کاربرد تحلیل داده های شبکه ای محتوای شبکه های اجتماعی موبایلی، به منظور سنجش ویژگی های شخصیتی، توان

نویسنده و مسول مقاله: محمد حسین ضرغامی (دکتری سنجش و اندازه گیری)

یکی از مهمترین موانع جدی تصمیم گیری برای کسانی که لازم است دست به قضاوت و ارزشیابی بزنند- مثلا روانشناسان، مشاوران، مدیران و غیره- اطلاعاتی است که عموما از طریق روش های خودگزارش دهی[1] جمع آوری می‏ شوند. روش های خودگزارش دهی عمدتا از طریق مصاحبه، پرسشنامه، چک لیست و یا مشاهده صورت می پذیرند. به نظر می رسد استفاده از داده های فیزیولوژیکی مانند نتایج بدست آمده از EEG، MRI، FMRI، Eye tracking و ... بتواند بر بعضی از مشکلات ناشی از روش های خودگزارش دهی فائق آید. با این وجود استفاده از این روش ها علاوه بر این که نیازمند ابزار و هزینه های خاص است، میزان موفقیت آنها در بیشتر مقالات گزارش شده، تفاوت معناداری با نتایج بدست آمده از روش های خودگزارش دهی ندارد. شایان ذکر است که مساله ی اعتباریابی این روش ها، به همان اندازه‏ ی روش های خودگزارشی سوال برانگیز است.

ظهور شبکه های اجتماعی آنلاین[2] یکی از حوزه های پر هیجان دهه‏ ی اخیر مخصوصا در روابط اجتماعی به شمار می رود. شبکه های اجتماعی موبایل مانند وایبر[3]، تلگرام[4]، واتس اپ[5]، تانگو و سایر شبکه های اجتماعی در بین کاربران به سرعت محبوب شده اند. چنین شبکه هایی به لحاظ محتوایی فوق العاده غنی اند و حجم بسیار بالایی از محتوا و داده های ارتباطی را در بر می گیرند که برای دستیابی به اهداف مختلف مورد تحلیل قرار می گیرند. امروزه داده های چنین شبکه هایی به عنوان طلای سیاه در نظر گرفته می شوند(هان و کامبر، 2011).

 

 

 

 

 

 

ساختار اطلاعات[6] موجود در شبکه های اجتماعی با مولفه های نظریه گراف[7] همخوان است. دو مولفه ی اساسی تئوری گراف، رآس[8]  و یال[9] است. راس یا گره در شبکه های اجتماعی متون، تصاویر و سایر چند رسانه‏ای‏ها است و یال یا ارتباط بین رئوس، ویژگی یا چیزی است که به عنوان رابط بین گره ها در نظر گرفته می شود. غنای چنین شبکه هایی فرصت های بی سابقه ای را برای تحلیل‏گران داده در حوزه های مختلف، از فلسفه تا علم[10] فراهم می آورد.

 

 

 

 

 

 

 

شبکه اجتماعی می تواند بر اساس اهداف مختلف به شیوه های گوناگون تعریف شود. به عنوان مثال یک گروه دوستی می تواند به عنوان یک شبکه ی اجتماعی مقصود اصلی مطالعه باشد. البته پر واضح است که اگر صرف ارتباط، مورد نظر باشد؛ هر گروه دوستی در شبکه های اجتماعی موبایل، در برگیرنده ی تمام افراد جهان می شود که برنامه ی مربوط به آن شبکه را روی موبایل خود نصب کرده و از آن استفاده می کند. از این منظر شما خواننده عضو تمام گروههای دوستی موجود در جهان می باشید و در صورت فائق آمدن بر موانع سخت افزاری و نرم افزاری می توانید ارتباط دلخواهتان را برقرار نمایید. به لحاظ نظری و تجربی این موضوع سال ها قبل از پیدایش موبایل و اینترنت توسط میلگرام در مقاله ای با عنوان جهان کوچک[11] مطرح و به لحاظ تجربی ثابت شده است(https://en.wikipedia.org/wiki/Small-world_experiment). بنابراین تعیین حد و مرز و تعریف شبکه ی مورد مطالعه بسیار اهمیت دارد و این مهم، از طریق الگوریتم های مبتنی بر مدل های آماری گراف و داده های شبکه ای[12] امکان پذیر است.

شخصيت را شايد بتوان اساسی ترين موضوع علم روان شناسی دانست؛ زيرا محور اساسی بحث در زمينه هايی مانند يادگيری، انگيزش، ادراک، تفکر، عواطف و احساسات، هوش و مواردی از اين قبيل است. از طرف ديگــر، در مطالعــه ی بيماری هــای روانی کنشی، مانند انواع ســايکوزهای کنشی، اختلالات شخصيت و منش، تمام نوروزها، رفتارهای ضد اجتماعــی و ضد اخلاقی، اعتياد و انحراف ها، شخصيت نقش محوری و اساسی دارد. در رابطه با جايگاه و اهميت شخصيت در روان شناسی، گفته شده است که شخصيت مانند ديگی است که همه ی مخلفات روان شناسی در آن پخته می شود (شاملو، ۱۳۷۷). از این رو سنجش ویژگی های شخصیتی و توانمندی های هوشی در حوزه ی منابع انسانی[13] و روانشناسی غیر قابل انکار است به طوری که بخش عظیمی از فعالیت ها و تلاش های روانسنجان در گذشته و در زمان حال را به خود اختصاص داده است.

 

 

 

 

 

 

تشخیص بالینی مهمترین و پایه ‏ای ترین گام درمان به شمار می رود که توسط روانشناسان و روانپزشکان و عمدتا بر اساس نشانگان بالینی مراجع صورت می پذیرد. با وجود آموزش های مختلفی که این متخصصان دریافت می کنند، تشخیص های بالینی می تواند از سوگیری های فردی[14]، فرافکنی شخصی[15]، اثر معیار سرایت، اثر هاله ای[16]، نقاب های اجتماعی[17] و سایر عوامل مختل کننده که ناشی از ارتباط بین فردی[18] است؛ متاثر شود. علاوه بر این فرد می تواند در خود اظهاری به خاطر مجموعه‏ ی کلانی از عوامل فردی و اجتماعی در روند تشخیص و درمان اختلال ایجاد نماید. در کنار تجارب و پیشینه ی مراجع و درمانگر، کلیه ‏ی مولفه های فضا-زمان[19] و تعاملات بین آنها نقش تعیین کننده ای در فرآیند تشخیص، درمان و درمان پذیری دارد.

به کارگیری و استفاده از شیوه های سنجش غیر مستقیم[20] در تشخیص بیماری های روانی و یا برآورد ویژگی های شخصیتی افراد بسیار ضروری است. استفاده از روش های کشف دانش[21] مبتنی بر شبکه ‏های اجتماعی (مانند شبکه های اجتماعی موبایل) می تواند در خدمت کسانی باشد که هدف آنها سنجش ویژگی های شخصیتی، توانمندی های هوشی و تشخیص بیماری های روانی است. خود ابرازگری افراد در این روش ها نسبت به موارد گفته شده بیشتر است، موانع اجتماعی به حداقل رسیده و شبکه ی ارتباطی فرد، امکان اعتباریابی تشخیص ها را فراهم می آورد. بنابراین از نگاه درمانی علاوه بر فرد، شبکه ی بسیار وسیعی از جهان ارتباطی وی و دیتای قابل توجهی از محتوای کلام در قالب نشانه –متن و تصویر و سایر ابزار چند رسانه ای- در دسترس است که می تواند شخصیت، توانمندی های شناختی و غربالگری روانی را به صورت غیر مستقیم سنجش نماید و درمان را به لحاظ ساختاری، به صورت همزمان، فردی و گروهی نماید.

 

1.  شاملو، سعید، «مکتب ها و نظریه ها در روانشناسی شخصیّت»، تهران، رشد، انتشارات رشد، 1390.

Han, J., Kamber, M., & Pei, J. (2011). Data mining: concepts and techniques: concepts and techniques. Elsevier.

---

[1]. Self-report

[2]. Online social networks

[3]. viber

[4]. telegram

[5]. What’s up

[6]. Information structure

[7]. Graph theory

[8]. node

[9]. edge

[10]. science

[11]. the small world

[12]. Statistical Modeling of Graph and Network Data

[13]. Human Rescores

[14]. Individual biases

[15]. Personal projection

[16]. Halo effect

[17]. Social persona

[18]. Intra individual

[19]. time-space components

[20]. Indirect assessment

[21]. Knowledge discovery

آزمون کاربرد تحلیل داده‏های شبکه ‏ای در فرآیند تحلیل سوال

آزمون کاربرد تحلیل داده‏های شبکه ‏ای در فرآیند تحلیل سوال

چکیده

زمینه: روش تحلیل شبکه در حوزه‌ی روانسنجی به این دلیل که بنیان آن مبتنی بر تئوری و مفروضات هستی‏ شناختی و روش‏ شناختی خاصی است، می‌تواند به عنوان پارادایمی^[1] مستقل تلقی شود که بر اساس آن تکنیک‌ها و فنون ویژه‏ای برای جمع آوری، تحلیل داده‌ها و برازش مدل‌های نظری پیشنهاد می‌دهد. این روش می‏ تواند در کاربست روش‏ های روانسنجی که ماهیت شبکه ‏ای دارند (مانند تحلیل سوالات)، استفاده شود. هدف: هدف این پژوهش معرفی تحلیل داده‏ های شبکه‏ ای به عنوان یک تکنیک روانسنجی-ریاضیاتی، و استفاده از آن در فرآیند تحلیل سوالات پرسشنامه، می‏ باشد. در این پژوهش برای نمونه، نتایج تحلیل سوال از این روش با شاخص‏های روانسنجی مرسوم مقایسه می ‏شود. روش: داده ‏های مربوط به این مطالعه، از اجرای پرسشنامه رغبت شغلی بدست آمده که مبتنی بر نظریه شخصیتی- شغلی هالند ساخته شده است. این پرسشنامه روی 1000 نفر از دانش آموزان دبیرستانی استان تهران اجرا شده است. دانش آموزان بر اساس نمونه‏گیری خوشه‏ای و با اخذ مجوز لازم از اداره آموزش و پرورش استان تهران، انتخاب شدند. این داده‏ ها با هدف تحلیل سوالات پرسشنامه رغبت ‏سنج و قبل از مرحله ‏ی هنجاریابی پرسشنامه اتخاذ شدند. یافته‏ ها: معرفی تکنیک تحلیل داده ‏های شبکه ‏ای و الگوریتم‏ های مربوط به آن و استفاده از آنها به منظور فرآیند تحلیل سوال، یکی از دستاوردهای این مقاله است. مقایسه‏ ی نتایج بدست‏آمده از بکار بردن تکنیک تحلیل داده ‏های شبکه ‏ای و روش‏های مرسوم روانسنجی (مانند ضریب پایایی، ضریب تمیز، مقدار آگاهی بر اساس نظریه سوال پاسخ و تحلیل عاملی سوالات) نشاندهنده ‏ی انطباق و هماهنگی آنها در تحلیل سوالات پرسشنامه رغبت سنج است. به بیان دیگر، سوالاتی که با استفاده از شیوه ‏های مرسوم تحلیل سوال، مناسب و یا نامناسب تشخیص داده می‏ شوند، همان سوالاتی هستند که در گراف ترسیم شده از طریق تکنیک شبکه‏ ای مناسب و یا نامناسب اند.  بحث و نتیجه‏ گیری: نتایج بدست آمده از این پژوهش نشان می‏دهد که می‏توان از تکنیک تحلیل داده‏های شبکه‏ ای به خوبی در حوزه‏ ی تحلیل سوالات چه به صورت مستقل و چه در کنار شیوه‏ های مرسوم تحلیل سوال استفاده نمود. مزایای کاربرد چنین تکنیکی علاوه و بر سادگی فهم، تفسیر و شناسایی سوالات مناسب و نامناسب، نقشه‏ ی ارتباطی بین سوالات است که می‏ تواند در تحلیل ابعاد زیر بنایی سوالات، مانند تکنیک مقیاس ‏گذاری چند بعدی[2] استفاده شود و تمام نتایج تحلیلی را به صورت یکپارچه و یکجا ارائه دهد.

کلید واژه‏ها: تحلیل داده ‏های شبکه ‏ای، تحلیل سوال، ویژگی‏های روانسنجی، دیداری سازی، نقشه سوالات، نظریه هالند، رغبت شغلی.

Study of applying network data analysis in item analysis

Abstract: The foundation of network data analysis in psychometrics rests on particular theory, special ontological assumptions and particular methodology. Therefore it is possible to call network analysis as an independent paradigm with given techniques for data gathering and data analysis. This study introduces the analysis of network data as a psychometric-mathematical technique, and its use in questionnaire item analysis. To achieve this goal, data gathered from implementation of a self-made questionnaire on 1000 Tehran's high school students. The questionnaire was made based on occupational-personality Holland theory. Researchers analyzed questionnaire’s items according to conventional methods (classical test theory, item response theory and factor analysis) and proposed method (network data analysis). Comparison of the results shows that a complete conformity between conventional methods final outputs and the outputs from network data analysis. Therefore, psychometricians can use network data analysis independently or alongside conventional methods to analyze questionnaires items. Advantages of such a method are simplicity, accuracy, being virtually and integrity.

M***

***

Keywords: Network data analysis, item analysis, psychometrical properties, visualization, item map, Holland theory, job interest.

---

[1] . Paradigm

[2]. Multidimensional scaling

سنجش شناختی-تشخیصی

سنجش شناختی-تشخیصی به منظور اندازه­گیری ساختارهای دانش ویژه و مهارت­های پردازش در فراگیران تدوین شده است تا اطلاعاتی در مورد نقاط قوت و ضعف شناختی فراهم آورد. سنجش شناختی-تشخیصی هنوز در ابتدای راه است، اما پایه آن به خوبی تدوین شده است. در سال 1980 دو فصل از کتاب اندازه­گیری روبرت لین شروعی برای تمایل و نیاز زیاد به سنجش شناختی-تشخیصی بود. فصل روایی سامویل مسیک و فصل آخر اسنو و دیوید لوهمانز، دلالت­های روانشناسی شناختی برای اندازه­گیری آموزشی، به یکپارچه کردن همراهی روانشناسی شناختی در اندازه­گیری آموزشی کمک کرد.

مدل­های شناختی-تشخیصی به منظور ارایه اطلاعات مورد نظر به صورت نیمرخ­های نمره که محدودیت مدل­های نظریه سوال-پاسخ را رفع می­کند، تدوین شده اند. انواع مختلف مدل­های شناختی-تشخیصی در ادبیات اندازه­گیری ارایه شده است. به طور کلی این مدل­ها، وضعیت­های مختلف مورد نظر محققان (مثل انواع سازه، پاسخ، و بعدیت) در روانسنجی و علوم شناختی و یادگیری را پوشش می­دهند. به دلیل محبوبیت این مدل­ها، مطالعاتی در میان محققان به منظور درک و یکپارچه کردن این مدل­ها انجام شده است. انواع مختلفی از مدل­های تشخیصی-شناختی در ادبیات وجود دارد و در عمل نیز استفاده شده است. برای مقایسه این مدل­ها، سه متغیر را می­توان مد نظر قرار داد: متغیر پاسخ­های دو ارزشی و چندارزشی، متغیر مکنون دو ارزشی و چندارزشی و متغیر گروه­بندی جبرانی یا غیر جبرانی صفت مکنون.

الگوهایخاص صفت، مهارت و عدم مهارت طبقه­ها یا گروه­های مکنون را که بر اساس آن مدل­های شناختی-تشخیصی، آزمودنی­ها را طبقه بندی می­کند را تعریف می­کند. به دلیل این­که صفت­ها و بنابراین طبقه­ها قبل از تحلیل تعریف می­شوند، این مدل­ها، مدل­های طبقه مکنون تاییدی هستند که طبقه بندی آزمودنی­ها بر اساس پاسخ به سوالات تعیین می­شود.به دلیل ماهیت تاییدی این مدل­ها، تدوین یک آزمون تشخیصی ابتدا مستلزم صفاتی است که به وسیله تحقیقات شناختی برای حیطه مورد نظر مهم تشخیص داده شده است، می باشد. سپس، هر سوال آزمون برای اندازه­گیری یک یا چند صفت طراحی می­شود. به دلیل این­که یک سوال می­تواند بیش از یک صفت را اندازه گیری کند، چند بعدی بودن درون و بین سوالات وجود دارد. همخوانی سوال-صفت در ماتریس کیو ارایه می شود. ماتریسی که در آن 1 نشان می­دهد که یک سوال یک صفت را اندازه­گیری می­کند و درایه صفر بدین معناست که آن سوال آن صفت را اندازه­گیری نمی­کند. دقت طبقه­بندی مدل­های شناختی-تشخیصی به همخوانی درست سوالات با صفات بر می­گردد، به گونه­ای که تعیین نادرست ماتریس کیو منجر به طبقه­بندی غلط می­شود.

هدف اندازه­گیری تشخیصی شبیه تشخیص­های معمول است با این تفاوت که بافتی که در آن اندازه گیری می­شود، رسمی­تر است. مثلاً فردی که باید مورد تشخیص قرار گیرد می­تواند بیماری باشد که در بیمارستان از نظر روانی مورد ارزیابی قرار می­گیرد، فراگیری که در مدرسه به عنوان دانش­آموزی مستعد جایابی می­شود، یا بازیکنی که کالایی را در دنیای مجازی خریداری می­کند. در این­گونه موارد هدف اندازه­گیری شناختی عبارت است از: تشخیص اختلال احتمالی و تعیین اثربخش­ترین برنامه درمانی برای بیمار، شناسایی نقاط قوت و ضعف در حیطه محتوایی خاص و تعیین بهترین راهبرد تمرین برای آن فراگیر، یا تشخیص ویژگی­های رفتار خرید و ارایه راهبردهای بازاریابی برای آن بازیکن. به منظور ارایه نیمرخ دقیق افراد با توجه به ویژگی­های مورد نظر در این موقعیت، سوالاتی به طور خاص طراحی می­شود، یا تکالیفی به این افراد ارایه می­شود و پاسخ­های فرد و رفتارهای مرتبط به آن ثبت می­شود. رفتارها می­تواند شامل پاسخ­های کلامی به سوالات باز پاسخ توسط بیمارباشد، پاسخ­های کتبی به سوالات چند گزینه­ای توسط فراگیر باشد، یا پیگیری فعالیت­ها در محیط­های اجباری توسط بازیکن باشد.

مدل­های طبقه­بندی شناختی، زیر مجموعه­ای از مدل­های روانسنجی هستند که افراد را بر اساس متغیرهای مکنون طبقه­ای چندگانه طبقه­بندی می­کنند. پایه­ طبقه­بندی در این مدل­ها بر اساس داده­های پاسخ مشاهده شده که از طریق سنجش تشخیصی جمع آوری شده­اند، است. این مدل­ها مکانیسمی برای بررسی داده­های جمع­آوری شده، ارایه می­دهند.اگر طبقه­بندی­ها، درک مهمی از ویژگی­های مکنون افراد را تایید کند پس استفاده از این مدل­ها می­تواند تحلیل­های عملی مفیدی را فراهم کند. این مدل­ها ابزاری تدوین می­کنند که تحلیل­هایی که در آن انواع رفتار افراد وابسته به الگوی داده­ها با وزن­های مختلف است را ممکن می­سازد. اما انتخاب این که چگونه الگوهای رفتاری تدوین شده اند(تصمیم­گیری در مورد این که چه صفاتی باید ارایه شوند، چه اطلاعاتی باید استخراج شود، چگونه باید اطلاعات استخراج شده را به صورت خروجی برای یک مدل آماری کدگذاری کرد) تنها ملاحظه­ای است که تدوین کننده سنجش شناختی باید مد نظر قرار دهد. صفت­در این مدل­ها نشان دهنده سازه­ای مثل دانش یا بیماری روانی است و طبقه بندی افراد بر اساس صفات است. صفات از متغیرهای پنهان طبقه ای مشتق می­شوند، بنابراین لازم است که طبقه بندی از نظر آماری از داده­های قابل مشاهده پاسخ دهندگان استنباط شود.این مدل­ها، همبستگی آماری را ارایه می­دهند.

راپ و تمپلین (2008) نه ویژگی اصلی که می­تواند برای مقایسه مدل­های شناختی-تشخیصی با دیگر مدل­های متغیر مکنون مورد استفاده قرار گیرد را فهرست کردند. برخی از آن­ها عبارت است از: 1)ماهیت چندبعدی­شان، 2)ماهیت تاییدی بودنشان، 3)پیچیدگی ساختار عاملی­شان و 4) ماهیت تشخیصی بودن تفسیرهای­شان. مدل­های تحلیل عاملی و نظریه سوال-پاسخ وقتی مورد استفاده قرار می­گیرد که ساختارهای بارگذاری ساده­تر است(مثلاً هر سوال فقط بر روی یک بعد بار دارد.)، اما مدل­های شناختی-تشخیصی دارای ساختارهای پیچیده بارگذاری هستند که معمولاً مستلزم چندین توانایی به هم مرتبط هستند.

در این مدل­ها، پیوستار مفروض به دو دسته مجرا مثل ماهر یا غیرماهر در زمینه­های آموزشی و اختلال داشتن یا اختلال نداشتن در زمینه روانشناسی بالینی تقسیم می­شود .ویژگی­­هایی که احتمال­شان بیش­تر از 5/. است را به عنوان تشخیص مثبت (یعنی ماهر)، و ویژگی­های که کم­تر از 5/. هستند به عنوان تشخیص منفی (غیرماهر) در نظر گرفته می­شوند.احتمال­های نزدیک به 5/. نشان دهنده آن هستند که متغیرهای مشاهده شده، اطلاعات کافی ارایه نمی­دهد تا بتوان بر اساس آن تشخیص روشنی ارایه داد و طبقه­بندی را به شدت مبهم می­کند. هدف اصلی این مدل­ها، تشخیص است و این ویژگی استفاده از این مدل­ها برای داده­های حاصل از سنجش تشخیصی را از استفاده از مدل­های تحلیل عاملی تاییدی و نظریه سوال-پاسخ برای داده­های حاصل از ارزشیابی جایابی، پذیرش و گواهینامه متفاوت می­کند. سنجش شناختی-تشخیصی برای معلمان، والدین و مسوولین آموزشی که متمایلند میزان اطلاعاتی را که دانش آموزان در آن مهارت کسب کرده اند را بدانند، مفید هستند.

