك پروندة جرم سازمان يافته در مرحلة سرنخ يابي و نيز راهنمايي مناسب براي
تركيب، تجم يع و تنظيم اطلاعات به دست آمده در جريان تكميل و اتمام اقدامات
پليسي، قانوني و قضايي در هنگام كار روي يك شبكة جرم سازمان يافته است.
با توجه به اهميت تهديدات ناشي از فعاليت هاي جر ايم سازمان يافته در كشور
(به ويژه در سه حوزة ترانزيت مواد مخدر، فساد مالي و اداري و ساير انواع قاچاق
مثل كالا، اسلحه و ...) و نقش اين جرايم در نظم اجتماعي، امنيت عمومي و ثبات
سياسي،لازم است كه تحليلگران و كارشناسان مربوط در معرض چنين روش هايي
قرار گيرند و بر آنها مسلط شوند . در واقع، تحليل شبكه اي يكي از انواع كاربردهاي
پژوهش ها و مط العات جامعه شناختي است كه مي تواند نقش مؤثري بر ارتقاي
توانايي هاي حرفه اي دستگاه هاي انتظامي و قضايي كشور داشته باشد . كاربرد اصلي
تحليل شبكه اي براي تركيب و تنظيم اطلاعات و ارائة توصيف روشمند از مجموع
اطلاعات موجود است.
138 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
منابع :
فصلنامة علوم .« تحليل شبكه در جامعه شناسي » .( 1. چلبي، مسعود ( 1385
. اجتماعي، شمارة 5، تابستان 1375
جرايم سازمان يافته ؛ مفهوم، مدل ها و تأثيرات » .( 2. حاجياني، ابراهيم ( 1384
فصلنامة مطالعات راهبردي، سال هشتم، شمارة .« آن بر ثبات سياسي
.( سوم، پاييز 1384 ، (شمارة 29
3. كاستلز، مانوئل ( 1380 ) . عصر اطلاعا ، ت (ج سوم، جامعة
. شبكه اي).ترجمة علي پايا، طرح نو، 1380
درآمدي بر درك جرم » .( 4. بسيوني، محمدشريف و ويتر ادوارد ( 1373
محمدابراهيم شمس ناتري، مجلة .« سازمان يافته و مظاهر فراملي آن
. حقوقي و قضايي دادگستري، شمارة 34
5. بيتس، دانيل و پلاك، فرد ( 1375 ). انسان شناسي فرهنگ . ي ترجمة محسن
ثلاثي، تهران: انتشارات علمي.
1- Alba Richard D.(1982) Taking Stock Of Network
Analysis:Decades Results. Research in the Sociology Of
OrganizationsVolu,e1.p.39-74
.
2- Barnz (1968) "Networks and Political Process." in
Marc.J. Swartz, Local Politics, Aldine Publishing Co.
3- Boorman, S.A. and H.C. White. (1976) "Social Structure
From Multiple Network" American. Journal of Sociology
81:1384-1446.
4- Burt, R.S. (1980) "Models Of Network Structure."
Annual Review Of Sociology 6: 76- 141.
تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 139
5- Cook, K.S. and R.M. Emerson. (1978) "Power Equity
and Commitment in Exchange Network." American
Sociological Review 43:721-739.
6- Davis, Roger. (1981) Social Networl Analysis: An Aid
in Conspiracy Investigations." FBI Law Enforcement Bulletin,
December.
7- Jay, Edward J. (1964) The Concepts of field and
Network in Anthropological Research." Man No. 177,
September-
October.
8- Knoke, D. and J. H. Kuklinski. (1982) Network
Analysis. Sage University Paper N. 28. Sage Publications,
Beverly Hill .
Laumann E.O. et. Al.
Network Analysis" in R.S Burt and M.J. Minor (eds).
Applied
Network Analysis: Structural Methodogy For Empirical
Social Research Sage Publications, Beverly Hills, California.
9- Clarck, Robert, m, (2004) Intelligence Analysis, A
target-Center Approach, mcmilan Press.
10- Ianni Francis A.J. and Ianni, Reuss Elizabeth (1995),
Network Analysis, In: Ansrews Paul p. and Peterson, Marilyn
B. Criminal intelligence Analysis, California, Palmer
Enterprises, 1995
140 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم
11- Van lampe, Klaus, (2003), The uses of models in the
Studyof organized Crim, available in
fre.net.De/ Kvlamape/>
12- Proteuos, Sammuel (1998) Consulting organized Crime
.http://www.Sgc.gc.Caimpact? Study highlits,
13- Johansen, Perole, and von lampe, Klaus. (2003)
Criminal Network and Trust, available In: paper presented at
the annual mceting of the European Socity Criminology
(ESC) 3rd Helsinki Finland, August 2003
14- Stephens, mora, Global Organized Crim, (1996)
available in: Woodrow Wilson School Policy Confrnce.
15- Godson, Roy and olsen william. (1995) International
organized crim Socity, Vol 32/2, Jun/Feb 1995.
16- yani (1982) : The Boundary Specific Problems in.
به نام یزدان پاک