با وجود اهمیت مدل­های شناختی-تشخیصی، مباحث مهم و محدودیت­هایی در استفاده از این مدل­ها وجود دارد که نیاز به بحث دارد. مهم­ترین مبحث، بحث روایی است.روایی نتایج در این مدل­ها به نظریه زیربنایی آن­ها بستگی داد. بخصوص اگر تعریف معیارها دقیقاً مشخص نشده باشد یا اگر این معیارها به تشخیص مربوط نباشد، نتایج حاوی اطلاعات تشخیصی با روایی کم خواهد بود. البته این دغدغه به طور کلی در مورد مدل­های متغیر پنهان وجود دارد. در استفاده از اطلاعات تشخیصی حاصل از مدل­هایشناختی-تشخیصی باید مد نظر قرار گیرد که دانشی که بر اساس نتایج به دست می آید به این بستگی دارد که تا چه حد نظریه زیربنایی مبتنی بر واقعیت است. علاوه بر روایی، تدوین ماتریس کیو که تعریف معیارهای مورد اندازه­گیری را ارایه می­دهد نیز یکی دیگر از دغدغه­های این مدل­هاست. کیفیت برازش مدل شناختی-تشخصی به کیفیت ماتریس کیو استفاده شده در تحلیل بستگی دارد. تعریف این ماتریس باید زیربنای نظری حیطه ابزار را با نتایج تجربی تحلیل ترکیب کند. شاید مهم­ترین نکته در نتایج این مدل­ها، تصدیق بیرونی براوردهای تشخیصی است. ساخت ابزار برای اهداف تشخیصی باید به کمک اندازه­های روایابی بیرونی انجام شود. به زعم تاتسوکا (2005) "در حالت واقعی، سه واژه مهم عبارت است از موقعیت، موقعیت و موقعیت. در مدل­یابی تشخیصی، سه واژه مهم عبارت است از روایابی، روایابی و روایابی." روایابی بیرونی، تفسیر برآوردهای تشخیصی نتایج مدل شناختی-تشخیصی را را مطمین می­سازد. این مدل­ها را می­توان با ابزار­های موجود به کار برد ولی باید توجه کرد در بسیاری از موارد پرسشنامه­ها، گویه­های طرح شد به منظور استفاده از مدل تحلیل عاملی تاییدی (با یک ساختار ساده)به منظور اندازه­گیری ملاک­های مکنون در یک پیوستار و نه در یک طبقه­بندی تدوین شده اند. مشکلاتی مشابه نیز در استفاد از این مدل­ها در اندازه­گیری آموزشی وجود دارد زیرا این آزمون­ها برای تحلیل در مقیاسی تک بعدی طراحی شده اند. معمولاً این آزمون­ها با انتخاب سوال­هایی حداکثر اطلاعات را با توجه به پیوستار مکنون ارایه می­دهد. طبقه بندی بر اساس یک پیوستار مکنون می­تواند منجر به برآوردهایی شود که در آن افراد زیادی یا همه صفات را دارند و یا هیچ کدام را ندارند. در این­گونه موارد، همه همبستگی­های بین صفات (بر اساس مدل ساختاری) واحد (تمایل به این­که یک پیوستار زیربنای داده­هاست) می­شوند.

در مقایسه با مدل­های نظریه پاسخ-سوال چند بعدی (MIRT)، این مدل­ها در هر بعد به سوال­های بسیار کم­تری برای کسب برآوردهای پایا نیاز دارد (تمپلین و برادشاو، 2013). مدل­های نظریه پاسخ-سوال چند بعدی مستلزم سوال­های بیشتری هستند و شاید یکی از دلایل غالب ماندن مدل­های تک بعدی در آموزش علی رغم نیاز دولت­ها و نیاز معلمان به مدل­های نظریه سوال-پاسخ چند بعدی برای گرفتن بازخوردهای دقیق و ظریف، همین مطلب باشد.

اهمیت مدل­های شناختی-تشخیصی در مقایسه با نظریه کلاسیک آزمون و نظریه سوال-پاسخ از آن­جا ناشی می­شود که در این مدل­ها نیمرخ دانش آموزان ارایه می­شود که در آن مجموعه­ای از مهارت­های یا صفت­های دو ارزشی که فرد در آن به مهارت رسیده یا نرسیده است نمایش داده می­شود. نیمرخ­های صفات گسسته، اطلاعاتی در مورد نیازهای گروهی از دانش آموزان در اختیار معلم قرار می­دهد (برخلاف مدل­های نظریه سوال-پاسخ چند بعدی که پروفایلی از نمرات ارایه می­دهد).

http://assessment.blogsky.com/1392/10/page/3

مدل معادلات ساختاری فازی

مدل هاي ساختاري فازي در علوم انسانی

مدل هاي ساختاري فازي به منظور تبيين پديده ها تبيين مي شوند. مدل هاي ساختاري در قالب مدل سازي معادله ي ساختاري اغلب بدليل مشكلاتي نظير سنجش دقيق سازه ها، همخطي چندگانه ميان متغييرهاي پنهان مستقل، مشكلات مربوط به تشخيص مدل در صورت پيچيده شدن و همچنين برآوردهاي نامناسب پارامترها در چنين وضعيتي (نظير واريانس هاي منفي يا ضرايب استاندارد گاما و بتاي بالاتر از 1 و يا بارهاي عاملي بزرگتر از 1) به صورتي نسبتا ساده  طرح مي شوند. به اين معنا كه تعداد سازه هاي پنهان بيروني و دروني كمتر از آنچه در واقعيت اجتماعي دخالت دارند به مدل وارد مي شوند.

اگر فرض شود پژوهشگري مدل معادلات ساختاري تدوين كرده است كه بر اساس يك سازه ي پنهان مي خواهد سه سازه ي ديگري را تبيين نمايد شكلي مانند زير خواهد داشت:

  

مدل ساختاري فازي به پژوهشگران اين امكان را مي دهند كه در وارد كردن سازه هاي پنهان با كمتر محدوديتي به لحاظ دقت در سنجش مواجه شويم. از آنجا كه منبع اصلي داده ها در تدوين مدل هاي ساختاري فازي ديدگاه كارشناسان و خبرگان مرتبط با موضوع است انتظار مي رود متغييرهاي بكار رفته در تحليل هاي ارائه شده از طرف آنها تا حد زيادي به لحاظ مفهومي داراي فضاي مشتركي باشند. بنابراين اگر اين گروه از افراد از مفاهيمي نظير دمكراسي توسعه ي اقتصادي، مشاركت، دين داري و .. استفاده مي كنند انتظار داريم كه هر مفهوم نزد كارشناسان مختلف سنجه ها يا معرف هاي كم و بيش يكساني داشته باشند. تبيين يك سازه بر مبناي تركيب علي سه سازه ديگر در يك مدل ساختاري فازي مي تواند مانند شكل زير نمايش داده شود.

منحنی های تراز (کانتور یا میزان)

به نظر می رسد که منحنی های تراز بتوانند در حوزه ی سنجش و اندازه گیری به منظور بصری سازی یا دیداری سازی مفاهیم روانسنجی، مخصوصا زمانی که بحثهای چند متغیری مورد نظرند به خوبی مورد استفاده قرار گیرند و به نظر می رسد جای تمرکز و تفکر بیشتری داشته باشند. 

منحنی تراز یا منحنی میزان، (به انگلیسی: contour line)‏ در یک نقشهٔ توپوگرافی منحنی است که همهٔ نقاط هم‌ارتفاع زمین را به هم وصل می‌کند. منحنی‌های میزان همدیگر را قطع نمی‌کند و کوچکترین محیط بسته در این نقشه‌ها، بلندترین نقطه و یا پایین‌ترین نقطه می‌باشد.

فواصل عمودی بین خطوط منحنی‌های میزان، همگی یکسان هستند.

قوانین مربوط به منحنی‌های میزان[ویرایش]

قانون ۱: هر خط حدفاصل (خط کنتور) نمایشگر خطوطی است که کاملاٌ هم ارتفاع هستند.

قانون ۲: خطوط حدفاصل هیچ‌گاه با یکدیگر برخورد نمی‌کنند.

قانون ۳: رفتن از یک خط حدفاصل به یک خط حدفاصل بالاتر، نشان دهندهٔ افزایش ارتفاع می‌باشد.

قانون ۴: هر چقدر، خطوط حدفاصل به همدیگر نزدیکتر باشند، شیب زمین تندتر و هر چقدر فاصلهٔ این خطوط با همدیگر بیشتر باشد، شیب زمین ملایم‌تر است.

قانون ۵: تعدادی خطوط حدفاصل بسته، نشانگر یک تپه یا یک کوه می‌باشند، اما اگر این خطوط بسته به صورت هاشور زده باشند، نمایشگر یک حفره بر روی سطح زمین می‌باشند.

قانون ۶: خطوط حدفاصل در یک دره که رودخانه دارد در نقاط سرچشمه رودخانه و بالای تپه به صورت شکل V در می‌آیند.

قانون ۷: بر روی یک قله یا در عمق یک دره با ارتفاع یکسان ممکن است تعدادی از خطوط حدفاصل تکرار شوند. این معمولاٌ در مورد دره‌های هم سطح یا قله اتفاع می‌افتد.

منحی میزان مکان هندسی کلیه نقاطی است که دارای ارتفاع یکسانی باشند. یا بعبارتی دیگر اصول ترسیم منحنی میزان ها به این صورت است که تعدادی صفحات افقی فرضی به فواصل معین ، ناهمواریها ی زمین را قطع کرده و فصل مشترک چنین صفحاتی با ارتفاعات، منحنی های بسته ای ایجاد می کند که به آنها منحنی میزان گفته می شود.

ساده تر اینکه تمام نقاطی که بر روی یک منحنی میزان است همگی از ارتفاع یکسانی برخوردارند و وقتی از یک منحنی به منحنی دیگر در روی نقشه میرسیم، یعنی ارتفاع افزایش یا کاهش یافته است که براحتی از روی اعداد درج شده روی منحنی ها قابل دریافت است.

هیدروگرافی

منحنی میزان اصلی

منحنی هایی هستند که بر روی نقشه پررنگ تر و با ضخامت بیشتر ترسیم شده و ارتفاع مربوط به آنها روی آنها درج شده است.

منحنی میزان فرعی

محنی هایی هستند که بر روی نقشه کم رنگتر و باریک تر از منحنی های میزان اصلی ترسیم شده اند. بین هر دو منحنی میزان اصلی 4 منحنی میزان فرعی وجود دارد که البته ارتفاع مربوط به هر یک روی آنها درج نشده و ارتفاع شان را باید از روی منحنی میزان های اصلی بدست آورد. ممکن است بین دو منحنی میزان اصلی 8 منحنی وجود داشته باشد که یکی در میان 4 تای آن فرعی و 4تای آن منحنی میزانهای تکمیلی است.

دو نکته:

منحنی های میزان حتما بسته اند و از منحنی های میزان هیچ خطی بصورت شاخه فرعی ترسیم نمی شود.

منحنی های میزان یکدیگر را قطع نمی کنند.بدین معنی که هیچ نقطه ای روی نقشه نمی تواند دو ارتفاع داشته باشد.

تحليل عاملي3

5.  مفاهیم کلیدی در تحلیل عاملی

قبل از پرداختن به این تکنیک آماری، لازم است برخی از مفاهیم کلیدی این روش معرفی گردند.

 اشتراک : میزان واریانس مشترک بین یک متغیر با سایر متغیرهای بکار گرفته شده در تحلیل.

 مقدار خاص :میزان واریانس تبیین شده بوسیله هر عامل را بیان می کند. یکی از ضوابط پرکاربرد در تعیین تعداد عاملها ، مقدار ویژه است که آن را معیار راکد نیز می گویند. در تحلیل عاملی مقدار ویژه برابر1می باشد ولی ما می توا نیم در بسته آماری این مقدار را زیاد کنیم . در تحلیل عاملی مولفه های اصلی آنها هستند، که مقدار ویژه آنان بیشتر از 1 باشد. ولی اگر این مقدار کمتر از 1 باشد، عاملهای مورد نظر از لحاظ اماری  معنی دار نیست و باید از تحلیل کنار گذاشته شود .

 عامل :عبارتست ترکیب خطی متغیرهای اصلی،که نشان دهنده خلاصه ای از متغیرهای مشاهده شده است.

 بار عاملی : همبستگی بین متغیرهای اصلی و عوامل. مجذور مقادیر بار عاملی ،نشان می دهند که چند درصد از واریانس در یک متغیر توسط آن عامل تبیین می شود.

 ماتریس عاملی : جدولی است که بارهای عاملی کلیه متغیرها را در هر عامل نشان می دهد.

 چرخش عاملی : فرآیندی برای تعدیل محور عامل به منظود دستیابی به عاملهای معنی دار وساده است. یکی از مفاهیم مهم در تحلیل عاملی ‏‏‏‏ چرخش  عاملهاست. که این مفهوم دقیقا به همان معنا دلالت دارد که در فرآیند چرخش عاملی ، محورهای مختصات عاملها را به دور مبدا چرخش داده است تا اینکه موقعیت جدیدی را بدست آورد ما در اینجا دونوع چرخش داریم :

1- چرخش متعامد  

2- چرخش متمایل  

چرخش متعامد: عاملها مستقل از یکدیگر هستند.

چرخش متمایل: عاملها بایکدیگر همبستگی دارند. 

تحليل عاملي 2

3.  تعریف تحلیل عاملی

برای تحلیل عاملی، تعاریف مختلفی ارائه شده است که از آن میان می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• تحلیل عاملی نامی است عمومی برای برخی از روشهای چند متغیره که هدف اصلی آن خلاصه کردن داده هاست. این روش به بررسی همبستگی درونی تعداد زیادی از متغیرها می پردازد و در نهایت آنها را در قالب عاملهای عمومی محدودی دسته بندی کرده تبیین می کند. در این تکنیک تمام متغیرها به عنوان متغیر وابسته قرار می گیرد.

• تحلیل عاملی روشی به هم وابسته بوده که در آن کلیه متغیرها بطور همزمان مد نظر قرار می گیرد. در این تکنیک، هریک از متغیرها به عنوان یک متغیر وابسته لحاظ می گردد.

• تحلیل عاملی یک شیوه آماری است که می تواند جهت تحلیل روابط متقابل میان گروه بزرگی از متغیــرها و برای توصیف این متغیرها براساس ابعاد مشترک پنهان میان عوامل به کار رود.این شیوه آماری به یافتن راهی جهت تلخیص اطلاعات موجود در تعدادی متغیرهای اصلی می پردازد و آنها را به یک سری عامل های کوچکتر با کمترین میزان ریزش اطلاعات تبدیل  می کند.

4.  درك مفهومي تحليل عاملي و كاربرد آن

بنا بر آنچه گفته شد، تحليل عاملي تكنيكي است كه كاهش تعداد زيادي از متغيرهاي وابسته به هم را به صورت تعداد كوچكتري از ابعاد پنهان يا مكنون امكان پذير مي سازد. هدف عمده آن رعايت اصل اقتصاد و صرفه جويي از طريق كاربرد كوچكترين مفاهيم تبيين كننده به منظور تبيين بيشينه مقدار واريانس مشترك در ماتريس همبستگي است. مفروضه اساسي تحليل عاملي اين است كه عامل هاي زيربنايي متغيرها را مي توان براي تبيين پديده هاي پيچيده به كاربرد و همبستگي هاي مشاهده شده بين متغيرها ،حاصل اشتراك آنها در اين عامل ها است. هدف تحليل عاملي تشخيص اين عامل هاي مشاهده ناپذير بر پايه مجموعه اي از متغيرهاي مشاهده پذير است. عامل، متغير جديدي است كه از طريق تركيب خطي نمره هاي اصلي متغيرهاي مشاهده شده بر پايه فرمول زير برآورد مي شود:

Fj=∑WjiXi=Wj1X1+Wj2X2+…+WjpXp

كه در آن W ها بيانگر ضرايب نمره عاملي و P معرف تعداد متغيرها است. اين عامل ها، في نفسه، سازه هاي فرضي يا نظري هستند كه به تفسير ثبات و هماهنگي در مجموعه داده ها كمك مي كنند. بنابراين ارزش تحليل عاملي اين است كه طرح سازماني مفيدي ارائه مي دهد كه مي توان آن را براي تفسير انبوهي از رفتار با بيشترين صرفه جويي در سازه هاي تبيين كننده، به كار برد.

اميد اين است كه تعداد كمي از اين عامل ها (يعني تركيب هاي خطي نمره هاي اصلي متغيرهاي مشاهده شده) بتواند تقريبا همه اطلاعاتي را كه توسط مجموعه بزرگتري از متغيرها به دست مي آيد در برگرفته در نتيجه توصيف ويژگي هاي فرد را ساده سازد. از اين گذشته اميدوار هستيم كه با توسعه صحيح عامل ها، متغيرهايي به وجود آوريم كه دلالت بر يك سازه روشن و با معناي روان شناختي داشته باشد به گونه اي كه توصيف ما از شخص نه فقط ساده تر، بلكه روشن تر و قاطع تر باشد. 

تحليل عاملي 1

تحلیل عاملی یکی از فنون پیشرفته امار چند متغیری است که در جهت دستیابی به بسیاری از هدفهای علمی و پژوهشی مانند مدلسازی ،فرضیه سازی،رواسازی تست ها،تشخیص پاره تست ها، وفراهم ساختن زمینه اجرای سایر روشهای پیشرفته اماری مانند رگرسیون چند متغیری و معادلات ساختاری به کار می رود.اما پیچیدگی و دشواری درک ،اجرا تفسیر نتایج تحلیل عاملی موجب شده است بسیاری از کاربران بدون اشنایی با منطق زیر بنایی ،محدودیتها ونیز دامنه کاربرد آن ،به اجرا و بکارگیری یافته های حاصل از ان بپردازند و بدین ترتیب زمینه ساز تفسیر های نامعتبر و ناروا ونیز تعمیم های نادرست از پدیده ها ومتغیرهای مورد مطالعه گردند. تحقیق حاضر، به معرفی این تکنیک، کاربردها و روشهای پیاده سازی آن می پردازد.

2.  مقدمه

نخستين كار درباره تحليل عاملي، توسط چارلز اسپيرمن (1940) صورت گرفت، كه به گونه كلي « پدر» اين روش شناخته شده است. بعد از او كارل پيرسن)1901(، روش «محورهاي اصلي» را پيشنهاد كرد و هتلينگ (1933) آن را به گونه كاملتري توسعه داد.

بسياري از كارهاي نخستين در تحليل عاملي، يعني در طول سال هاي 1900 تا 1930، به كاربرد مدل اسپيرمن در بسياري از مسايل عملي و بررسي شرايط مناسب براي استفاده از آن مدل اختصاص يافته است. در طول اين دوره، علاوه بر خود اسپيرمن، دانشمندان ديگري مانند سيريل برت، كارل هليزينگر، ترومن كلي، كارل پيرسن و گادفري تامسون، كمك هاي شاياني به ادبيات تحليل عاملي كرده اند. در اوايل سال 1930، آشكار شد كه مدل تك عاملي عمومي اسپيرمن براي توصيف روابط بين متغيرهاي يك مجموعه هميشه كافي نيست.

ترستون احتمالا برجسته ترين تحليلگر عاملي نوين بوده و نفوذ قابل ملاحظه اي در توسعه اين روش از سال هاي 1930 تا كنون داشته است. مسئوليت توسعه روش «سانتروئيد» با اوست كه در مقياس گسترده اي قبل از ظهور كامپيوترهاي پر سرعت به كار رفته است. او همچنين مسئول مفهوم ساختار ساده است كه توسط بيشتر تحليلگران به عنوان معرف يك راه حل تحليل عاملي ايده آل در نظر گرفته شده است.

كارهاي اوليه در تحليل عاملي  كه توسط دانشمندان ياد شده انجام گرفته ، بيشتر توجيه نظري دارد، هر چند هيچ يك از آن ها آماده براي آزمون هاي آماري فرضيه هاي خاص درباره ساختارهاي عاملي مجموعه هاي معيني از متغيرها نبوده است. اما، وقتي كامپيوترهاي پر سرعت در اختيار قرار گرفت در اواسط تا اواخر سال هاي 1950، حركتي از تئوري گرائي به سوي آنچه تحليل عاملي اكتشافي ناميده مي شود، به وجود آمد. اين حركت به گونه آشكار از طريق تئوري عامل مشترك ترستون تشويق، و از طريق فرمول بندي عمومي هتلينگ (1993)، درباره عمليات رياضي مولفه هاي اصلي كه قبل از آن به دليل محاسبات فوق العاده پيچيده و پرزحمت آن ، به كار نرفته بود تسهيل شد. چنين به نظر مي رسد كه در طول سال هاي 1950 و 1960، تقريبا هر كس، هر چيزي را تحليل عاملي مي كرده است، به اين اميد كه روابط پيچيده ظاهري بين متغيرهاي يك مجموعه را مي توان ساده كرد و به گونه ساده تري تفسير نمود (ليندمن و همكاران، 1980). در طول اين دوره همچنين تعداد روشهاي تحليل عاملي با ابداع تحليل تصوير (گاتمن، 1953)، تحليل عاملي بنيادي (رائو، 1955) و (هريس،1962)، تحليل عاملي آلفا (كيسر و كافري، 1965) و روش كمترين پس ماند (هامن و جونز، 1966)، به گونه قابل توجهي توسعه يافت. با اين وجود، روشهاي تحليل اكتشافي نتوانست آن گونه كه انتظار مي رفت، كمك موثري براي آزمون و پالايش تئوري روان شناختي باشد. 

مقاله هتلينگ (1933) درباره تحليل مولفه هاي اصلي نخستين كمك قابل توجه يك آماردان را به تحليل عاملي معرفي كرد، و اين وضعيت تا موقعي ادامه داشت كه مقاله لاولي (1940) درباره روش بيشينه احتمال (ML) منتشر شد. لاولي نشان داد كه تحليل عاملي مي تواند به عنوان يك تكنيك آماري جالب در بسياري از موقعيت هاي پژوهشي كاربرد داشته باشد. واكنش هاي له و عليه اين روشها نيز تا وقتي كه آزمون فرضيه هاي خاص درباره پارامترهاي مدل تحليل عاملي مورد توجه قرار گرفت (مثلا جارزكاگ، 1984)، همچنان ادامه داشت. هر چند كارهاي جارزكاگ اساسا مبتني بر روش ML لاولي بود، اما بسياري از مسايل محاسباتي و تفسيري را كه لاولي با آن مرتبط نبود، روشهاي باك و بارگمن (1966) و جارزكاگ (1984) به سبب تاكيد بر آزمون فرضيه، به عنوان روشهاي تحليل عاملي تاييدي طبقه بندي مي شود. هر چند توليد فرضيه هايي كه بايد آزمون شود اغلب دشوار است، اما اين روشها به وضوح بر تحليل عامل اكتشافي به سبب توسعه و آزمون تئوري مزيت دارد. البته براي تدوين چنين فرضيه هايي مي توان ابتدا تحليل عاملي اكتشافي را اجرا كرد و سپس اين فرضيه ها را از طريق تحليل عاملي تاييدي آزمود.

مدل فازي سوال پاسخ3

مدل سوال پاسخ فازي

روش هاي ساخت اعداد فازي با استفاده از FIRM براي اندازه گيري روانشناختي به صورت زير است: 

گام اول: از افراد خواسته مي شود تا درصدهاي مد نظر خود را در هر گزينه وارد كنند. مسلم است كه مجموع درصد ها در هر گزينه بايد 100 شود. 

گام دوم: با توجه به روش هاي اشاره شده در بالا، نمره دهي سنتي محاسبه مي شود. 

گام سوم: پارامتر گام محاسبه مي شود. 

گام چهارم: داده هاي قطعي بدست آمده به داده هاي فازي تبديل مي شوند. روش فازي سازي داده ها استفاده از تابع عضويت مثلثي است.

گزينه هاي ليكرتي موجود مي توانند به اعداد نرمال فازي تبديل شوند. اين گزينه ها ماهيتا زباني اند كه توابع عضويت مثلثي دارند. اين توابع عضويت در زير نشان داده شده اند:

 

در اين شكل ابتدا پارامترهاي گام محاسبه مي شوند. اين پارامترها از طريق مدل PCM محاسبه مي شوند. ما در نظر مي گيريم افرادي كه در حوزه ي توانايي منفي 3 تا يك قرار گرفته اند، گزينه ي يك را انتخاب خواهند كرد. بر اين اساس عدد فازي مثلثي   تشكيل مي شود كه در  آن كرانه ها عباتند از 3- و   و   بيشترين ارزش عضويت را دارا است. 

افرادي كه توانايي آنها در بين پارامتر مرحله ي اول و پارامتر مرحله ي دوم قرار گرفته است، گزينه ي دو را انتخاب خواهند كرد و نقطه ي مياني بين اين دو پارامتر بيشترين درجه ي عضويت را مي گيرند. بنابراين عدد فازي   داراي كرانه هاي   و   خواهد بود و بيشترين ارزش در نقطه ي مياني اين دو كرانه يعني در   قرار مي گيرد. از  به   خط بريده اي ترسيم مي شود تا سمت چپ و راست عدد فازي از يكديگر منفك شوند. 

به  طور مشابه ما   و  

را براي شكل بندي گزينه هاي 3 و 4 استفاده مي كنيم. در زير شكل مربوطه مشخص شده است:

مدل فازي سوال پاسخ2

ساخت اعداد فازي به وسيله ي FIRM

نظريه فازي بيان مي كند كه درجه ي عضويت در يك طبقه ي خاص يك ارزش پيوسته است كه به طور متناوب از صفر به سمت يك پيش مي رود، مي باشد نه اين كه مانند روش هاي كلاسيك تنها دو مقدار صفر يا يك را انتخاب كند. با توجه به اين موضوع در مدل فازي سوال پاسخ آزمودني ها در انتخاب بيش تر از يك گزينه در هر سوال آزاد اند و در عوض در هر گزينه ي انتخاب شده درصد قرار مي گيرد. درصد هاي وارد شده درجه ي عضويت را مشخص مي كنند كه بعضي از آزمودني ها به آن طبقه تعلق دارند. بعلاوه جمع درصدها بايد برابر 100 درصد شود. سرانجام اعداد فازي نرمال براي گزينه هاي 1 تا 4 (به عنوان مثال در يك مقياس ليكرت 4 تايي) ساخته بدست مي آيد. جدول زير جدولي است كه در آن مثال هايي از نمره دهي فازي و سنتي نشان داده شده  اند. 

 در نمره دهي سنتي گزينه اي كه بيشترين درصد را دار است معيار نمره دهي است. در اين روش اگر دو گزينه بيشترين درصد را به خود اختصاص داده باشد، در اين صورت گزينه ي پايين تر به عنوان گزينه ي اصلي در نظر گرفته مي شود. در روش نمره دهي فازي، مجموع اعداد فازي در عضويت آنها ضرب مي شود. از آنجا كه محاسبات مدل اعتبار پاره اي نيازمند اعداد قطعي است نتايج نمره دهي سنتي بعنوان داده هاي قطعي در مدل اعتبار جزئي استفاده مي شود. در حالي كه نتايج حاصل از روش فازي (اعداد فازي) براي تحليل هاي بعدي آماده مي شوند. 

مدل فازي سوال پاسخ1

مدل فازي سوال پاسخ: 

هدفي كه در اين ارائه دنبال مي شود، معرفي و شناسايي يك رويكرد جديد به نام مدل فازي سوال پاسخ(Fuzzy item response model) است. در اين رويكرد، نظريه ي سوال پاسخ با نظريه ي مجموعه هاي فازي تركيب مي شود. اين مدل مربوط به حوزه ي سنجش و اندازه گيري است. بعد از معرفي اين مدل مثالي از كاربردي شدن اين مدل توسط وو و چي يو زده مي شود و اين مثال توضيح داده مي شود.

در نظريه ي كلاسيك اندازه گيري روشي وجود دارد به نام"روش جمع متوالي(Successive Integral)" ، يا روش "نمرات خام". اين روش در حوزه ي نمره گذاري در اندازه گيري روانشناختي  مورد توجه است. در اين روش گزينه هاي مربوط به يك گزاره يا سوال داراي فواصل برابر در نظر گرفته مي شوند و پشت سرهم جمع بسته مي شوند. به عنوان مثال 1 و 2 و ... به گزينه هاي كاملا موافقم، موافقم و .... داده مي شود. اين روش بسيار ساده است و از روش هاي محبوب و فراگير در اندازه گيري روانشناسي قلمداد مي شود. اين روش مورد انتقادات زيادي قرار گرفته است. مفروضه ي برابري گزينه هاي مجاور، سوال برانگيز است. دوم اين كه مقياس رتبه دهي ماهيتا زباني است تا عددي. بنابراين كاربرد نظريه ي فازي در اين مورد پذيرفتني و قابل دفاع است و جايگزين بسيار شايسته اي براي روش نمرات خام محسوب مي شود. 

استفاده از تابع عضويت از اين جهت كه سبب كاربرد مجموعه هاي فازي در حوزه ي اندازه گيري علوم انساني مي شود، بسيار حائز اهميت است. در مهندسي و علوم روش هاي تعريف و ساخت تابع عضويت فراوان است. بعضي از اين روش ها عبارتند از روش هاي شهودي، انتقال احتمالات به فضاي امكان، هيستوگرام ها، نزديكترين همسايگي، شبكه هاي عصبي پسخوراند، خوشه بندي، تجزيه ي آميخته. با اين وجود در اندازه گيري روانشناختي روش هاي بكارگرفته شده و استخراج شده كم اند. بعضي از مطالعات رويكرد فازي را در كنار نظريه ي كلاسيك استفاده كرده اند و به مجموعه هاي پاياتر و صحيح تر از نمرات خام دست يافته اند. استفاده از اين رويكرد قوي در نظريه هاي صفت مكنون نيز به اندازه گيري و سنجش صحيح تر و درست تر نائل مي شود. در CTT نمرات خام پايه ي اصلي است. براي دستيابي به اندازه گيري معنادار، اندازه گيري بايد تك بعد، خطي، بدون تعبير و عيني باشد. نمره ي خام داراي اين ويژگي ها نيست. مشخص است كه IRT نسبت به نظريه كلاسيك ارجح است در اين رويكرد نياز به خطي بودن وجود ندارد و نمرات وابسته ي به نمونه سوالات يا نمونه افراد نيست. 

كاربرد مجموعه هاي فازي در يك مثال: مدل PCM يك مدل تك بعد براي سوالات چند بخشي است. اين مدل دشواري يك سري از طبقات كه به آنها گام مي گويند، را پامتري مي كند. يكي از ويژگي هاي اين روش اين است كه امكان تغيير گام در بين سوالات آن وجود دارد و اين ويژگي اي متمايز كننده ي براي آن محسوب مي شود. مدل PCM عضوي از خانواده ي مدل هاي خصيصه مكنون  راش محسوب مي شود كه داراي دو ويژگي عينيت خاص (Objective Specificity) در مقايسه ي سوالات و افراد و قدرت تفكيك پارامتر(Parameter separability) را دارا است. 

در اين ارائه مي خواهيم نحوه ي كاربرد نظريه ي فازي در مدل PCM را شرح داده تا از اين راه اعداد فازي بسازيم و اين اعداد فازي را در اندازه گيري روانشناسي به كار ببريم و يك مثال تجربي انجام شده را ذكر كنيم. 

براي درك بهتر بايد روش PCM توضيح داده شود و سپس نحوه ي ساخت اعداد فازي ذكر شود. 

مدل فازي سوال پاسخ1

مدل فازي سوال پاسخ: 

هدفي كه در اين ارائه دنبال مي شود، معرفي و شناسايي يك رويكرد جديد به نام مدل فازي سوال پاسخ(Fuzzy item response model) است. در اين رويكرد، نظريه ي سوال پاسخ با نظريه ي مجموعه هاي فازي تركيب مي شود. اين مدل مربوط به حوزه ي سنجش و اندازه گيري است. بعد از معرفي اين مدل مثالي از كاربردي شدن اين مدل توسط وو و چي يو زده مي شود و اين مثال توضيح داده مي شود.

در نظريه ي كلاسيك اندازه گيري روشي وجود دارد به نام"روش جمع متوالي(Successive Integral)" ، يا روش "نمرات خام". اين روش در حوزه ي نمره گذاري در اندازه گيري روانشناختي  مورد توجه است. در اين روش گزينه هاي مربوط به يك گزاره يا سوال داراي فواصل برابر در نظر گرفته مي شوند و پشت سرهم جمع بسته مي شوند. به عنوان مثال 1 و 2 و ... به گزينه هاي كاملا موافقم، موافقم و .... داده مي شود. اين روش بسيار ساده است و از روش هاي محبوب و فراگير در اندازه گيري روانشناسي قلمداد مي شود. اين روش مورد انتقادات زيادي قرار گرفته است. مفروضه ي برابري گزينه هاي مجاور، سوال برانگيز است. دوم اين كه مقياس رتبه دهي ماهيتا زباني است تا عددي. بنابراين كاربرد نظريه ي فازي در اين مورد پذيرفتني و قابل دفاع است و جايگزين بسيار شايسته اي براي روش نمرات خام محسوب مي شود. 

استفاده از تابع عضويت از اين جهت كه سبب كاربرد مجموعه هاي فازي در حوزه ي اندازه گيري علوم انساني مي شود، بسيار حائز اهميت است. در مهندسي و علوم روش هاي تعريف و ساخت تابع عضويت فراوان است. بعضي از اين روش ها عبارتند از روش هاي شهودي، انتقال احتمالات به فضاي امكان، هيستوگرام ها، نزديكترين همسايگي، شبكه هاي عصبي پسخوراند، خوشه بندي، تجزيه ي آميخته. با اين وجود در اندازه گيري روانشناختي روش هاي بكارگرفته شده و استخراج شده كم اند. بعضي از مطالعات رويكرد فازي را در كنار نظريه ي كلاسيك استفاده كرده اند و به مجموعه هاي پاياتر و صحيح تر از نمرات خام دست يافته اند. استفاده از اين رويكرد قوي در نظريه هاي صفت مكنون نيز به اندازه گيري و سنجش صحيح تر و درست تر نائل مي شود. در CTT نمرات خام پايه ي اصلي است. براي دستيابي به اندازه گيري معنادار، اندازه گيري بايد تك بعد، خطي، بدون تعبير و عيني باشد. نمره ي خام داراي اين ويژگي ها نيست. مشخص است كه IRT نسبت به نظريه كلاسيك ارجح است در اين رويكرد نياز به خطي بودن وجود ندارد و نمرات وابسته ي به نمونه سوالات يا نمونه افراد نيست. 

كاربرد مجموعه هاي فازي در يك مثال: مدل PCM يك مدل تك بعد براي سوالات چند بخشي است. اين مدل دشواري يك سري از طبقات كه به آنها گام مي گويند، را پامتري مي كند. يكي از ويژگي هاي اين روش اين است كه امكان تغيير گام در بين سوالات آن وجود دارد و اين ويژگي اي متمايز كننده ي براي آن محسوب مي شود. مدل PCM عضوي از خانواده ي مدل هاي خصيصه مكنون  راش محسوب مي شود كه داراي دو ويژگي عينيت خاص (Objective Specificity) در مقايسه ي سوالات و افراد و قدرت تفكيك پارامتر(Parameter separability) را دارا است. 

در اين ارائه مي خواهيم نحوه ي كاربرد نظريه ي فازي در مدل PCM را شرح داده تا از اين راه اعداد فازي بسازيم و اين اعداد فازي را در اندازه گيري روانشناسي به كار ببريم و يك مثال تجربي انجام شده را ذكر كنيم. 

براي درك بهتر بايد روش PCM توضيح داده شود و سپس نحوه ي ساخت اعداد فازي ذكر شود. 

ارزش يابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس

ارزش يابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس
نظرية سؤال  پاسخ و مقايسة آن با نظرية كلاسيك آزمون
اسماعيل مام شريفي 1
علي دلاور 2
آزاده بلوكي 3
سميه شعباني 4
چكيده
زمينه: اين پژوهش با هدف بررسي ويژگي هاي روان سنجي سؤالات آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي انجام و
اجرا شده است. نمونة مورد مطالعه را 350 نفر از پاسخ دهندگان آزمون تشكيل دادند كه به روش نمونه گيري خوشه
اي چند مرحله اي انتخاب شده بودند و تعداد 30 سؤال از سؤالات آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي، كه به
روش تصادفي ساده استخراج شده بودند، به عنوان نمونه سوالات مورد بررسي قرار گرفتند. براي بررسي ويژگي هاي
روان سنجي سؤالات آزمون، از دو نظرية كلاسيك آزمون و سؤال - پاسخ استفاده گرديده و نتايج به دست آمده از
آنها با هم مقايسه و بررسي شده است. روش پژوهش توصيفي بوده و در مرحلة اول صحت نمونه گيري بررسي
گرديد. جهت تعيين تك بعدي بودن آزمون از روش آلفاي كرانباخ و تحليل عاملي استفاده شد. سپس تجزيه و تحليل
سؤالات آزمون با نظرية كلاسيك و نظرية سؤال - پاسخ انجام گرفت و پارامترهاي سؤال (دشواري، تشخيص و
حدس) و توانايي به دليل نامعلوم بودن به روش برآورد همزمان مورد انداز هگيري قرار گرفت.
يافته ها: نتايج، بيان كنندة تك بعدي بودن آزمون و استقلال موضعي آن است. پس از تعيين مفروضه هاي اصلي
برازش مدل - داده ها مورد بررسي قرار گرفت كه نتايج نشان داد مدل دو پارامتري برازش بهتري با ،IRT نظرية
وابسته مورد بررسي قرار T مجموعة داده ها دارد. در مرحلة بعد معناداري پارامترهاي سؤال و توانايي توسط آزمون
گرفت. نتايج نشان داد كه رابطة معناداري بين دقت برآورد پارامترهاي دشواري، شيب و توانايي در دو نظرية
كلاسيك و سؤال - پاسخ وجود ندارد. به منظور بررسي پايايي و ثبات نتايج آزمون در اجراي اول، بر روي نمونه اي
به حجم 30 نفر، بازآزمايي بعمل آمد. از آنجائيكه آزمون مورد نظر از نوع ملاك مرجع مي باشد، براي بررسي توافق
بين تصميم ها از ضريب پايايي كاپا استفاده شد. نتايج نشان داد كه رابطة معناداري بين اجراي اول و اجراي دوم وجود
دارد و آزمون مورد نظر از پايايي و ثبات كافي در اجراهاي مختلف برخوردار است.
بحث و نتيجه گيري: تحليل پارامترهاي سؤال و آزمودني ها، نشان دهندة سادگي آزمون و قدرت جداسازي
خوب توانايي آزمون شوندگان بوده و بر اين اساس مي توان نتيجه گرفت كه سؤالات آزمون براي آزمودني هايي با
توانايي پايين از مناسبت و دقت بيشتري برخوردار است. ميزان توانايي برآورد شده در نظرية سؤال - پاسخ در مقايسه با
نمرة آزمودني در نظرية كلاسيك به ميزان واقعي نزديك تر است. با توجه به توانايي هاي برآورد شده مي توان
سؤالات متناسب با توانايي آزمودني ها را انتخاب نمود و اين مي تواند به ايجاد بانك سؤال منجر شود.
واژگان كليدي: ارزش يابي، آزمون، آزمون گواهينامه رانندگي، نظرية سؤال - پاسخ، نظرية كلاسيك آزمون.
[e-mail] ( 1. دانشجوي كارشناسي ارشد (نويسندة مسئول
2. استاد دانشگاه علامه طباطبائي
3. دانشجوي كارشناسي ارشد
4. دانشجوي كارشناسي ارشد
90/8/ تاريخ وصول: 3
91/2/ تاريخ پذيرش: 23
2 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
مقدمه
امروزه در بسياري از جوامع از سه عامل انسان، راه و وسيلة نقليه به عنوان تعيين كننده هاي
اصلي تصادفات نام برده مي شود كه در اين ميان عامل انساني نقش اصلي را به خود
اختصاص داده است. يعقوبي ( 1379 ) نيز در علت شناسي تصادف هاي رانندگي از 4 عامل
انساني، جاده، وسيلة نقليه و محيط نام مي برد كه در 90 تا 95 درصد تصادفات رانندگي در
ايران، عامل انساني را داراي نقش اصلي و اول در حوادث رانندگي دانسته است.
1 ميليون نفر در دنيا به علت تصادفات رانندگي جان خود را از دست / ساليانه بيش از 26
2004 )، و اغلب مرگ و ميرهاي ناشي از حوادث ، مي دهند ( پدين، اسكار فيلد و سليت 1
رانندگي، در كشورهاي با درآمد كم و متوسط و براي جوانان اتفاق م ي افتد (كوپيتز و
2005 ). سازمان بهداشت جهاني پيش بيني كرده است كه در سال 2020 ، مرگ و ، كروپر 2
.(2004 ، 2 ميليون نفر خواهد رسيد (رومانا 3 / مير ناشي از حوادث رانندگي به 34
بر اساس آمارها سالانه حدود 25 هزار نفر نيز در جاده هاي ايران كشته م ي شوند و
سوانح رانندگي پس از بيماري ها ي قلبي - عروقي، دومين عامل مرگ و مير در ايران
12 ميليون مصدوم و معلول، از پيامد هاي 7 سال / محسوب مي شود. 141 هزار كشته، 5
تصادفات در كشور است و خسارات جاني و مالي 7 سال تصادفات رانندگي در ايران ب ا
پيامد هاي يك جنگ يا چند زلزلة مهيب برابري م ي كند . موثق تر ين آمار تصادفات
رانندگي در كشور از كشته شدن 140 هزار و 933 نفر طي 7 سال گذشته (ابتداي 77 تا
انتهاي 83 ) حكايت دارد و اين در حالي است كه وقوع اين حوادث بيش از 12 ميليون
مصدوم و 500 هزار معلول مادام العمر بر جاي گذارده است. مرگ ناشي از تصادفات يك
ساله در كشور با تلفات انساني ناشي از زلزلة بم برابر بوده، اما چون اين حوادث ناگهاني
نيست چندان مشهود به نظر نمي رسد. با وجود اينكه ايران كمتر از يك صدم جمعيت جهان
1. Peden, Scufield, & Sleet
2. Kopits & Cropper
3. Romana
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 3
را دارد بيش از يك چهلم ( 3 درصد) از حوادث ترافيكي را به خود اختصاص داده است
.( (خبرگزاري فارس، 1385
2 درصد از كل تصادفات جاده اي در ايران اتفاق / بر اساس آمارهاي سازمان يونيسف 5
مي افتد و اين به آن معنا است كه آمار تصادفات جادهاي در ايران 20 برابر ديگر كشورهاي
جهان است. در واقع، ميزان كشته شدگان تصادفات جاده اي در دنيا، به ازاي هر ده هزار
خودرو 3 نفر بوده، در حالي كه در ايران به ازاي هر ده هزار خودرو حدود 33 نفر بوده است
(سوري و همكاران، 1388 ). آلمان كمتر از يك چهارم ايران مساحت دارد و تعداد
اتومبيل هايش بيش از 4 برابر ايران است. با اين همه شمار قربانيان حوادث رانندگي در ايران
بيش از 10 برابر آلمان است (بيمة ايران، 2008 ). همچنين انگلستان نيز با وجود 6 برابر بودن
.( تعداد وسايل نقليهاش، 32 باركمتر از ايران تلفات جادهاي دارد (سلماني و همكاران، 1387
در پيامدهاي ناشي از حوادث، پديدة كوه يخ، يك فرايند واقعي است. قلة كوه يخ كه
معمولاً مورد توجه قرار مي گيرد و به ظاهر كوچك است شامل موارد مرگ ناشي از
حوادث است، ولي بدنة عظيم اين كوه از بستري شدگان، آسيب ديدگان نيازمند خد مات
سرپايي و درمان هاي خانگي توأم با ناتوا ني ها ي گذرا يا ماندگار تشكيل شده است و
عواقب رواني، اجتماعي و اقتصادي حوادث نيز بر اين بزرگي مي افزايد.
پايين بودن سطح فرهنگ صحيح ترافيك و عدم توجه كافي به قوانين و مقررات و حقوق
سايرين و رعايت نشدن آيين نامة رانندگي، ناشي از ناكافي بودن آموزش نظري و عملي
رانندگي، قبل و بعد از صدور گواهينامه، موجب شده است آمار تصادفات رانندگي در ايران
شمار كشته ها و مجروحين ناشي از آن افزايش پيدا كرده و بالاترين رتبه را در بين ملل جهان
كسب كند و اين يعني مواجه شدن با پيامدهاي جبران ناپذير از دست رفتن سرماية انساني.
اگرچه در يك برنامه پيشگيرانة جامع براي كاهش تصادفات و تلفات، بايد به هر 4 عامل
انساني، جاده، وسيلة نقليه و محيط پرداخت (آيتي، 1371 ، نقل از يعقوبي، 1379 )، اما به نظر
مي رسد كه مداخله در عامل انساني (با توجه به نقش زياد آن در تصادفات رانندگي در ايران)
4 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
اثربخش تر باشد. چرا كه نتايج مطالعات انجام شده نيز نشان ميدهد كه مي توان از 98 درصد
حوادث پيشگيري نمود (عراقي و واحديان، 1384 ). مراد از عامل انساني عابرين، سرنشين ها،
رانندگان و عوامل رواني، رفتاري، فرهنگي و اجتماعي مؤثر بر آن ها مي باشد.
امروزه نقش آموزش در افزايش كارآيي، بهرهوري و توسعة اقتصادي كشورها بيش از
پيش اهميت يافته است، چرا كه در دنياي كنوني داشتن كارخانهها، زمين، ابزار و ماشين -
.( آلات سرمايه محسوب نمي شود، بلكه ثروت در منابع انساني نهفته است (خالدي، 1387
آموزش اين توانايي را دارد تا براي بهبود و پيشرفت كشورهاي كمتر توسعه يافته زمينة
لازم را فراهم سازد و سياست هاي لازم براي مقابله با اين بحران جهاني را اتخاذ نمايد
(لوئيز، 1990 ، نقل از سهرابي، 1384 ). بسياري از كشورهاي در حال توسعه دربارة مرگ و
مير در كشور خود اطلاعات محدو دي دارند (خي و وانگ 2004،1 ). با مطالعات
اپيدميولوژيك در علوم پزشكي، علوم اجتماعي و علوم رفتاري مي توان در جهت كاهش
حوادث و عواقب ناشي از آن ها گام برداشت، چرا كه آس يب ها ي ناشي از حوادث
.(2005 ، رانندگي يك مشكل بزرگ بهداشتي در دنيا به شمار مي آيد (پدن و تورويان 2
قاعدتاً زماني يك جامعه به كمال رسيده است كه آموزش به گونه اي صحيح در آن
انتقال يافته باشد و اين نيز نمي تواند محقق شود مگر با يك برنامه ريزي فراگير و مستمر به
منظور تدوين و آموزش اصول صحيح رانندگي براي سنين مختلف و با روش هاي متنوع و
مورد قبول (احمدي، 1385 ). به هنگام توجه به روند تكاملي كشورهاي توسعه يافته،
همواره شاهد ارتباط نزديك بين آموزش، پژوهش، ارزش يابي و رشد فناوري از يك سو و
پيشرفت اقتصادي و اجتماعي از سوي ديگر مي باشيم.
يكي از اين فعاليت ها در زمينة كاستن از رخدادهاي مرتبط با رانندگي، توجه وي ژه و
مجدد به آزمون نظري گواهينامة رانندگي از زواياي مختلف و مقايسة آن با ديگر كشورها
است كه مي تواند به عنوان اقدامي پيشگيرانه در جهت كاستن از رخداد حوادث رانندگي به
1. Chi & Wang
2. Peden & Toroyan
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 5
شمار آيد. آزمون نظري، آزمون استاندارد شده اي است كه براي تصميم گيري در مورد
رسيدن فرد به دانش نظري كافي و ساختن راننده اي ايمن و بي خطر از فرد طراحي شده
.(2004 ، است (ويبرگ 1
در حال حاضر آزمون نظري گواهينامة رانندگي در ايران شامل مجموعه اي از
پرسشنامه هاي 30 سؤالي است كه تعدادي از سؤالات آن به صورت تصويري و رنگي
مي باشد . هر سؤال داراي 4 گزينه است كه يكي از گزينه ها صحيح و بقيه انحرافي
مي باشند. زمان پاسخگويي به آزمون محدود، و 20 دقيقه مي باشد. با توجه به اينكه آزمون
از نوع ملاك مرجع و دو ارزشي است، ملاك قبولي در آن پاسخگويي صحيح به 26
86 ) مي باشد. / سؤال از 30 سؤال (نمرة برش 67
امروزه پس از گذشت چندين سال از برگزاري اين آزمون و فعاليت مراكز آموزشي
مربوطه در كشور، بايد پرسيد كه:
اين آزمون تا چه اندازه توانسته است به نيازهاي فرد و جامعه پاسخ دهند؟ 
آيا اين آزمون به اهداف طرح شدة اولية خود رسيده است؟ 
مواد (سؤالات) اين آزمون تا چه اندازه از معيارهاي روان سنجي و استاندارد هاي 
مربوطه برخوردارند؟
پاسخ به اين سؤال ها و سؤال هاي مشابه مستلزم استفاده از سازوكار ارزشيابي آزمون از
بعد روان سنجي است.
متوليان امر بايد به موازات گسترش آموزش هاي ترافيكي، به نتايج آنچه تاكنون در اين
زمينه هزينه شده، بپردازند. چرا كه با هزينه هاي بسياري كه براي اين آموزش ها صرف
مي شود ايجاد اصلاحات در آن ضروري به نظر مي رسد. اصلاحاتي كه مي توان از آن به
ياد كرد. « نوگرايي 2 » عنوان
يكي از مسائل كليدي، در دورنماي آزمون نظري گواهينامة رانندگي، بازسازي مداوم آن
1. Weberg
2 . modernization
6 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
از طريق فرايند ارزش يابي است. يك نظام آموزشي ايستا پاسخگوي ماهيت پوياي توسعه
نيست، چرا كه نيازها و اولويت هاي يك دهه، مسلماً با نيازهاي دهة بعد متفاوت است، گرچه
دانش و مهارت هاي بنيادين معيني ممكن است همچنان با اهميت باقي بمانند، با اين حال
مسائلي كه براي نسل گذشته مهم بوده، امروزه كاملاً بي اهميت است (حسيني، 1380 ). بر اين
1997 ) هم عقيده بود و اين گفته را تأييد كرد كه اگر نظام آموزشي ) اساس مي توان با پاتون 1
.( به سازوكار ارزشيابي مجهز باشد، نتايج مطلوب حاصل خواهد شد (نقل از بازرگان، 1386
بنابراين، ارزشيابي آزمون نظري گواهينامة رانندگي از اهميت حياتي برخوردار است.
در اين ميان علم روان سنجي به عنوان شاخه اي از روان شناسي كاربردي، در پي يافتن
شيوه هايي است كه به كمك آن بتواند صفات رواني انسان را به صورت كمي و مقايسه
پذير ارائه دهد و در اين راه اغلب از محاسبات آماري كه در خيلي از موارد بسيار پيچيده و
1982 ، ترجمة هومن، 1375 ). به نظر مي - ، پيشرفته نيز مي شود، سود مي جويد (ثرندايك 2
رسد كه فعلاً در ايران، جز درموارد استثنايي، ساختن آزمون محدود به تهية سؤال است و
كمتر كسي به خصوصيات علمي آزمون ها و سؤالات توجه دارد. اين عدم توجه به مباني
علمي آزمون سازي در سازمان هاي خارج از دانشگاه ها بيشتر نمايان است تا جايي كه
بعضي از اين سازمان ها در ظرف چند روز آزمون به خصوصي را آمادة اجرا م ي كنند كه
براي ساختن آن در كشوري مثل آمريكا، شايد يكي دو سال وقت لازم باشد (مگنوسون،
.( 1966 ، ترجمة براهني، 1370
استفاده كنندگان آزمون در انتخاب، اجرا، نمره گذاري يا تفسير يك آزمون بايد
هدف ها، راه هاي وصول به آن ها و نتايج احتمالي را بدانند. داشتن هدف هاي مطلوب كافي
نيست؛ استفاده كنندگان بايد روش هاي ضروري به حداكثر رساندن كارايي و به حداقل
رساندن عوامل نامطلوب را بدانند. شايستگي در استفاده از آزمون، تركيبي است از شناخت
اصول روان سنجي، اطلاع از موقعيت مشكل زا كه در آن آزمون انجام مي شود و مهارت
1. Patton
2. Thorndike
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 7
فني. اگر آزمون ها درست به كار برده شوند، ابزار مفيدي هستند؛ در غير اين صورت به
.( 1979 ، ترجمة دلاور، 1384 ، ابزار خطرناكي تبديل مي شوند (آلن و ين 1
نظريههاي آزمون در علم روان سنجي به دو مقوله تقسيم مي شوند: اول: نظرية كلاسيك
كه قدمت آن به مفهوم اسپيرمن 2 از نمرة مشاهده شده، كه شامل مؤلفه ها ي ،(CTT) آزمون
يا نظرية صفت مكنون كه در ،(IRT) حقيقي و خطا است مي رسد. دوم: نظرية سؤال  پاسخ
در جهت توسعه IRT حيطه و قلمرو آزمودن نقش مهمي را ايفا مي نمايد. مدل هاي مشتق از
و بسط آزمون ها، همتراز سازي نمرات آزمون ها ي غير موازي، بررسي تورش سؤال و
.(1982 ، گزارش نمرات مورد استفاده قرارمي گيرند ( همبلتون و واندرليندن 3
در واقع، يك آزمون مي تواند از زواياي مختلف مورد مطالعه واقع شده و سؤالا ت آن
از لحاظ دقت IRT نيز بر طبق نظريات متفاوت ارزش گذاري شود . مقايسة مدل ها ي
برآورد پارامترهاي مدل، مورد توجه محققان بسيار طي سال هاي اخير بوده است . يكي از
تحقيقات قابل توجه در زمينة بررسي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي، پژو هشي
است كه توسط ماري ويبرگ در سال 2004 و در دانشگاه يومي سوئد انجام گرفته است .
آزمون نظري گواهينامة رانندگي در سوئد شامل 65 سؤال چند گزينه اي ( 2 تا 6 گزين ه) و
80 درصد) است. نمونة مورد بررسي در اين پژوهش ) از نوع ملاك مرجع با نمرة برش 52
شامل 5404 نفر آزمون شونده بوده كه به 65 سؤال مذكور پاسخ داده اند. برآورد
پارامترهاي سؤال و توانايي از طريق روش بيشينة درست نمايي حاشيه اي صورت گرفته
است. هدف اين پژوهش ارزش يابي آزمون نظري گواهينامة رانندگي با استفاده از نظرية
سؤال  پاسخ و همچنين مقايسة مدل ها ي سه گانة اين نظريه با همديگر در برآورد
پارامترهاي آزمون مورد بررسي، بوده است. نتايج پژوهش وي نشان م ي دهد كه نظرية
سؤال  پاسخ ، ابعاد متفاوت و اطلاعات ارزشمندي به دست مي دهد . با مقايسه مدل ها ي
1. Allen & Yen
2. Spearman
3. Hambleton & Vanderlinden
8 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
يك، دو و سه پارامتري در برآورد پارامترها مشخص شده است كه مدل سه پارامتري به
برآورد دقيقتري در مقايسه با مدل هاي يك و دو پارامتري منجر شده است.
1983 )، با مقايسة اين مدل ها از طريق شبيه سازي كامپيوتري نشان ) همبلتون و كوك 1
دادند كه، مدل منطقي سه پارامتري نسبت به مدل هاي يك و دو پارامتري با آزمون هاي 20
سؤالي داراي قدرت بيشتري در برآورد جايگاه افراد در صفت مكنون و رتبه بندي
1993 ) با هدف مقايسة ) آزمودني ها براساس صفت مورد سنجش بوده است . رايد 2
و با استفاده از تحليل خرده آزمون هاي محاسبات عددي، تجسم فضايي سه IRT مدل هاي
بعدي، خزانة لغات و استدلال رياضي، نتيجه گرفت كه هر 4 خرده آزمون از لحا ظ سطح
دشواري سؤالات و قدرت تشخيص بين افراد در سطوح مختلف توانايي تفاوت داشته اند .
بنابراين مدل هاي يك و دو پارامتري از لحاظ برآورد پارامترها تفاوت معني دار نشان
داده اند. ليكن به دليل تأثير نداشتن عامل حدس در پاسخگويي به سؤالات، مدل ها ي دو و
سه پارامتري تفاوت معني داري در برآورد پارامترها نداشته اند.
نتايج مقايسة مدل هاي مختلف از نظر برآورد پارامترهاي سؤال و توانايي در پژوهش
برآوردهاي متفاوتي براي IRT فراهاني ( 1375 ) نشان داد كه، مدل كلاسيك و مدل ها ي
به و ي ژه IRT پارامترهاي سؤال بدست مي دهند و برآورد پارامترهاي سؤال بر پاية مدل ها ي
مدل سه پارامتري، دقيق تر از برآورد پارامترهاي سؤال بر اساس مدل كلاسيك و مدل ها ي
است. همچنين مقايسة مدل ها از نقطه نظر برآورد توانايي آزمود ني ها نشان داد IRT ساده تر
كه مدل سه پارامتري برآورد متفاوت و دقيقتري از مدل كلاسيك و حتي مدل هاي يك و
ارائه مي دهد. در پژوهش محمد زاده ( 1375 )، نيز مشخص شد كه IRT دو پارامتري
مشخصه هاي آماري سؤالات در مدل كلاسيك وابسته به نمونه بوده و برآورد توانايي
آزمودني هم، وابسته به سؤالات آزمون است، اما در مدل ها ي جديد اندازه گيري اين
برآوردها مستقل از هم مي باشند. مقايسة مدل ها از لحاظ ميزان دخالت پارامتر حدس، اعتبار
1. Cook
2. Reid
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 9
اندازهگيري و آگاهي دهندگي، برتري مدل هاي جديد اندازهگيري را نشان داده است.
نشان داد كه نظرية سؤال  پاسخ در IRT و CTT صالحي ( 1376 ) با مقايسة دو نظرية
مقايسه با نظرية كلاسيك توانمندتر و كارآمد تر بوده و با خطاي استاندارد اندازه گيري
كمتر، آگاهي دهندگي و دقت بيشتري پارامترهاي سؤال و توانايي را برآورد نموده است .
همچنين اين نظريه در سطوح بالاي توانايي داراي بيشترين ميزان آگاهي بوده است. يونسي
نيز ( 1385 ) با بررسي ويژگي هاي روان سنجي سؤالات آزمون هاي فراگير رشتة
روان شناسي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ، به اين نتيجه رسيد كه مدل دو پارامتري نسبت به
مدل سه پارامتري برازش بهتري با مجموعة داده ها داشته است و اين نشان دهندة كم اثر
بودن عامل حدس در پاسخگويي به سؤالات، تلقي شده است.
امروزه با مدرن شدن آموزش، ارزش يابي به عنوان يكي از مؤلفه ها ي آموزش مورد
استفاده قرار گرفته و نوآوري هايي در زمينة آن پديد آمده است. يكي از اين نوآور ي ها
مربوط به بكارگيري كامپيوتر در فرايند سنجش و ارزي ابي و آزمون متقاضيان گواهينامة
رانندگي در كشورهاي اروپايي مي باشد به طوريكه بسياري از مراكز آموزشي به برگزاري
آزمون هاي كامپيوتري اقدام مي كنند. يكي از مهم ترين كاربردهاي تجزيه و تحليل روان
سنجي سؤالات، ايجاد يك مجموعه (بانك) سؤال استاندارد از سؤالات موجود م ي باشد
كه اين خود مقدمه اي است براي ايجاد و گسترش آزمون هاي انطباقي كامپيوتري.
در ايران، آزمون گواهينامة رانندگي شامل يك آزمون نظر ي و يك آزمون عملي
است، كه در اين پژوهش بر آزمون نظري تأكيد شده است . در آزمون نظري گواهينامة
رانندگي از نسخه هاي ثابت و متعددي جهت آزمون استفاده مي شود. اما در ايران، تاكنون
تحقيقات منسجمي در ارتباط با ارزش يابي سؤالات اين آزمون صورت نگرفته و به همين
دليل و نيز اهميت اين آزمون ها در تأثيرگذاري بر پيشگيري از رخداد رانندگي از طريق
آموزش هاي قبل از صدور گواهينامة رانندگي، ضروري به نظر مي رسد تحقيقاتي انجام
گيرد تا ميزان دستيابي به اهداف از پيش تعيين شده در زمينة مؤلفه ها ي روان سنجي يك
10 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
آزمون استاندارد، مشخص گردد. بنابراين هدف از پژوهش حاضر ارزش يابي و بررسي
و (IRT) ويژگي هاي سؤالات آزمون نظري گواهينامة رانندگي طبق نظرية سؤال  پاسخ
با IRT در كنار بررسي برازش مدل ها ي ،(CTT) مقايسة آن با نظرية كلاسيك آزمون
مجموعه داده هاي آزمون بوده است.
روش
در پژوهش حاضر جامعه آماري مورد مطالعه، شامل كلية سؤالات ( 194 سؤال ) آزمون
نظري گواهينامة رانندگي در شهر تهران و در سال 1388 بوده است.
به منظور كسب اطلاعات دقيق در مورد جامعه، بررسي يكايك عناصر جامعه مطلوب
به نظر مي رسد. اما معمولاً اين كار غير ممكن يا غير عملي است. با توجه به اينكه، نظريه
هاي روان سنجي، نظريه هاي نمونه هاي بزرگ هستند. قانون كلي در اين مورد بزرگ ترين
اندازة ممكن را تصويب مي كند. رايت و استون براي مدل يك پارامتري حداقل حجم
نمونة آزمودني ها را 200 نفر ذكر كرده اند. بعضي از محققان هم براي مدل دو پارامتري
500 نفر و براي مدل سه پارامتري 1000 نفر را لازم دانسته اند تا به برآورد هاي نامتغير و
.(1993 ، نااريب از پارامترهاي مدل منجر نشود (همبلتون، جونز و راجرز 1
بنابراين با توجه به نتايج تحقيقات صورت گرفته، حجم نمونة سؤالات مور د بررسي،
تعداد 30 سؤال بوده كه به روش كاملاً تصادفي انتخاب گرديد. همچنين در اين پ ژوهش
به منظور انتخاب حجم نمونة آزمودنيها، با استفاده از روش نمونه گيري خوشه اي چ ند
مرحله اي، پاسخ هاي يك نمونة 350 نفري به آزمون محقق ساخته انتخاب شده است .
انتخاب حجم 30 سؤالي به دليل رعايت شكل صوري آزمون هاي برگزار شده توسط راهور
ناجا بوده است.
روش پژوهش نيز با توجه به اهداف پژوهش و بر حسب نحوة گردآوري داده ها ،
توصيفي بوده است.
1 . Hambleton, Jones & Rogers
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 11
SPSS جهت تجزيه و تحليل داده هاي جمع آوري شده، با استفاده از نرم افزارهاي
از بررسي هاي مرتبط با سنجش مؤلفه هاي روان سنجي آزمون، از قبيل؛ ،BILOG – MG و
ضريب دشواري، ضريب تمييز، واريانس سؤالات، ضريب هبستگي دو رشته اي نقطه اي
استفاده گرديد. تك بعدي بودن آزمون با محاسبة آلفاي كرونباخ و انجام تحليل عاملي
بررسي و سپس استقلال موضعي آزمون بدست آمد. با استفاده از آزمون خي دو (
 2 ) در
مورد برازش مدل با داده ها قضاوت شد و پس از اينكه معلوم شد كدام مدل بهترين برازش را
با داده هاي آزمون دارد، پارامترهاي برآورد شدة سؤال (دشواري، تشخيص و حدس ) و
توانايي آزمودني ها با استفاده از روش ها ي برآورد همزمان پ ارامترهاي سؤال و توانايي،
استخراج گرديد. سپس منحني ويژگي تمامي سؤالات براي رسم نمودارها، تابع آگاهي
سؤالات براي مقايسة تفاوت مدل ها، تابع آگاهي آزمون، منحني خطاي استاندارد آزمون و
منحني تواناييهاي آزمودنيها ترسيم گرديد. در ادامه، بيشينة آگاهي به همراه سط ح توانايي
سؤالات، بيشينة آگاهي آزمون و همچنين نقطه اي كه بيشينة آگاهي در آنها به وجود مي آيد،
محاسبه و نقطه اي كه بيشترين ميزان آگاهيدهندگي آزمون ها در آن دامنه قرار دارد و نيز
توزيع بيشينة آگاهي و خطاي استاندارد توانايي آزمون نيز آورده شد.
2 با PL و مدل CTT در مرحلة بعد همبستگي بين پارامترهاي دشواري و تمييز در مدل
استفاده از ضريب همبستگي پيرسون محاسبه و در ادامه به منظور بررسي معناداري
وابسته T پارامترهاي سؤال و توانايي در نظرية كلاسيك و سؤال  پاسخ از آزمون معناداري
استفاده گرديد.
همچنين به منظور بررسي پايايي و ثبات نتايج آزمون نظري گواهينامة رانندگي در اجراي
اول، مجدداً اين آزمون با همان شرايط اوليه، پس از يك هفته سپري شدن از اجراي اول، بر
روي 30 نفر از همان نمونة اوليه اجرا گرديد. از آنجائيكه آزمون مورد نظر از نوع ملاك
مرجع مي باشد، جهت بررسي توافق بين تصميم ها از ضريب پايايي به روش كاپا استفاده شد.
داده هاي اوليه و اصلي جهت استفاده در تجزيه و تحليل سؤالات آزمون نظري
12 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
گواهينامه رانندگي، پاسخ هاي اولية كلية شركت كنند گان به آزمون مذكور در مراكز
آموزش و آزمون گيري مي باشد كه در مراحل مختلف جمع آوري شده است . جهت
انتخاب سؤالات پرسشنامه، از كتاب "آموزش جامع قوانين و مقررات راهنمايي و
رانندگي" (از انتشارات معاونت راهور ناجا و منبع اصلي آزمون نظري). استفاده گرديد. آن
شامل 10 بخش محتوايي با سؤالات اختصاصي در هر بخش بوده و در مجموع 194 سؤال
را در بر مي گيرد. در مرحلة اول از ميان اين سؤالات، 30 سؤال به شيوة كاملاً تصادفي و با
در نظر داشتن ميزان نسبت در هر بخش محتوايي، انتخاب شد . از ميان سؤالات انتخابي
تعدادي سؤال تصويري و رنگي نيز در نظر گرفته شد. در انتها گزينه هاي انحرافي و گزينة
صحيح سؤالات به شيوة تصادفي براي سؤالات آزمون در نظر گرفته شد.
يافته ها
34 درصد بقيه زن / 65 درصد افراد مرد و 3 / در ميان حجم نمونة ( 350 نفر) مورد بررسي 7
24/ بوده اند، كه ميانگين و انحراف استاندارد نمرات افراد در آزمون نظري برگزار شده، 55
4 بوده و با توجه به ملاك قبولي در آزمون (كسب نمرة 26 از 30 ) تعداد 169 نفر قبول / و 4
48/28 درصد) و 181 نفر مردود شده اند. اين نشان مي دهد بيش از نصف افراد گروه، به )
.( ملاك مورد نظر، جهت قبولي در آزمون نرسيده اند (نمودار 1
5 10 15 20 25 30 35
Frequency
40
30
20
10
0
36
39 39
36
19
22
30
22 21
25
17
15
2
9
6
4
1
2 2 3
Mean =24.55
Std. Dev. =4.395
N =350
SCORE
نمودار 1 . منحني توزيع فراواني نمرات آزمون گواهينامة رانندگي
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 13
در مرحلة اول، جهت تجزيه و تحليل سؤالات آزمون بر طبق نظرية كلاسيك آزمون،
درجة دشواري، ضريب تميز و انحراف استاندارد سؤالات محاسبه گرديد كه نتايج آن در
جدول 1 ارائه گرديده است.
(CTT) جدول 1- پارامترهاي سؤالات آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية كلاسيك
سئوال
ضريب دشواري
(P)
ضريب تميز
) (rpbis
انحراف
استاندارد
سئوال
ضريب دشواري
(P)
ضريب تمييز
) (rpbis
انحراف
استاندارد
. /50 . /24 . /55 16 . /17 . /23 . /97 1
. /38 . /35 . /82 17 . /45 . /39 . /71 2
. /24 . /28 . /93 18 . /31 . /29 . /89 3
. /32 . /35 . /88 19 . /35 . /31 . /86 4
. /42 . /39 . /77 20 . /23 . /17 . /94 5
. /43 . /38 . /74 21 . /47 . /33 . /66 6
. /45 . /51 . /72 22 . /22 . /37 . /94 7
. /49 . /32 . /58 23 . /24 . /39 . /94 8
. /27 . /21 . /92 24 . /38 . /44 . /82 9
. /47 . /42 . /66 25 . /20 . /33 . /95 10
. /36 . /29 . /85 26 . /41 . /4 . /78 11
. /38 . /37 . /82 27 . /25 . /4 . /93 12
. /50 . /30 . /52 28 . /27 . /32 . /92 13
. /45 . /28 . /72 29 . /41 . /37 . /79 14
. /22 . /17 . /95 30 . /28 . /32 . /91 15
0 (سؤال / سؤالات آزمون بين 52 (P) نتايج نشان مي دهد كه؛ دامنة ضريب دشواري
،16 ، 0 (سؤال 1) در نوسان بوده است. بنابراين بر اساس اين نتايج، سؤالات 6 / 28 ) و 97
25 و 28 سؤالات مناسبي محسوب شده و بقية سؤالات نيز به دليل ضرايب دشواري ،23
بالا، سؤالات آساني محسوب م ي شوند . ميانگين و انحراف استاندارد پارامتر دشواري
0 است كه در مجموع نشاندهندة آسان بودن كل آزمون م ي باشد . / 0 و 12 / سؤالات 81
( 0 (سؤال 22 / 0 (سؤالات 5 و 30 ) و 51 / سؤالات آزمون بين 17 (rpbis) دامنة ضريب تمييز
29 و 30 كه دار اي ،26 ،24 ،18 ،16 ،5 ،3 ، در نوسان بوده است . به استثناي سؤالات 1
( 0 / ضرايب تمييز پاييني مي باشند، بقية سؤالات از ضرايب تمييز نسبتاً خوبي (بالاتر از 3
14 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
0 است كه / 0 و 08 / برخوردارند. ميانگين و انحراف استاندارد پارامتر تمييز سؤالات 33
نشاندهندة قدرت تمييز نسبتاً مناسب كل آزمون در جداسازي افراد قوي و ضعيف
مي باشد. بر طبق نتايج جدول بالا، ارتباط خاصي ميان سؤالات با ضرايب دشواري بالا و
پايين مشاهده نمي شود.
ابتدا ،(IRT) در مرحلة بعد جهت انجام تحليل سؤالات با استفاده از نظرية سؤال  پاسخ
يعني مفروضه هاي تك بعدي بودن و استقلال ، IRT مفروضه هاي اساسي و اولية نظرية
موضعي بررسي گرديد. مفروضة اول با استفاده از ضريب پايايي و تحليل عاملي مورد
بررسي قرار گرفت.
براي بررسي پايايي سؤالات آزمون به روش لوپ، ابتدا ضريب پايايي كلية سؤالات و
ميزان پايايي تك تك سؤالات تعيين گرديد. سپس با استفاده از فرمول آلفاي كرانباخ
بدست آمد، كه نشاندهندة همساني دروني بالاي α = . / ضريب پايايي كل آزمون 82
سؤالات آزمون مي باشد.
قبل از انجام تحليل عاملي بايد از اعتبار داده ها اطمينان داشته باشيم، براي اين منظور از
كه روشي براي بررسي صحت نمونه گيري (KMO) آزمون كايزر - ميجر - الكين
.( مي باشد، استفاده شده است (جدول 2
و آزمون كرويت بارتلت KMO جدول 2. اندازة
0 /767 (KMO) اندازة كفايت نمونهگيري كايزر- ميجر- الكين
آزمون كرويت بارتلت
1510/ مجذور كاي تقريبي 824
درجات آزادي 435
0 / سطح معناداري 001
برابر 789 / . بوده كه نشان دهندة كفايت نسبتاً بالاي KMO با توجه به جدول 2، مقدار
نمونه گيري و تناسب داده ها براي تحليل عاملي است، و از آنجايي كه داده هاي بالاتر از
بدست آمده رضايت بخش است . KMO 0/7 براي تحليل مناسب هستند، لذا مقدار
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 15
0، با درجات آزادي 435 و با مقدار مجذور / همچنين آزمون كرويت بارتلت در سطح 001
1510 معنادار بوده است و مي توان گفت كه داده ها براي اجراي تحليل عاملي از / كاي 824
تناسب قابل قبولي برخوردار بوده و نتايج تحليل عاملي قابل اعتماد مي باشد.
با توجه به نتايج بدست آمده، داده ها براي آزمون تحليل عاملي از تناسب برخوردار
بوده، و ماتريس همبستگي حاصل از تحليل عاملي نشان م ي دهد كه، عامل اول با ارزش
17 درصد واريانس عامل ها را تبيين كرده است . (سه / 5/21 حدود 36 (P-Value) ويژه
5 درصد واريانس). اين عامل غالب توسط نمودار / 1 و 57 / برابر عامل دوم با ارزش ويژه 67
اسكري (نمودار 2) بدست آمده نيز تأييد شده است.
Component Number
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29
Eigenvalue
6
5
4
3
2
1
0
نمودار 2. منحني اسكري آزمون نظري گواهينامة رانندگي
بنابراين، مي توان نتيجه گرفت كه آزمون گواهينامة رانندگي تك بعدي بوده و يك
عامل غالب، عملكرد افراد را در آزمون تبيين مي كند. چنانچه فرض تك بعدي بودن برقرار
.( باشد، مفروضة استقلال موضعي نيز برقرار است (همبلتون، 1989
پس از اثبات تك بعدي بودن و استقلال موضعي آزمون (نمودار 2)، كه از پيش
است ،(IRT) فرض هاي مهم تجزيه و تحليل سؤالات آزمون بر طبق نظرية سؤال  پاسخ
(همبلتون و سواميناتان، 1985 ؛ نقل از ويبرگ، 2004 )، ضرايب د شواري، شيب، حدس،
نوعي آزمون مجذور خي به همراه سطح احتمال مربوطه، براي مدل ها ي يك، دو و سه
4 و 5 آورده شده است. ، پارامتري محاسبه گرديد كه نتايج آن در جداول 3
16 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
1) بر اساس PL) جدول 3. مقادير پارامترهاي تعدادي از سؤالات آزمون در مدل يك پارامتري
IRT نظرية
(p) معناداري χ خي دو 2 (b) سؤال دشواري
0/61 1 -3/49 1
*0/001 18/5 -0/24 16
*0/001 16/9 -1/03 22
-1/ ميانگين 82
-2 Log Likelihood =7982/8283
0/ انحراف استاندارد 93
0/ * عدم برازش سؤال با مدل در سطح 01
3) بر اساس PL) جدول 4. مقادير پارامترهاي تعدادي از سؤالات آزمون در مدل سه پارامتري
IRT نظرية
سئوال
دشواري
(b)
شيب
(a)
حدس
(c)
خي دو
χ2
معناداري
(p)
. /3 6 . /5 1/41 -. /65 4
. /41 5 . /5 . /59 -2/35 5
. /49 5/5 . /35 1/38 . /02 25
0/45 1/35 - . / ميانگين 76
-2 Log Likelihood =7865/ انحراف 2979
استاندارد
. /05 . /78 . /91
IRT 2) بر اساس نظرية PL) جدول 15 . مقادير پارامترهاي آزمون در مدل دو پارامتري
سئوال دشواري
(b)
شيب
(a)
خي دو
χ2
معناداري
سئوال (p) دشواري
(b)
شيب
(a)
خي دو
χ2
معناداري
(p)
. /49 7/6 . /4 -0/36 16 . /46 1/6 1 -2/7 1
. /54 5 . /79 -1/53 17 . /71 4/5 . /75 -0/96 2
. /98 . /4 0/94 -2/24 18 . /08 8/1 . /84 -1/95 3
. /91 1/5 0/87 -1/82 19 . /27 5/1 . /78 -1/76 4
. /43 7 . /8 -1/22 20 . /21 5/9 . /57 -3/26 5
. /62 5/3 0/76 -1/12 21 . /96 2/5 0/61 -0/79 6
. /93 1/8 1/17 -0/82 22 . /2 4/6 1/4 - 1/97 7
1. به دليل برازش يافتن مدل 2 پارامتري با مجموعة داده هاي آزمون، نتايج مقادير پارامترهاي آزمون در اين مدل به صورت كامل
آورده شده است.
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 17
سئوال دشواري
(b)
شيب
(a)
خي دو
χ2
معناداري
سئوال (p) دشواري
(b)
شيب
(a)
خي دو
χ2
معناداري
(p)
. /51 7/2 . /52 -0/49 23 . /95 . /3 1/59 -1/79 8
. /66 3/3 . /65 -2/63 24 . /98 . /7 1/07 - 1/28 9
. /87 3/1 . /8 -0/71 25 . /96 0/3 1/45 -2/03 10
. /46 5/6 . /64 -1/93 26 . /91 2/6 0/83 -1/25 11
. /76 2/6 . /87 -1/46 27 . /29 2/4 1/57 - 1/73 12
. /05 15 . /52 -0/12 28 . /28 5 . /96 -2/06 13
. /06 13/3 . /55 -1/19 29 . /76 3/4 . /77 -1/34 14
. /97 0/5 . /63 -3/19 30 . /98 0/4 . /99 -1/95 15
-2 Log Likelihood = 7889/2777
با توجه به نتايج بدست آمده، سؤالات 16 و 22 با مدل يك پارامتري برازش ندارند، اما
χ بقية سؤالات، با مدل هاي دو و سه پارامتري داراي برازش هستند. سطح معناداري مقادير 2
سئوالات نيز نشان مي دهد كه تمام سؤالات با مدل ها ي دو و سه پارامتري برازش دارند
بنابراين مي توان نتيجه گرفت كه مدل هاي دو و سه پارامتري برآورد دقيق تري .(P> 0/05)
از پارامترهاي سؤال، نسبت به مدل يك پارامتري بدست مي دهند.
اما جهت تعيين برازش مدل- داده ها 1 و اينكه كداميك از مدل ها ي يك، دو و سه
در  2loglikelihood پارامتري با اين مجموعه از داده ها برازش بهتري دارند، از مقدار
آخرين چرخش و آزمون خي دو براي مقايسة آنها به صورت زير استفاده گرديد:
براي مدل هاي يك و دو پارامتري و تعيين اينكه كداميك برازش بهتري با اين مجموعه
از داده ها دارد، نتيجة زير بدست آمد:
2 ( 2log 1 ) ( 2log 2 )
   likelihood L   likelihood L
= (7982/8283 - 7889/2777) = 93/5506 χ2
0 به / 0 و 01 / جدول در سطح 05 χ با توجه به اينكه درجه آزادي آزمون 30 مي باشد، 2
جدول در هر دو χ محاسبه شده از 2 χ 43 مي باشد و چون قدر مطلق 2 / 50 و 77 / ترتيب 89
1 . Model – Data Fit
18 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
سطح 95 و 99 درصد اطمينان بزرگ تر است، بنابراين فرض صفر رد مي شود و نتيجه گرفته
مي شود كه مدل دو پارامتري نسبت به مدل يك پارامتري برازش بهتري با اين مج موعه از
داده ها دارد.
براي مدل هاي دو و سه پارامتري و تعيين اينكه كداميك برازش بهتري با اين مجموعه
از داده ها دارد، نتيجة زير بدست آمد:
2 ( 2log 2 ) ( 2log 3 )
   likelihood L   likelihood L
= (7889/2777 – 7865/2979) = 23/9798 χ2
0 به / 0 و 01 / جدول در سطح 05 χ با توجه به اينكه درجة آزادي آزمون 30 مي باشد، 2
جدول در هر دو χ محاسبه شده از 2 χ 43 مي باشد. چون قدر مطلق 2 / 50 و 77 / ترتيب 89
سطح 95 و 99 درصد اطمينان كوچك تر است، بنابراين فرض صفر تأييد مي شود و نتيجه
گرفته مي شود كه مدل دو پارامتري نسبت به مدل سه پارامتري برازش بهتري با اين
مجموعه از داده ها دارد.
جدول، به لحاظ آماري بين برازش χ محاسبه شده از 2 χ البته به دليل كوچك تر بودن 2
مدل هاي دو و سه پارامتري تفاوت معناداري وجود ندارد، اما بنا بر اصل امساك (امبرتسون
2000 ؛ نقل از شريفي و همكاران، 1388 ) مدل دو پارامتري به دليل دارا بودن ، و رايس 1
پارامترهاي كمتر نسبت به مدل سه پارامتري، به عنوان مدلي كه بهترين برازش را با
مجموعة داده ها دارد، معرفي مي شود.
ها، نتيجه گرفته مي شود كه مدل دو χ بنابراين با توجه به نتايج بدست آمده از مقايسة 2
پارامتري نسبت به مدل هاي يك و سه پارامتري با داده هاي آزمون نظري آزمون گواهينامة
رانندگي برازش بهتري دارد.
آزمون گواهينامة (ICC) در نمودارهاي زير (نمودار 3) منحني هاي ويژگي سؤالات
رانندگي در مدل دو پارامتري آمده است. توجه كنيد كه سؤالات از سمت چپ به راست
شماره گذاري شده اند.
1. Embretson & Reise
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 19
1 - 6
7 - 12
13 - 18
19 - 24
25 - 30
آزمون گواهينامة رانندگي در مدل دو پارامتري (ICC) نمودار 3. منحني ويژگي سؤالات
با توجه به مقادير پارامترهاي سؤالات آزمون در مدل دو پارامتري (جدول 5)، و منحني
ويژگي سؤالات آزمون (نمودار 3)، براي آزمون گواهينامة رانندگي و در مدل دو پارامتري
25 و 28 كه داراي ضرا يب ،23 ،22 ،16 ،6 ، نتيجه مي گي ريم كه به استثناي سؤالات 2
دشواري متوسط مي باشند، بقية سؤالات آزمون داراي ضرايب دشواري منفي و پاييني بوده
و منحني ويژگي آنها به سمت چپ متمايل است و بنابراين سؤالات آساني محسوب
مي شوند. در اين ميان سؤال 5 آسان ترين سؤال است.
شيب تمام سؤالات نيز قابل قبول بوده و از قدرت تشخيص مناسب برخوردارند، تنها
سؤال 16 داراي شيب و قدرت تشخيص نسبتاً پايين و كمتر از 5/ . است . در اين ميان سؤال
12 از بالاترين شيب در بين سؤالات برخوردار است. همچنين بر اساس نتايج بدست آمده،
1 - و 77 / . است كه نشان دهندة / ميانگين و انحراف استاندارد پارامتر دشواري سؤالات 58
. / آسان بودن كل آزمون مي باشد. ميانگين و انحراف استاندارد پارامتر شيب سؤالات نيز 86
و 3/ . است كه نشاندهندة قدرت تمييز قابل قبول در جداسازي افراد قوي و ضعيف مي باشد.
در ادامه، بيشينة آگاهي سؤالات و سطوح توانايي مربوطه (جدول 6) و نيز منح ني
20 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
آگاهي و خطاي استاندارد آزمون گواهينامة رانندگي (نمودار 4) آورده شده است . بايد
توجه شود در نقاطي از منحني كه آگاهي به بالاترين حد مي رسد، خطاي استاندارد به صفر
ميل مي كند، در واقع با افزايش آگاهي آزمون، خطاي استاندارد كاهش مي يابد و بالعكس.
جدول 6 . بيشينة آگاهي و سطح توانايي تعدادي از سؤالات آزمون در مدل دو پارامتري
سؤال بيشينة آگاهي سطح توانايي سؤال بيشينة آگاهي سطح توانايي
-0/36 . /11 16 -2/7 . /73 1
-1/53 . /46 17 -0/96 . /4 2
-2/24 . /64 18 -1/95 . /51 3
-1/82 . /55 19 -1/76 . /44 4
-1/22 . /47 20 -3/26 . /23 5
-1/12 . /42 21 -0/79 . /27 6
-0/82 1 22 - 1/97 1/4 7
-0/49 . /19 23 -1/79 1/83 8
-2/63 . /31 24 - 1/28 . /82 9
-0/71 . /46 25 -2/03 1/53 10
-1/93 . /29 26 -1/25 . /5 11
-1/46 . /55 27 - 1/73 1/78 12
-0/12 . /19 28 -2/06 . /67 13
-1/19 . /22 29 -1/34 . /43 14
-3/19 . /28 30 -1/95 . /71 15
-3 -2 -1 0 1 2 3
0
5
10
15
20
Scale Score
I nformation
0
0.44
0.88
1.32
1.76
2.20
S tandard E rror
و خطاي استاندارد آزمون گواهينامة رانندگي در مدل دو پارامتري (TIF) نمودار 4. منحني تابع آگاهي
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 21
در منحني فوق خطوط پيوسته، منحني آگاهي، و خطوط نقطه چين، منحني خطاي
استاندارد آزمون گواهينامة رانندگي را نشان مي دهد. بيشتري ن ميزان آگاهي دهندگي در
1- است و اين بدان معني است كه اين آزمون براي افرادي كه داراي / 2- تا 4 / دامنة تتاي 2
اين سطوح از توانايي هستند بيشترين مناسبت و كاربرد را دارد . در واقع ميزان آگاهي
دهندگي آزمون در سطوح پايين توانايي، بالا مي باشد. بيشينة مقدار آگاهي آن نيز در سطح
15 مي باشد . از طرفي ميزان آگاهي دهندگي اين آزمون در / 1- و برابر 99 / توانايي 95
سطوح توانايي بالا، بسيار اندك است. توزيع بيشينة آگاهي و خطاي استاندارد نمودار 4، و
نيز توزيع فراواني و سطوح مختلف توانايي آزمودني ها، متعلق به نمودار 5 ، در جدول 7
آمده است.
جدول 7. توزيع بيشينة آگاهي و خطاي استاندارد توانايي آزمون گواهينامة رانندگي در مدل دو پارامتري
توانايي (تتا) فراواني بيشينة آگاهي خطاي استاندارد
1/04 8/44 0 -2/85
0 /64 11/3 2 -2/55
0 /36 14/2 4 -2/25
0 /23 15/99 1 -1/95
0 /25 15/7 12 -1/65
0 /4 13/77 33 -1/35
0 /63 11/36 16 -1/05
0 /94 9/08 26 -0/75
1/32 7/05 63 -0/45
1/8 5/34 25 -0/15
2/1 4/38 21 0/15
2/88 3/21 29 0/45
3/7 2/34 43 0/75
4/66 1/7 27 1/05
5/78 1/24 12 1/35
7/08 0 /91 36 1/65
8/58 0 /67 0 1/95
10/3 0 /49 0 2/25
12/26 0 /36 0 2/55
14/49 0 /27 0 2/85
22 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
-3 -2 -1 0 1 2 3
0
10
20
30
40
50
60
70
Ability
Frequency
نمودار 5. منحني توزيع توانايي آزمودني ها در آزمون گواهينامة رانندگي در مدل دو پارامتري
براي تعيين معناداري پارامترهاي سؤا ل و توانايي، در مرحلة اول ميانگين و انحراف
استاندارد اين پارامترها در مدل كلاسيك و مدل دو پارامتري بر اساس داده هاي بدست
.( آمدة اوليه (داده هاي خام) محاسبه گرديد (جدول 8
CTT و IRT جدول 8. مقايسة پارامترهاي سئوال و توانايي در آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية
شاخص آماري
CTT IRT CTT IRT CTT IRT
توانايي (θ) توانايي (rpbis) تميز (a) تميز (P) دشواري (b) دشواري
. /0007 - . /005 . /33 . /86 . /82 -1 / ميانگين 58
. /99 1/01 . /07 . /3 . /13 . / انحراف استاندارد 77
--- . /49 - . / همبستگي پيرسون 9
2 با استفاده PL و مدل CTT سپس همبستگي بين پارامترهاي دشواري و تمييز در مدل
از ضريب همبستگي پيرسون محاسبه گرديد . ضرايب همبستگي بدست آمده به لحاظ
.( 0 معنادار هستند (جدول 8 / آماري در سطح 01
همچنين جهت سنجش تفاوت معناداري بين پارامترهاي سؤال در دو مدل، داده هاي
تبديل و از آن ها آزمون Z محاسبه شدة (داده هاي خام ) پارامترهاي سؤال، به نمرات
وابسته به عمل آمد. با توجه به نتايج بدست آمده (جدول 9) از مقايسة ميانگين T معناداري
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 23
بدست t پارامتر هاي دشواري، شيب و توانايي در دو مدل، نتيجه گرفته مي شود كه، مقادير
0 معنادار نبوده و بنابراين تفاوت معناداري بين دقت برآورد پارامترهاي / آمده در سطح 05
مذكور در دو نظرية كلاسيك و سؤال  پاسخ وجود ندارد.
و IRT جدو ل 9. مقايسة پارامترهاي سئوال و توانايي در آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية
CTT
پارامترها شاخص
مدل ميانگين انحراف
استاندارد
Sig df T
1/05 . / دشواري كلاسيك 01
. /952 29 . / دو پارامتري 061 1 - . /01
. /97 . / تمييز كلاسيك 01
. /898 29 - . / دو پارامتري 129 1/03 . /03
. /99 . / توانايي كلاسيك 0007
. /963 349 . / دو پارامتري 047 1/01 - . /005
در انتها، به منظور بررسي پايايي و ثبات نتايج آزمون نظري گواهينامة رانندگي، مجدداً
آزمون مذكور با همان شرايط اوليه، پس از يك هفته سپري شدن از اجراي اول، بر روي
30 نفر از همان نمونة اوليه اجرا گرديد. از آنجائي كه آزمون مورد نظر از نوع ملاك مرجع
مي باشد، براي بررسي توافق بين تصميم ها از ضريب پايايي به روش كاپا استفاده شد . در
اين روش مقدار ضريب پايايي، نشان دهندة ميزان توافق تصم يم ها ي نمونة مورد نظر در
ارتباط با چگونگي پاسخگويي به سؤالات آزمون در دو بار اجراي آزمون است. نمرة حد
تسلط در اين آزمون كسب نمرة 26 در 30 سؤال مورد نظر است. در واقع مي توان گفت
86 مي باشد. / كه ملاك قبولي در آزمون و يا نقطة برش آزمون، 67
24 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
جدول 10 . طرح تعيين پايايي بر اساس توافق بين تصميم ها
آزمون اول
رسيده به حد تسلط نرسيده به حد تسلط
2 10
17 1
N = a + b + c + d
بر اساس داده هاي اخذ شده از اجراي دوم، مقدار ضريب كاپا برابر 79 / . بوده و با
در سطح 99 / . كمتر از 01 / . م ي باشد ، مي توان نتيجه P = (. / توجه به اينكه مقدار ( 001
گرفت كه رابطة معناداري بين اجراي اول و اجراي دوم در نمونة مورد نظر وجود دارد. اين
نتيجه نشان مي دهد كه آزمون مورد نظر از پايايي و ثبات كافي در اجراهاي مختلف
برخوردار بوده است.
بحث و نتيجه گيري
معمولاً در علت شناسي تصادف هاي رانندگي از 4 عامل انساني، جاده، وسيلة نقليه و محيط
نام برده مي شود. اما در 90 تا 95 درصد تصادفات رانندگي در ايران، عامل انساني نقش اصلي
1/ و اول را در حوادث رانندگي به عهده دارد (يعقوبي، 1379 ). با اينكه ساليانه بيش از 26
ميليون نفر در دنيا به علت تصادفات رانندگي جان خود را از دست م ي دهند (پدين، اسكار
فيلد و سليت، 2004 )، اما بسياري از كشورهاي در حال توسعه دربارة مرگ و مير در كشور
خود اطلاعات محدودي دارند (خي و وانگ، 2004 ). با مطالعات اپيدميولوژيك مي توان در
جهت كاهش حوادث و عواقب ناشي ازآنها گام برداشت، چرا كه آس يب ها ي ناشي از
.( حوادث رانندگي يك مشكل بزرگ بهداشتي در دنيا است (پدن و تورويان، 2005
رسيده به حد تسلط
آزمون دوم
نرسيده به حد تسلط
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 25
در واقع آموزش اين توانايي را دارد تا براي بهبود و پيشرفت كشورهاي كمتر توسعه يافته
زمينة لازم را فراهم سازد و سياست هاي لازم براي مقابله با اين بحران جهاني را اتخاذ نمايد (
لوئيز، 1990 ، نقل از سهرابي، 1384 ). نتايج مطالعات انجام شده نشان نيز مي دهد كه مي توان با
.( اقدامات پيشگيرانه از 98 درصد حوادث جلوگيري نمود (عراقي و واحديان، 1384
يكي از فعاليت ها در اين زمينه، توجه به آزمون هاي نظري گواهينامة رانندگي از زواياي
مختلف و مقايسة آن با ديگر كشورها است كه مي توان د به عنوان اقدامي پيشگيرانه در
كاهش رخداد حوادث رانندگي به شمار آيد. آزمون گواهينامة رانندگي در ايران شامل
يك آزمون نظري و يك آزمون عملي (شهري يا جاده ) است . آزمون نظري، آزمون
استاندارد شده اي است كه براي تصميم گيري در مورد رسيدن فرد به دانش نظري كافي و
ساختن راننده اي ايمن و بي خطر طراحي شده، و مي تواند از زواياي متفاوت مطالعه شده
.( و سؤالات آن نيز بر طبق نظريات مختلف ارزش گذاري شود (ويبرگ، 2004
هدف اين پژوهش، بررسي ويژگي هاي روان سنجي سؤالات آزمون نظري گواهينامة
در ايران (IRT) و نظرية سؤال  پاسخ (CTT ) رانندگي بر طبق نظرية كلاسيك آزمون
بوده است.
تحليل ويژگي روان سنجي سؤالات آزمون نظري گواهينامة رانندگي طبق نظرية
كلاسيك نشان داد كه، بيشتر سؤالات اين آزمون، سؤالات آساني محسوب شده و افرادي با
كمترين توانايي، قادر به پاسخگويي صحيح به تعدادي از سؤالات هستند . همچنين سؤالات
آسان داراي انحراف استاندارد و واريانس پاييني بوده و به واريانس كل آزمون كمك زيادي
نمي كنند و در واقع اطلاعات زيادي را دربارة تفاوت هاي آزمودني ها به ما نم ي دهند . بيشتر
سؤالات آزمون از ضرايب تمييز نسبتاً قابل قبولي برخوردارند. اين بدان معني است كه بيشتر
سؤالات آزمون قادر به جداسازي مناسب آزمودني هاي قوي و ضعيف مي باشند.
ضريب پايايي كل آزمون نيز نشان دهندة تجانس دروني نسبتاً بالاي سؤالات آزمون
مي باشد.
26 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
تحليل ويژگي هاي روان سنجي سؤالات آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي طبق
نظرية سؤال  پاسخ نشان داد كه پس از برآورد پارامترها و با بررسي ميزان برازندگي
تك تك سؤالات با مدل هاي يك، دو و سه پارامتري، هيچ سؤالي وجود ندارد كه به
صورت همزمان با هر سه مدل برازش نداشته باشد . بنابراين هيچكدام از سؤالات حذف
نمي شوند. بررسي منحني ويژگي سؤالات نشان مي دهد كه بيشتر سؤالات آزمون داراي
ضرايب دشواري منفي و پاييني بوده و منحني ويژگي آنها به سمت چپ متمايل است و
بنابراين سؤالات آساني محسوب مي شوند. ميانگين و انحراف استاندارد پارامتر دشواري
1- و 77 / . است كه نشان دهندة آسان بودن كل آزمون مي باشد. شيب بيشتر / سؤالات 58
سؤالات آزمون قابل قبول بوده و از قدرت تشخيص مناسب در جداسازي آزمود ني ها ي
قوي و ضعيف برخوردارند. تنها سؤال 16 داراي شيب و قدرت تشخيص پايين و كمتر از
5/ . است. ميانگين و انحراف استاندارد پارامتر شيب سؤالات نيز 86 / . و 3/ . است كه
نشان دهندة قدرت تمييز قابل قبول در جداسازي افراد قوي و ضعيف مي باشد.
در مجموع مي توان نتيجه گرفت كه بيشتر سؤالات آزمون داراي ضرايب دشواري
پايين و ضرايب تمييز قابل قبولي مي باشند.
بررسي منحني آگاهي دهندگي نشان مي دهد كه بيشترين ميزان آگاهي دهندگي اين
1- بوده و بيشينة مقدار آگاهي آن نيز در سطح توانايي / 2- تا 4 / آزمون در دامنة توانايي 2
15 مي باشد. اين بدان معني است كه اين آزمون در سطوح پايين تتا / -1/95 و برابر 99
(توانايي) از آگاهي دهندگي بالايي برخوردار بوده و براي آزمودني هايي با توانايي پايين
-1/ 1، در سطح توانايي 79 / مناسب مي باشد . در اين ميان سؤال 8 با بيشينة آگاهي 83
بيشترين ميزان آگاهي دهندگي را در اين مجموعه از سؤالات به خود اختصاص داده است.
همچنين منحني توزيع توانايي آزمود ني ها نشان م ي دهد كه بيشتر ين فراواني آزمون
شوندگان با 63 نفر متعلق به سطح توانايي 45 / .- مي باشد.
تحليل ويژگي هاي روان سنجي سؤالات آزمون نظري گواهينامة رانندگي طبق نظرية
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 27
سؤال  پاسخ نشان داد كه اين آزمون تك بعدي مي باشد. اين نتيجه با تحليل عاملي سؤالات
آزمون بدست آمد. اثبات تك بعدي بودن آزمون به اين معنا است كه مفروضة استقلال
موضعي نيز برقرار است. در مرحلة بعد پارامترهاي سؤال و توانايي در مدل هاي يك، دو و سه
پارامتري بدست آمد. به منظور مقايسة مدل ها در برازش با داده هاي آزمون، از آزمون خي
دو استفاده گرديد. نتايج نشان داد كه مدل دو پارامتري نسبت به مدل هاي يك و سه پارامتري
برازش بهتري با داده هاي آزمون دارد. اين بدان معني است كه عامل حدس در پاسخگويي
آزمودني ها به سؤالات نقش زيادي نداشته است. همچنين با توجه به اطلاعات بدست آمده،
سؤالات 16 و 22 با مدل يك پارامتري برازش ندارند. اما تمام سؤالات با مدل ها ي دو و سه
پارامتري داراي برازش هستند. بنابراين مي توان با توجه به برازش تمام سؤالات آزمون، با
مدل هاي دو و سه پارامتري، نتيجه گرفت كه مدل هاي دو و سه پارامتري برآورد دقيق تر ي از
پارامترهاي سؤال نسبت به مدل يك پارامتري بدست مي دهد.
نتايج اين پژوهش از لحاظ تفاوت در دقت برآورد پارامترهاي سؤال و توانايي به روش
سؤال  پاسخ نسبت به روش كلاسيك، نشان م ي دهد كه، برآورد پارامترهاي سؤال و
توانايي به روش سؤال  پاسخ از واريانس و دامنة وس يع تر ي نسبت به روش كلاسيك
برخوردار بوده و برخلاف مدل كلاسيك، قاد ر به برآورد پارامترهاي سؤال و توانايي
تلقي CTT مستقل از همديگر مي باشد. به بيان ديگر آنچه به عنوان نقطة ضعف در نظرية
، مي شود، وابستگي پارامترهاي آن به نمونة مورد بررسي است (همبلتون و سواميناتان 1
ويژگي و ،IRT 2000 ). در واقع ثبات و استقلال پارامترها در نظرية ، 1985 ، نقل از استيج 2
1980 ، نقل از استيج، 2000 ). در اين رابطه ، مزيت مهم اين نظريه به شمار مي رود (لرد 3
IRT و CTT 2010 )، نيز نشان دادند كه اگرچه هر دو نظرية ) شاركنس و دي آنجلو 4
مي توانند در به دست آوردن اطلاعات يكسان در مورد مقدار سئوالات آزمون در رابطه با
1 . Hambleton & Swaminathan
2 . Stage
3 . Lord
4 . Sharkness & DeAngelo
28 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
صفت مكنون اندازه گيري شده، مفيد باشند، اما اين دو نظريه اندازه هاي متفاوتي از دقت
آزمون بدست مي دهند.
به منظور مقايسه و تعيين معناداري پارامترهاي سؤال و توانا يي در آزمون گواهينامة
رانندگي، در مرحلة اول ميانگين و انحراف استاندارد پارامترهاي دشواري، شيب و توانايي
در دو مدل كلاسيك و دو پارامتري بر اساس داده هاي بدست آمدة اوليه (داده هاي خام )
و مدل CTT محاسبه گرديد. سپس همبستگي بين پارامترهاي دشواري و تميز در مدل
2 با استفاده از ضريب همبستگي پيرسون محاسبه گرديد، كه ضرايب همبستگي بدست PL
0 معنادار بودند. در مرحلة بعد، داده هاي محاسبه شده / آمده به لحاظ آماري در سطح 01
تبديل و از آن ها Z (داده هاي خام) براي پارامترهاي سؤال و توانايي در دو مدل، به نمرات
محاسبه شده از مقايسة دو ميانگين و T وابسته به عمل آمد. با توجه به T آزمون معناداري
مندرج در جدول در سطح 95 / . ، نتيجه گرفته مي شود كه تفاوت معناداري بين دقت T
برآورد پارامترهاي دشواري، شيب و توانايي در دو نظرية كلاسيك و سؤال  پاسخ وجود
ندارد. با مقايسة نتايج متفاوت معنادار ي ها ي بدست آمده توسط آزمون ها ي رابطه
وابسته) مي توان نتيجه گرفت كه نظريه هاي كلاسيك و سؤال  T) (پيرسون) و تفاوت
پاسخ داراي رابطة معناداري بوده و هر دو نظريه از ميزان دقت تقريباً مشابه و يكساني در
برآورد پارامترهاي سؤال و توانايي برخوردارند و در واقع تفاوت معناداري بين دو نظريه در
برآورد پارامترها وجود ندارد.
پژوهش هاي انجام ،CTT بر IRT امروزه، با وجود مزيت هاي نظري شناخته شدة نظرية
يافته از طريق بررسي ويژگي هاي تجربي نيز به نتايج مشابه، متغير و بعضاً متناقضي منتهي
شده است.
به CTT و IRT بچگار 1 و همكاران ( 2003 ) در مطالعة خود با استفاده از نظريه هاي
اين نتيجه رسيدند كه؛ نظرية سئوال - پاسخ حالت گسترش يافتة نظرية كلاسيك است، و
1 . Bechger
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 29
مفاهيم هر دو نظريه به هم وابسته هستند. با اين حال ثابت شده است كه نظرية سئوال -
پاسخ در جايي كه نظرية كلاسيك ناتوان به نظر مي رسد مي تواند مفيد واقع شود.
بررسي پارامترهاي سئوال و توانايي با استفاده از تكنيك مونت كارلو و از طريق داده
2002 ) نشان داد كه، برآورد ) هاي شبيه سازي شده در مطالعة مكدونالد و پانونن 1
قابل مقايسه، مشابه و دقيق اند. همچنين CTT و IRT پارامترهاي سئوال و توانايي در نظرية
در اغلب شرايط تجربي IRT نتايج حاكي از آن بود كه برآورد پارامترهاي تمييز مبتني بر
در برخي از شرايط خاص از دقت CTT دقيق بوده، اما برآورد پارامترهاي تمييز مبتني بر
پايين تري برخوردار بوده است. پيامدهاي نتايج اين مطالعه براي تجزيه و تحليل روان سنجي
سئوالات و انتخاب سئوال مورد بحث قرار گرفته است. نتيجة پژوهش استيج ( 2000 ) نيز
نشان داد كه؛ نظريه هاي جديد و كلاسيك اندازه گيري به يك اندازه قادرند داده هاي
آزمون را به صورت منظم پيش بيني كنند. اما به دليل تفاوت قابل ملاحظه ي موجود بين دو
نظريه در تئوري و اجرا و در نتيجه برآورد دقيق تر پارامترهاي سئوال و توانايي توسط نظرية
IRT كه در برخي تحقيقات ب ه اثبات رسيده است، نظرية ،CTT نسبت به نظريه IRT
دارد. CTT برتري قابل ملاحظه اي بر نظرية
،(IRT) 2010 ) مشخص گرديد كه، مدل پاسخ مدرج ) در مطالعة سنكتاي و سنكتاي 2
براي برآورد پارامترهاي آماري در يك نمونة بزرگ و نيز تحليل مدل معادلات ساختاري
دقيق تر از مدل كلاسيك آزمون است. اما مدل كلاسيك آزمون نيز همچنان ابزار آماري
پايايي در تحليل رگرسيون و در نمونه هايي با اندازة كوچك محسوب مي شود . همچنين
هنگامي كه پارامترهاي فرد، ناشناخته فرض مي شود و پارامترهاي سئوال نيز به صورت
و IRT شناخته شده و يا شناخته نشده باشد، توان بدست آمده با استفاده از نظريه هاي
مشابه و يكسان، و هميشه پايين تر از توان مورد انتظار در نقطة انتهايي توزيع طبيعي CTT
1 . Macdonald & Paunonen
2 . Siengthai & Siengthai
30 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
.(2010 ، است. تعداد سئوالات نيز تأثير قابل توجهي بر توان در هر دو روش دارد (سبيل 1
تجزيه و تحليل نهايي پارامترهاي سؤال و آزمود ني ها در آزمون نظري گواهينامة
رانندگي كه توسط راهور ناجا برگزار مي شود، نشان داد كه سؤالات اين آزمون بر اساس
نظرية كلاسيك و نظرية سؤال  پاسخ ، براي آزمودني ها يي با توانايي پايين از مناسبت و
دقت بيشتري برخوردار است. اين بدان دليل است كه با توجه به ضرايب دشواري بدست
آمده، بيشتر سؤالات آزمون ساده و آسان مي باشند. اما از آنجائي كه آزمون مورد نظر از
نوع ملاك مرجع است، سؤالي كه از لحاظ محتوايي با ارزش است، لزوماً به دليل آسان
بودن از آزمون كنار گذاشته نمي شود (ويبرگ، 2004 ). پارامتر تمييز آزمون نيز در هر دو
نظريه از ضرايب قابل قبولي برخوردار بوده و نشان مي دهد كه اين آزمون تا حد زيادي از
قدرت جداسازي افراد قوي و ضعيف در سطوح پايين توانايي برخوردار م ي باشد . البته با
توجه به اينكه آزمون نظري گواهينامة رانندگي از نوع آزمون هاي ملاكي م ي باشد ، حتي
سئوال هايي با ضرايب تمييز پايين نيز كنار گذاشته نم ي شوند ، چرا كه چنين سئوالاتي
.( توانايي اندازه گيري هدف را نشان مي دهند (كيامنش، 1387
به منظور بررسي پايايي و ثبات نتايج آزمون نظري گواهينامة رانندگي، مجدداً آزمون
مذكور با همان شرايط اوليه، پس از يك هفته سپري شدن از اجراي اول، بر روي 30 نفر از
همان نمونة اوليه اجرا گرديد. بر اساس ضريب كاپاي بدست آمده مي توان نتيجه گرفت
كه رابطة معناداري بين اجراي اول و اجراي دوم در نمونة مورد نظر وجود دارد. اين نتيجه
نشان داد كه آزمون مورد نظر از پايايي و ثبات كافي در اجراهاي مختلف برخوردار است .
در واقع تغيير چنداني در تعداد و درصد افرادي كه در اجراي اول آزمون موفق و يا ناموفق
بوده اند، نسبت به اجراي دوم آزمون وجود نداشته و مي توان نتيجه گرفت كه، ثبات تصميم
گيري در دو بار اجراي آزمون وجود داشته است.
پايين بودن ميانگين نمرات آزمودنيها در اين پژوهش، نسبت به نمرة ملاك، با در نظر
1 . Sebille
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 31
گرفتن سادگي آزمون، نشاندهندة توانايي پايين آزمون شوندگان م ي باشد . البته ميز ان
توانايي برآورد شده در نظرية سؤال  پاسخ در مقايسه با نمرة آزمودني در نظرية كلاسيك،
به ميزان واقعي نزديك تر است و با توجه به توانايي ها ي برآورد شده، مي توان سؤالات
متناسب با توانايي آزمودني ها را انتخاب نمود و اين مي تواند به ايجاد بانك سؤال و توسعة
در آزمون نظري گواهينامة رانندگي منجر شود . ،(CAT) آزمون هاي انطباقي كامپيوتري
2002 ) نيز بدان اشاره شده است . وي با بررسي سئوالات ) مزيتي كه در بررسي هاروي 1
بر روش ها ي IRT مزي ت ها ي نظرية ،(MBTI) آزمون تجديد نظر شده مايرز - بريگز
را بدين گونه برشمرد: CTT مبتني بر نظرية
(الف) دادن شرح مفصل از عملكرد افراد در سئوالات آزمون
(ب) ثبات و تغيير ناپذيري شاخص هاي دقت سؤال و آزمون در سراسر طيف نمرات
(ج) امكان ارزيابي سوگيري سؤال و آزمون در رابطه با زير گروه هاي جمعيتي
(د) اندازه گيري كيفي و با ثبات از ويژگي هاي هر پاسخ دهنده
(ه) امكان تهية آزمون هاي انطباقي كامپيوتري با هدف كاهش زمان آزمايش، بدون فدا
كردن دقت اندازه گيري.
IRT يافته هاي ديگر (شاركنس و دي آنجلو، 2010 ) نيز نشان داد كه در مجموع نظرية
اطلاعات بسيار جامع تري در مورد دقت اندازه گيري و نيز نقشة راه واضح تر ي براي بهبود
براي ساخت مقياس و توسعة IRT مقياس فراهم مي كند. همچنين اين يافته ها ، از نظرية
زمينه يابي در آموزش عالي پشتيباني مي كنند.
1 . Harvey
32 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
منابع
آلن، مري. جي؛ و وندي، ام. ين ( 1384 ). مقدمه اي بر نظري ه هاي اندازه گيري (روان سنجي ).
.( 12 . (تاريخ انتشار به زبان اصلي، 1982 - ترجمة علي دلاور. تهران: سمت. صص 13
احمدي، فهيمه ( 1385 ). علل وقوع تصادفات در معابر شهري.
براي (IRT) امبرتسون، سوزان اي؛ و رايس، استيون پي ( 1388 ). نظريه هاي جديد روان سنجي
روان شناسان. ترجمة حسن پاشاشريفي، ولي الله فرزاد، مجتبي حبيبي عسگرآباد و بلال
.( ايزانلو. تهران: رشد. ص 490 . (تاريخ انتشار به زبان اصلي، 2000
بازرگان، عباس ( 1386 ). ارزشيابي آموزشي: مفاهيم، الگوها و فرآيند عملياتي. تهران: سمت.
.Http://www.bih.ir . بيمة ايران. ( 2008 ). تفاوت هاي حوادث رانندگي در آلمان و ايران
ثرندايك، آر، ال ( 1375 ). روان سنجي كاربردي. ترجمة حيدرعلي هومن. تهران : دانشگاه تهران .
.( (تاريخ انتشار به زبان اصلي، 1982
حسيني، ميرزا حسن ( 1380 ). لزوم توجه به نكته هاي مثبت آموزش از راه دور در دنيا.
خالدي، محمد ( 1387 ). ارزيابي اثربخشي آموزش هاي فني و حرفه اي، هنرستان ها و دوره هاي
علمي و كاربردي به تفكيك خصوصي و دولتي در اشتغال، مؤسسة كار و تأمين اجتماعي.
؛ خبرگزاري فارس ( 1385 ). گروه اجتماعي، حوزة قضايي و انتظامي. شمارة 8508010184
.1385/08/01
سلماني، محمد؛ رمضان زاده لسبويي، مهدي؛ دريكوند، مسلم و ثابتي، فرخ ( 1387 ). بررسي عوامل
مؤثر بر تصادفات جاده اي و ارائة راهكارهايي براي كاهش آن، مورد مطالعه : منظومة
، روستايي جنوب خور و بيابانك. پژوهش هاي جغرافياي انساني، شمارة 65 ، پاييز 1387
.87- صص 104
سهرابي، منيره ( 1384 ). بررسي تطبيقي سير تحولات آموزش از راه دور در توسعه كمي و كيفي
آموزش عالي به ويژه دانشگاه هاي مجازي در كشورهاي انگلستان، آمريكا و ايران، تهران:
پايان نامة كارشناسي ارشد، دانشگاه علامه طباطبائي.
سوري، حميد؛ عيني، الهه؛ موحدي نژاد، عباسعلي؛ محفوظ پور، سعاد؛ موحدي، محمد؛ رضا زاده
.( آذري، منصور؛ وفايي، رضا؛ حات مآبادي، حميدرضا و مسعودي نژاد، محمدرضا ( 1388
اراية الگوي عملي نقشة سياست گذاري در سوانح ترافيكي كشور در سال 1387 . مجلة
پژوهشي حكيم، پاييز 88 دورة دوازدهم، شماره سوم.
ارزشيابي آزمون نظري آزمون گواهينامة رانندگي بر اساس نظرية سؤال  پاسخ ... 33
صالحي، احمد ( 1376 ). بررسي مشخصه هاي روان سنجي آزمون پ ره بورد رشتة زنان و زايمان
پايان نامة كارشناسي ارشد، تهران : ، IRT كشور ايران بر اساس نظرية سؤال  پاسخ
دانشگاه علامه طباطبائي.
عراقي، عزت؛ و واحديان، محمد ( 1384 ). بررسي عوامل مستعد كننده و آس يب ها ي ناشي از
، تصادفات با موتورسيكلت در شهرستان مشهد سال 1384 . مجلة افق دانش (دوره 13
شماره 1). دانشكدة علوم پزشكي و خدمات بهداشتي ،درماني گناباد.
فراهاني، مهدي ( 1375 ). مقايسة مدل هاي اندازه گيري (كلاسيك و سؤال  پاسخ ) از لحاظ برآورد
پارامترهاي سؤال و توانايي. پايان نامة كارشناسي ارشد، تهران: دانشگاه علامه طباطبائي.
- كيامنش، عليرضا ( 1387 ). روش هاي ارزش يابي آموزشي. تهران: دانشگاه پيام نور . صص 119
.118
محمد زاده رومياني، مهري ( 1375 )، روش هاي گزينش سؤال در مدل كلاسيك اندازه گيري و
پايان نامة كارشناسي ارشد، تهران، دانشگاه علامه طباطبائي. ،IRT مدل هاي جديد
مگنوسون، داويد ( 1370 ). مباني نظري آزمون هاي رواني. ترجمة محمد نقي براهني . تهران : نشر
.( دانشگاه تهران. (تاريخ انتشار به زبان اصلي، 1966
يعقوبي، حميد ( 1379 ). بررسي نقش عوامل انساني در بروز تصادفات رانندگي در ايران . نشري ة
انديشه و رفتار، سال ششم، شماره يك.
يونسي، جليل ( 1385 )، بررسي ويژگي هاي روان سنجي سؤالات آزمون هاي فراگير رشته
روانشناسي دانشگاه پيام نور در سال 1385 ، پايان نامة كارشناسي ارشد، تهران، دانشگاه
علامه طباطبائي.
Bechger, T. M., Maris, Gunter., Verstralen, H. H. F. M. & Béguin, A, A. (2003).
Using Classical Test Theory in Combination with Item Response Theory.
Applied Psychological Measurement Vol. 27, No 5,pp 319–334.
Chi, GB., & Wang, sy. (2004). Pattern of road traffic injuries in china. Zhonghua lio
xing bing zue za zhi. (7):598-601.
Hambleton, R. K., & Vanderlinden, W. J. (1982). Advance in item response theory
and application: An introuduction applied psychological measurement,6,4,
372-378.
Hambleton, R. K., & Cook, L. L. (1983). The robustness of item rrsponse models
effects of test length and sample aize on the precision of ability estimates. In D
jweis(Ed.) New horizons in testing (pp.31- 49) New York: Academic press.
Hambleton, R. K. (1989). Principles and selected applications of item- response
theory. In R. Linn (Ed.) Educational measurement, (3rd Ed). New York:
Macmillan. 147-200.
34 فصلنامة انداز هگيري تربيتي شمارة 7، سال سوم، بهار 91
Hambleton, R. K., Jones, R. W. & Rogers, H. J. (1993). Independence of item
parameter etimtion errors in test development. Journal of Educational
Measurment,30,143 – 155.
Harvey, R. J., & Hammer, A. L. (2002). Item Response Theory. Virginia
Polytechnic Institute & State University & Consulting Psychologists Press, Inc.
Kopits, E., & Cropper, M. (2005). Traffic fatalities and economie growth,
Accidanalprev; 37(1):169-78.
Macdonald, P,. & Paunonen, S. V. (2002). A Monte Carlo Comparison of Item and
Person Statistics Based on Item Response Theory versus Classical Test
Theory. Educational and Psychological Measurement Vol. 62 No. 6, .pp 921-
943. University of Western Ontario.
Peden, M., & Toroyan, T. (2005). Counting road traffic deaths and injuries: poor
data should not detract from doing some thing. Annals of emergency
medicine.46(2):158-60.
Peden, M., Scufield, R., & Sleet, D. (2004). World report on road traffic injury
prevention. Geneva: world health organization.
Reid, C. A. (1993). Latent trait modeling of the general aptitude test battery used
with a rehabilitation client population: An investigation of Model – Data Fit.
Source: DAI – B 54/12 , P. 6497, JUN 1994.
Romana, E. (2004). World health day:road safety is no accident. Paris, Farance.
Sébille, V., Hardouin, JB., Le Néel, T., Kubis, G., Boyer, F., Guillemin, F., &
Falissard, B. (2010). Methodological issues regarding power of classical test theory
(CTT) and item response theory (IRT) -based approaches for the comparison
of patient-reported outcomes in two groups of patients- a simulation study.
BMC Medical Research Methodology.
Sharkness, J,. & DeAngelo, L. (2010). Measuring Student Involvement: A
Comparison of Classical Test Theory and Item Response Theory in the
Construction of Scales from Student Surveys. Res High Educ 52, pp 480–507.
Siengthai, Sukirno & Sununta. (2010). The comparison of graded response model
and classical test theory in human resource research: a model fitness test.
Research and Practice in Human Resource Management.18 (2), pp77-
90.Singapore, Human Resources Institute & Curtin University of Technology.
Stage, C. (2000). A Comparison Between Item Analysis Based on Item Response
Theory and Classical Test Theory. A Study of the SweSAT Subtest ERC.
Wiberg, M. (2004). Classical test theory vs.item response theory: An evaluation of
the theory test the Swedish Driving-License test. 1-27.

اندازه گیری چند رویه ای راش (Many-facet rasch measurement)

نویسنده: محمد حسین ضرغامی([e-mail]) 09122263167

اندازه گیری چند رویه ای راش (Many-facet rasch measurement) :

این مدل اندازه گیری به سنجش عملکردی بسیار کمک کرده است. البته این مدل یکی از مدلهای تلفیقی دو نظریه ی تعمیم پذیری و نظریه ی سوال پاسخ است که به آنها GIRM گفته می شود. نظریه ی تعمیم پذیری نظریه ی نمونه گیری است که به پژوهشگر کمک می کند تا منابع خطای خود را به قسمت های مختلف تقسیم نماید. این تقسیم منابع خطا می تواند به شفاف شدن بهتر واریانس مورد مطالعه کمک نماید. از طرفی نظریه ی راش به عنوان یکی از نظریه های اندازه گیری که خود یک نظریه ی مقیاس گذاری است امکان سنجش و اندازه گیری تکالیف را فراهم می آورد. در سنجش عملکردی به جای سوالات و گزاره ها که در پرسشنامه ها و آزمون های شناختی استفاده می شوند از اصطلاح تکلیف استفاده می شود. بنابراین با استفاده از مدل سوال پاسخ می توان به مقیاس بندی و پارامتری کردن تکالیف و دستیابی به درجه دشواری و شیب تکالیف و همچنین عملکرد افتراقی سوالات دست یافت. حوزه ی کاربرد مدل چند رویه ای راش یا مدل های جیرم بیشتر در آموزش و آزمون سازی زبان و همچنین سنجش و اندازه گیری فعالیت های حرکتی در تربیت بدنی و ورزش وهمچنین استاندارد سازی رفتار و عملکرد بر می گردد که می تواند برای دانشجویان و دانش پژوهان در حوزه های مختلف مدیریت مورد نیاز باشد. استفاده از این رویکرد به منظور کالیبره کردن مصاحبه ها و امتحانات شفاهی مانند امتحانات قرائت کاربرد زیادی پیدا کرده است. حوزه های زبان آموزی و آِزمون سازی زبان مجموعه ی گسترده و متنوعی از روش ها را در بر می گیرد که هدف آنها اندازه گیری مهارت زبانی فرد یا چند جنبه مختلف این مهارت است. زمانی که رتبه دهنده یا امتیاز دهنده به دانش آموزان یا شرکت کننده گان رتبه می دهند نظرات آنها می تواند به عنوان یک رویه در کنار توانایی دانش آموزان و شرکت کنندگان و درجه ی سختی تکلیف ایجاد واریانس نماید که می تواند وابسته به هدف پژوهش واریانس خطا و یا واریانس مورد پژوهش قلمداد شوند. به این رویکرد اسامی مختلفی داده اند مانند

Many-facet rasch model, multi-facet rasch model,many faceted conjoint measurement, multi faceted rasch modeling

نرم افزارهای مختلفی برای اندازه گیری و سنجش در این حوزه استفاده شده اند که یکی از آنها FACET است که توسط گروه طراح نرم افزار WINSTEP  ایجاد شده است.

اندازه گیری رویکرد اندازه گیری چند رویه ای راش یا مدل های دیگر GIRM دارای سه گام مهم زیر می باشند.

گام اول: شکل دهی به مفروضات بر پایه ی رویه های مورد پژوهش که به یک سنجش مشخص مربوط می شود.

 

گام دوم: مشخص کردن مدل های اندازه گیری که برای مطالعه ی هر یک از رویه ها باید استفاده شود. در این بخش بحث گزینش مدل اندازه گیری مطرح است و بسیار به روانسنجی و سنجش و اندازه گیری مربوط است وباید به مدل های مختلف و روش های ترکیبی نظریات مختلف اندازه گیری آشنابود.

گام سوم: بکار بردن مدل برای در نظر گرفتن اثر هر رویه به صورت بهترین روش ممکن

Item response theory

Generalozabiltiy theory

Rasch model

FACET

Language testing

Sport

Performance assessment

task

 

جدول ماتریس همبستگی را ترسیم و انواع همبستگی را ذکر کنید؟

جدول ماتریس همبستگی را ترسیم و انواع همبستگی را ذکر کنید؟

قبل از پاسخ به سوال،شرح مختصری از تحلیل رابطه همزمانی متغیرها و ارائه تعریفی از رابطه متقارن و همزمانی لازم و مفید است.

*تحلیل رابطه همزمانی متغیرها:

به منظور پی بردن به رابطه بین تغییرات دو یا چند متغیر که همزمان اندازه گیری شده اند،تحلیل رابطه همزمانی مورد استفاده قرار می گیرد.برای پی بردن به میزان رابطه شاخص های همبستگی بکار برده می شود.این نوع شاخصها با توجه به مقیاس اندازه گیری متغیرها انتخاب می گردد.شاخص های رابطه میان متغیرها را به طور کلی می توان به دو دسته پارامتری و ناپارامتری تقسیم کرد.

• محاسبه همبستگی برای تحقیقات پارامتری

چنانچه دو متغیر در مقیاس‏های فاصله‏ای یا نسبی اندازه گیری شده باشند، می‌توان برای تعیین رابطه بین آنها از ضریب همبستگی گشتاوری پیرسون استفاده کرد. در محاسبه ضریب همبستگی پیرسون پیش فرض اینست که دو متغیر دارای توزیع دومتغیری بهنجار باشد. درصورتی که این پیش فرض صادق نباشد از روش های دیگری استفاده می‏کنیم که به شرح ذیل می باشد(سرمد و همکاران،1390 ،ص222).

جدول1- ضریب های همبستگی دومتغیری در تحلیل های پارامتری

ضریب همبستگی نماد متغیر 1 متغیر 2 مقیاس اندازه گیری

ضریب همبستگی گشتاوری پیرسون r پیوسته پیوسته هر دو متغیر فاصله‏ای

ضریب همبستگی دورشته‏ای دو سطحی ساختگی پیوسته یک متغیر اسمی دو سطحی و دیگری فاصله‏ای

ضریب همبستگی دورشته‏ای نقطه‏ای دو سطحی واقعی پیوسته یک متغیر اسمی دو سطحی و دیگری فاصله‏ای

ضریب همبستگی تتراکوریک دو سطحی  ساختگی دو سطحی  ساختگی هر دو متغیر اسمی دو سطحی

حسین چهارباشلو دانشجوی دکتری دانشگاه خوارزمی

علت رخداد کجی و کشیدگی در توزیعات چیست؟ و برای برون رفت از آن چه راهکاری وجود دارد؟

علت رخداد کجی و کشیدگی در توزیعات چیست؟ و برای برون رفت از آن چه راهکاری وجود دارد؟

در نگاه نخست برای پاسخ به این سوال ،به ارائه تعریفی از توزیع نرمال،کجی و کشیدگی به ترتیب خواهیم پرداخت:

* توزیع نرمال یا متقارن توزیعی است که در آن مد، میانه و میانگین برابر است.

* در تعریف کجی باید گفت :کجی یعنی انحراف یک منحنی از حالت تقارن.کجی به سه صورت است،در حالتی کجی صفر است که منحنی متقارن باشد.در توزیعهای متقارن فاصله بین چارک اول تا میانه با فاصله بین چارک سوم تا میانه مساوی است. در حالت کجی منفی مد بزرگتر از میانه و میانه بزرگتر از میانگین است(بیانگر این است که افراد زیادی نمره ی بالایی گرفته اند و بنابراین امتحان ساده بوده است). در حالت کجی مثبت نیز میانگین بزرگتر از میانه و میانه بزرگتر از مد است(یعنی آزمون دشوار بوده است).به دیگر سخن، کجی یا چولگی زمانی ایجاد می شود که منحنی مشاهدات متقارن نباشد. اگر سمت راست منحنی مشاهدات طول بیشتری نسبت به سمت چپش داشته باشد مشاهدات کجی مثبت دارند یا چوله به راستند. در این حالت مشاهدات کوچکتر از نما (مد) تنوع عددی کمی دارند ولی فراوانی های بزرگی دارند ولی مشاهدات بزرگتر از نما تنوع عددی زیادی دارند ولی فراوانی هایشان کوچک است. اگر سمت چپ منحنی مشاهدات طول بیشتری نسبت به سمت راستش داشته باشد مشاهدات کجی منفی دارند یا چوله به چپند. این حالت عکس حالت قبل است. یعنی مشاهدات کوچکتر از نما پر تنوعند با فراوانی های کوچک و مشاهدات بزرگتر از نما کم تنوعند با فراوانی های بزرگ. 

* کشیدگی:هنگامی که مقدار کشیدگی برابر صفر باشد توزیع نمره ها طبیعی است یعنی در شکل توزیع که بلند و رو به بالاست، نمرات نزدیک به هم یا یکسان می باشند و واریانس کم است.در صورتی که کشیدگی مثبت باشد برآمدگی منحنی توزیع نمره ها در نقطه اوج قرار خواهد گرفت. در شکل توزیع مسطح که کشیدگی منفی دارد، نمرات دور از هم‌ قرار دارند و واریانس زیاد است. ميزان كشيدگي يا پخي منحني فراواني را نسبت به منحني نرمال استاندارد، برجستگي آن مي نامند. به عبارتی دیگر،کشیدگی زمانی ایجاد می شود که پراکندگی مشاهدات بیشتر از پراکندگی مشاهدات نرمال باشد که در این صورت منحنی مشاهدات پهن تر از منحنی نرمال خواهد بود و تاجش نیز پایین تر از تاج منحنی نرمال خواهد بود. از طرفی اگر پراکندگی مشاهدات کمتر از پراکندگی مشاهدات نرمال باشد منحنی مشاهدات جمع تر از منحنی نرمال و تاجش نیز بالاتر از تاج منحنی نرمال خواهد بود. حالت اول را کشیدگی مثبت و دومی را کشیدگی منفی گوییم(دلاور،1383،ص103). 

علت رخداد:

ویژگی های غیرنرمال بودن توزیع بدین صورت است: داده هایی که دارای کجی هستند یا در قسمتی از مقیاس اندازه گیری به شدت مجتمع شده اند، واریانس- کوواریانس میان متغیرها را تحت تاثیر قرار می دهند، بعلاوه کشیدگی در داده ها، آماره ها را متاثر می کند. داده های لپتوکوریک (کشیده) در مقایسه با یک توزیع نرمال متقارن، کشیده ترند. درحالی که داده های پلاتی کوریک (پهن) در مقایسه با آن پهن تر و مقادیر در طول محور x پراکنده اند، اما بر روی محور y دارای فراوانی کمی هستندکه منجر به ظاهر شدن توزیع فراوانی به شکل یک مستطیل است. داده های غیرنرمال به دلایلی نظیر مقیاس سازی متغیرها( رتبه ای به جای فاصله ای)، نمونه گیری محدود از موارد تحت مطالعه و یا داده های انتهایی و دور افتاده رخ می‏دهد (قاسمی،1390 : 46).

راه برون رفت:

راه حل‏های ممکن برای کجی و کشیدگی، پیرایش نمونه‏ها و یا اجرای یک تبدیل خطی مجاز نظیر تبدیل های ریشه دوم، معکوس، لجیت یا پروبیت است که  به شرح هر یک می‏پردازیم:

1-تبدیل‏ها: در مواردی می‏توان از تبدیل ها استفاده کرد که بین میانگین و واریانس گروه ها رابطه ای وجود داشته وشکل توزیع خطا در تمام آنها یکسان باشد. متداولترین تبدیل هایی را که می توان بکاربرد عبارتند از تبدیل جذری (ریشه دوم)، تبدیل لگاریتمی، تبدیل معکوس و تبدیل قوس سینوسی (آرک سینوس) تصمیم درباره اینکه کدام تبدیل را باید بکاربرد براساس بررسی رابطه بین واریانس‏ها و میانگین‏های متغیر آغاز می‏شود. ماهیت این رابطه تعیین می‏کند که کدام تبدیل را بکار برد (فرگوسن و تاکانه،1383: 326).

تبدیل جذری: هرگاه متغیر وابسته فراوانی وقوع حادثه ای با احتمال خیلی کم باشد، از تبدیل جذری می توان استفاده کرد. این تبدیل هنگامی مناسب است که واریانس‏ها با میانگین‏ها متناسب باشند.

تبدیل لگاریتمی: در مواردی که بعضی از نمرات صفر و یا خیلی کوچک باشند، از این تبدیل استفاده می‏شود. استفاده از این تبدیل در مواردی که توزیع متغیر وابسته، کج مثبت باشد مفید است.

تبدیل معکوس: چنانچه مجذور میانگین گروه‏ها متناسب با واریانس گروه‏ها باشد یک تبدیل معکوس مناسب است. در مواقعی که یکی از نمرات صفر باشد از تبدیل دوم استفاده می‏کنیم.  

تبدیل قوس سینوسی: در مواردی که واریانس ها متناسب با میانگین ها باشند و توزیع دو جمله‏ای باشد از این تبدیل استفاده می کنیم.

2-پیرایش نمونه ها: روش دیگر برای ایجاد همگنی واریانس ها و نرمال بودن، پیرایش نمونه هاست. در مواقعی که توزیع پهن بوده، توزیع فراوانی مشاهدات در دنباله ها سنگین است و یا بعبارت دیگر تعداد مشاهدات در دنباله‏ها بصورت غیرمعمولی زیاد است، درصدی از نمونه ها در دنباله ها برداشته می شود.

روش دیگری که با پیرایش نمونه ها ارتباط دارد، وینزوری کردن نمونه هاست که در آن مقادیر پیرایه شده با مقادیر ماقبل آنها جایگزین می شود و تغیری در تعداد نمونه صورت نمی گیرد (سرمد،1388: 146-144).

حسین چهارباشلو: دانشجوی دکتری برنامه ریزی درسی دانشگاه خوارزمی

استفاده از نظريه سوال پاسخ براي مقايسه ي نمرات افتراقي مانند نمرات پيش آزمون و پس آزمون

يكي از دغدغه هاي پژوهش هايي كه پيش آزمون و پس آزمون دارند، اثري است كه پيش آزمون بر نمرات پس آزمون مي گذارد و روشهاي مختلفي در ادبيات طرح هاي آزمايشي و روش تحقيق براي كنترل آن در نظر گرفته شده است. يك آزمون پيشرفت را در نظر بگيريد. در آزمون هاي پيشرفت مشاهده عملكرد پايين در پيش آزمون نسبت به پس آزمون معمول است. با آگاهي از اين آزمون ساز ممكن است سوالات آسان تري براي پيش آزمون و سوالات دشوارتري را براي پس آزمون بر گزيند. در هر موقعيت تستي دقت اندازه گيري در ناحيه اي از توانايي كه به احتمال بيشتر آزمودني ها در آنجا قرار گرفته اند، بيشينه مي شود. از اين گذشته، بخاطر آن كه هر دو آزمون توانايي واحدي را اندازه مي گيرند، و برآوردهاي توانايي به گروه خاصي از سوالات بستگي ندارد، مي توان رشد را از طريق كم كردن برآورد توانايي پيش آزمون از برآورد هاي توانايي پس آزمون اندازه گيري كرد.

مشكلات بررسي پايايي در آزمون هاي فرافكن

مشكلات بررسي پايايي در آزمون هاي فرافكن

1.      عدم توانايي استفاده از روش هاي معمول كمي در تعيين شاخص پايايي به عنوان مثال استفاده از روش تنصيف به دليل اين كه قدرت معادل كردن محرك هاي فرافكن وجود ندارد امكان پذير نيست. به عنوان مثال در آزمون رورشاخ نمي توان دقيقا كارت ها را به دو قسمت تقسيم نمود. روش ديگر برآورد شاخص پايايي در معني ثبات زمان استفاده از روش هاي باز آزمايي است به دليل اين كه ماهيت آزمون هاي فرافكن ماهيت ديناميك دارد و تغييرات در نتايج آزمون نشان دهنده ي تغييرات واقعي است و به سازه ي اندازه گيري شده بر مي گردد و نه به خطا. وابسته به زمان است بنابراين مقدار اين پايايي نيز قابل استناد براي روش هاي فرافكن نيست

2.      در عمل نشان روش هاي مختلفي براي ارائه ي محرك ها در آزمون هاي فرافكن وجود دارد و بنابراين دستيابي به شاخص درستي از پايايي آزمون ممكن نيست.

3.      پاسخ به محرك ها دامنه ي بسيار وسيعي را در بر دارد و بنابراين استفاده از روش هاي مرسوم در تعيين مقدار براي پايايي امكان پذير نيست

4.      نمره گذاري آزمون هاي فرافكن چه بسا بعد از رشد يافتن خود آزمون گسترش يافته اند مانند آزمون فرافكن تي اي تي. نمره گذاري ها نسبي است و بنابراين نمره گذاري هاي نسبي موجب مقادير كم پايايي براي آزمون هاي فرافكن مي شود.

5.      دستورالعمل هاي مربوط به آزمون هاي فرافكن متنوع اند اين دستور العمل ها نتايج مختلف و اندازه هاي مختلفي را ارائه مي دهد كه قابل تامل است.

6.      نقش آزمونگر در جريان آزمون نتيجه اي غير قابل انكار در نتايج آزمون مي گذارد. اين موضوع به در بر گيرنده ي شيوه ي تعامل و نمره گذاري قضاوتي آزمونگر مي شود. بايد به خاطر داشت که ناپايايي نمره گذاري در ناپايايي آزمون تأثير مي گذارد.

7.       

تحلیل خوشه ای

تحلیل خوشه ای :

خوشه بندی (تحلیل خوشه ای) برای حل مسئله ای طرح می شود که در آن با در دست داشتن نمونه ای از n مشاهده و اندازه گیری P متغیر بر روی هر مشاهده، می توان مشاهدات (افراد) را در کلاس هایی(خوشه هایی) گروه بندی نمود که افراد مشابه در داخل یک کلاس قرار گیرند. این روش باید کاملاً عددی باشد و کلاس های آن از قبل مشخص نباشد

چرا تحلیل خوشه ای ارزشمند است ؟

1. خوشه بندی می تواند در یافتن گروه های واقعی کمک ساز باشد (مانندگروه بندی بیماران افسرده که در مورد آنها اختلاف نظر زیاد است)،

2. برای کاهش داده ها می تواند مفید باشد (مانند انتخاب یک شهر از میان شهرهای مشابه برای بازاریابی)

اما ممکن است:

گروه های غیرقابل انتظاری ایجاد کند که احتمالاً بیانگر روابط جدیدی خواهد بود و باید مورد بررسی دقیق تری قرار گیرند.

 

انواع تحلیل خوشه ای

1.       تحلیل خوشه ای دو مرحله ای

 T-SCA

Two-Step Cluster Analysis))

2.       تحلیل خوشه ای -Kمیانگین

K-MCA

K-Means Cluster Analysis))

3.       تحلیل خوشه ای سلسله مراتبی

HCA

(Hierarchical Cluster Analysis)

تحلیل خوشه ای دو مرحله ای (T-SCA)

این رویه (Procedure)، ابزاری اکتشافی است که برای آشکار نمودن گروه ها (خوشه ها)ی ذاتی و طبیعی موجود در مجموعه داده که به طور معمول دیده نمی شوند، طراحی شده است.

وجه تمایز الگوریتم موجود در این رویه با فنون سنتی خوشه بندی :

·        قابلیت خوشه بندی بر اساس متغیرهای گسسته (رسته ای) و پیوسته

·        انتخاب خودکار تعداد خوشه ها

·     قابلیت تحلیل کارآمد فایل داده های بسیار بزرگ

رویه T-SCA برای پیدا کردن گروه های واقعی موجود در مشاهدات یا متغیرها بسیار مفید است. همزمان با متغیرهای پیوسته وگسسته به خوبی کار  می کند. همچنین،می تواند فایل داده های بسیار بزرگ را تحلیل نماید.

رویه K-MCA) محدود به متغیرهای قابل اندازه گیری (Scale) است؛ اما برای کار با داد ه های بزرگ مناسب است و امکان ذخیره سازی فاصله ها از مرکز خوشه را فراهم می نماید.

اگر تعداد مشاهدات کم باشد، و انتخاب بین چندین روش مختلف سازماندهی خوشه ها، تبدیل متغیرها و اندازه گیری عدم شباهت بین خوشه ها مطرح باشد، رویه HCA پیشنهاد می شود.

   روشهاي خوشه‌بندي سلسله مراتبي

همان گونه که بيان شد، در روش خوشه بندي سلسله مراتبي، به خوشه‌هاي نهايي بر اساس ميزان عموميت آنها  ساختاري سلسله‌ مراتبي، معمولا به صورت درختي نسبت داده مي‌شود. به ا ين درخت سلسله مراتبي دندوگرام (dendogram) مي‌گويند. روشهاي خوشه‌بندي بر اساس ساختار سلسله مراتبي توليدي توسط آنها معمولا به دو دستة زير تقسيم مي‌شوند:

 

بالا به پايين (Top-Down) يا تقسيم کننده (Divisive): در اين روش ابتدا تمام داده‌ها به عنوان يک خوشه در نظر گرفته مي‌شوند و سپس در طي يک فرايند تکراري در هر مرحله داده‌هايي شباهت کمتري به هم دارند به خوشه‌هاي مجزايي شکسته مي‌شوند و اين روال تا رسيدن به خوشه‌هايي که داراي يک عضو هستند ادامه پيدا مي‌کند.

 

پايين به بالا (Bottom-Up) يا متراکم شونده (Agglomerative): در اين روش ابتدا هر داده‌ها به عنوان خوشه‌اي مجزا در نظر گرفته مي‌شود و در طي فرايندي تکراري در هر مرحله خوشه‌هايي که شباهت بيشتري با يکديگر با يکديگر ترکيب مي‌شوند تا در نهايت يک خوشه و يا تعداد مشخصي خوشه حاصل شود. از انواع الگوريتمهاي خوشه‌بندي سلسله مراتبي متراکم شونده رايج مي‌توان از الگوريتمهاي Single-Link، Average-Link و Complete-Link نام برد. تفاوت اصلي در بين تمام اين روشها به نحوة محاسبة شباهت بين خوشه‌ها مربوط مي‌شود.

منبع:http://moshaveramari.com/site/detail.asp?page=11&id=7

 

اندازه گيري رواني آموزشي و نظريات اندازه گيري

اندازه گیری از مهمترین ویژگی های علم است. کلوین می گوید در صورتی می توان از چیزی صحبت کرد که بتوان آن را اندازه گرفت. یکی از بزرگان علم قرن 20 بیان کرده است که تا کنون همه ی چیزهایی که قرار بوده کشف شوند کشف شده اند تنها چیزی که تغییر خواهد کرد دقت اندازه گیری است. جنبه های فلسفی اندازه گیری در فلسفه ی تحلیلی بررسی می شود و کاربردهای اولیه ی آن در فیزیک ظهور کرده است. بعد از آن در آزمایشات روانشناسی تجربی وارد حوزه ی روانشناسی شده است. 

مهمترین نظریات اندازه گیری در حوزه ی روانشناسی نظریه کلاسیک اندازه گیری، نظریه ی تعمیم پذیری، نظریه ی سوال پاسخ و  احتمالا نظریه ی شبکه ای است. نظریات کلاسیک اندازه گیری و سوال پاسخ بیشترین کاربرد را در حوزه ی طراحی سوال و ساخت پرسشنامه دارند. این نظریات در تحلیل داده های بدست آمده از پرسشنامه ها برای دستیابی به بهترین سوالات و پرسشنامه های معتبر و پایا کاربرد دارند. 

سبک های پاسخدهی

اجراي آزمون در شرايط ميزان شده، يكي از شرايط لازم و با اهميت جهت استفاده از آزمونهاي رواني است؛ به اين معني كه ميزان نور، حرارت، تهويه، سر و صداهاي محيط آزمون گيري و تمامي عوامل متفرقه اي كه ممكن است، عملكرد آزمودني را در يك پرسشنامه، تحت تاثير قرار دهند، بايد كنترل شوند. در صورت فراهم نشدن اين شرايط، آزمونگر نبايد داده هاي به دست آمده  از پرسشنامه را با هنجارهاي آزمون مقايسه كند ( كاپلان و ساكوزو    ، 1997).

در شرايط آرماني، حتي اگر آزمونگر بتواند، چنين كنترلي را نيز اعمال نمايد، هيچگاه نخواهد توانست واكنشهاي آزمودنيها را نسبت به پرسشنامه تحت كنترل درآورد؛ زيرا بسياري از آزمودنيها به دليل ويژگيهاي شخصيتي، انتظارات، مقاصد خاص و نظاير آنها نمي توانند و يا نمي خواهند، تفكرات، احساسات و نگرشهايشان را به درستي در پرسشنامه منعكس كنند؛ براي مثال، هنگام گزينش افراد براي يك شغل خاص، پذيرش افراد در يك موسسه آموزشي و ... احتمال بسياري وجود دارد كه آزمودنيها تصوير مطلوبي از خود ارائه دهند و يا در موقعيتهاي ديگري همچون تشخيص باليني مجرمين و بزهكاران، معافيت افراد مشمول از خدمت سربازي، آزمودنيها ممكن است، تصوير نامطلوبي از خود ارائه نمايند تا بدينوسيله احتمال تبرئه شدن و يا معافيت خود را افزايش دهند. به چنين سوگيريهايي در هنگام پاسخدهي به پرسشنامه ها، سبكهاي پاسخدهي ، اطلاق مي شود كه به صورتي ناخواسته و تا حدي غير قابل كنترل، باعث افزايش واريانس خطا  در نمره‌‌ مشاهده شده  مي شوند و در نتيجه فرايند تفسير نتايج را با ابهام مواجه مي كنند .

سبكهاي پاسخدهي در بدو امر به حدي نگران كننده بود كه بسياري از پژوهشگران (براي مثال، ادواردز  ، 1957، 1964؛ مسيك و جكسون  ،1961 ) به اين نتيجه رسيدند، آنچه كه بوسيله پرسشنامه هاي شخصيت اندازه گيري مي شود، سبك پاسخ دادن آزمودنيها به پرسشنامه است و به همين دليل اعلام نمودند كه استفاده از پرسشنامه هاي شخصيت به عنوان يك ابزار تشخيصي بايد متوقف شود؛ البته پژوهشهاي بعدي از جمله ( رورر  ، 1965 ؛ بلوك  ، 1965 ) نشان دادند كه پژوهشهاي قبلي در نتيجه گيريهاي خود اغراق كرده اند؛ با وجود اين، ضروري است كه مقياسها و پرسشنامه هاي شخصيتي، روشهاي دروني جهت شناسايي منابع و حذف و يا كنترل اينگونه واريانسهاي نامربوط داشته باشند. به همين دليل اين مقاله در پي آن است تا پس از معرفي مهمترين سبكهاي پاسخدهي، شيوه هاي كنترل آنها را مورد بررسي قرار دهد.

نوشته شده توسط دکتر ابراهیم علیزاده

چگونگی انجام یک تحقیق با رویکرد تحلیل شبکه اجتماعی

چگونگی انجام یک تحقیق با رویکرد تحلیل شبکه اجتماعی (۲)

در ادامه ی مطلب قبل با عنوان چگونگی انجام یک تحقیق با رویکرد تحلیل شبکه اجتماعی (۱) در این مطلب به ماهیت و ویژگی های خاص مسائلی که می توان با کمک نظریه شبکه اجتماعی و به کارگیری روش تحلیل شبکه اجتماعی مطالعه کرد پرداخته ام.

حال باید در مورد ماهیت مسائلی که امکان بررسی و پاسخگویی موقت با استفاده از نظریه شبکه اجتماعی و در مرحله بعد جمع آوری داده های مناسب و سپس آزمون به کمک روش تحلیل شبکه اجتماعی را دارند رفته و برخی از ویژگی های آنها را مطرح کنیم. نظریه شبکه اجتماعی بنیان بسیار عمیقی در دیدگاه های ساختاری دارد. این نظریه بر اساس اهمیت دهی به ساختار و چگونگی کنار هم قرار گرفتن اجزای مجموعه های مختلف پرداخته و یکی از اصول اولیه آن این است که چگونگی قرار گرفتن اجزا و در علوم اجتماعی کنشگران در کنار یکدیگر بر رفتارهای آنها و کل مجموعه تاثیر داشته و واقعیت را به گونه ای متاثر می سازد که اگر اجزا و کنشگران به شکلی متفاوت در کنار یکدیگر قرار می گرفتند واقعیتی متفاوت خلق می شد و اتفاقات به نحوی دیگر رخ می دادند.

بنابراین یکی از بنیان های اصلی نظریه شبکه و روش تحلیل شبکه اجتماعی ارتباط میان اجزا و رابطه ای است که میان آنها برقرار می گردد. و عمده ی مسائلی که با این نظریه قابل بررسی و نیز با این روش قابلیت آزمون و مطالعه دارند مسائلی هستند که در آنها ارتباط میان اجزای مجموعه های مختلف مطرح می باشد. به عنوان مثال ممکن است محققی از خود بپرسد، چگونگی کنار هم نشستن دانشجویان در کلاس یک درس خاص که متفاوت از کلاس درسی دیگر است چه تاثیری بر روی میزان بهره وری و نیز یادگیری دانشجویان می گذارد؟ در این مورد محقق به دنبال بررسی تاثیری است که چگونگی قرار گرفتن افراد در کنار یکدیگر بر واقعیتی مثل یادگیری می نهد.

سطوح مطالعه شبکه های اجتماعی واقعی و مجازی

در این مرحله باید به سطوح مطالعه شبکه های اجتماعی به روش تحلیل شبکه اجتماعی اشاره کنم که اهمیت آن زمانی مشخص می شود که بدانیم زمانی می توان تاثیر ساختار ارتباطات و تعاملات میان اجزا را بر واقعیت های اجتماعی بررسی کرد که در مرحله ی ابتدایی و در سطح اول بررسی کنیم که چه کسی با چه کسی یا کسانی ارتباط دارد ؟ (who relates to whom) در نتیجه این سطح از بررسی به ساختار ارتباطات در میان افراد دست یافته و امکان ترسیم گراف تعاملات میان اجزا را خواهیم داشت. و تصویری از ساختار و چگونگی کنار هم قرار گرفتن افراد در این مجموعه را به دست خواهیم آورد. در مرحله ی بعد و در قالب سطح دوم می توان پرسید که افرادی که به گونه ای که در سطح قبل گفته شد با یکدیگر ارتباط دارند در این رابطه به تبادل و مبادله ی چه چیزی می پردازند ؟ (?what is exchanging by this relationship) مطالعه ی این سطح نتایجی نظیر دلیل قوام ارتباط و تداوم آن و یا انگیزش ها و دلایل شروع و سپس تداوم ارتباطات را آشکار می نماید که می توان فهمید چرا و به چه دلیل افراد در ساختار خاص ارتباطی که در سطح اول گفته شد درگیر شده و مشارکت می کنند ؟ در سطح بعد و درقالب سطح سوم از مطالعه می توان به بررسی تاثیر این ارتباط و ساختار خاص آن و محتوای خاصی که در آن مبادله می شود بر واقعیت اجتماعی بیرونی پرداخت که در این مرحله می پرسیم این ارتباطات و محتوای آنها چه تاثیرات و پیامدهایی برای دیگر مجموعه های جامعه و نیز واقعیت اجتماعی داشته و دارند ؟ به عنوان مثال سوالی که در این مرحله در بررسی شبکه های اجتماعی مجازی می تواند مطرح شود این است که چه ساختار ارتباطات و با چه نوع محتوایی برقرار شده و چه تاثیر و پیامدی بر جامعه داشته اند که رویکردی منفی نسبت به آنها شکل گرفته و باعث گردیده است این شبکه ها پدیده هایی آسیبی در نظرگرفته شوند ؟ برای پاسخگویی به این سوال باید مطالعه ای دارای این سه سطح طرح گردیده و طی مراحل مختلف آن ساختار ارتباطات و محتوای آنها و سپس پیامدهای این شبکه ها بررسی شده و آسیب های آنها شناسایی و با رویکردهای مختلف مورد آسیب شناسی قرار گیرد.

در اینجا باید تاکید کنم که سطوح مختلف بررسی شبکه های اجتماعی واقعی و مجازی که در این مطلب مطرح شد به گونه ای ترتیبی باید به دنبال یکدیگر انجام شده و از سطحی به سطح بعد حرکت کرد زیرا در آن صورت است که محقق با اشراف یافتن به ساختار خاص ارتباطات درون شبکه ی واقعی و یا مجازی و سپس شناخت مناسب محتوای این ارتباطات دست به انتخاب نمونه ای خاص از این شبکه می زند؛ و موضوعی اجتماعی را در آن زیرمجموعه که طی قواعد خاص و نسبتا دشوار نمونه گیری در شبکه ها انتخاب شده اند مورد مطالعه قرار می دهد.

http://www.onlinesna.com/?p=438

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته

88/12/ ابراهيم حاجياني 1 تاريخ دريافت: 13

89/9/ تاريخ پذيرش: 23

چكيده

با توجه به خلأ ادبيات نظري و تجربي، اين نوشتار به معرفي روش تحليل شبكه اي به عنوان يكي از

ابزارهاي مفيد تحليل جامعه شناسي پرداخته است . نويسنده پس از مرور ويژگي ها و مفهوم جرايم

سازمان يافته، انواع مهم آن را معرفي نموده است . همچنين به مفهوم، ضرورت ها، كاربردها و مفاهيم پايه و

استاندارد شبكه و ساختار شبكه اي در علوم اجتماعي اشاره شده است . بحث اصلي مقاله در خصوص نحوة

پياده سازي و بهره گيري از تكنيك تحليل شبكه اي در تحليل اطلاعات و داده هاي مربوط به شبكه هاي جرايم

سازمان يافته است كه در دو مقطع قبل از تكميل يافته ها (و در حين مرحلة گردآوري اطلاعات ) و پس از

تكميل داده ها، ارائه شده است . در اين مقاله به نكات و ملاحظات كاربردي كه براي تلخيص، فشرد ه سازي،

تجميع، نمايش و ارائة داده هاي مربوط به جرايم پيچيده، مفيد و ضروري هستند، پرداخته شده است . تأكيد

اصلي نويسنده آن است كه تكنيك تحليل شبكه اي، ابزاري سودمند و روشمند براي تركيب اطلاعات متنوع

به شمار مي آيد.

كليدواژه ها

جرايم سازمان يافته/ ساخت شبكه اي/ تحليل شبكه اي/ شبكه هاي اجتماعي و تركيب اطلاعات.

-1 عضو هيئت علمي ومديرگروه پژوهش هاي فرهنگي مركز تحقيقات استراتژيك نظام

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 109

مقدمه و طرح مسئله

1 يكي از او لويت ها و مسائل اجتماعي عمدة « جرايم سازمان يافته » مقابله و مديريت

جامعة ايران تلقي مي شود و از چندي پيش مديران ارشد كشور، تحت تاثير

فشارهاي داخلي و نيز مناسبات بين المللي به ناچار به آن توجه نشان داده اند . با

وجود و طرح و پردازش گستردة اين موضوع (بويژه در حوزه هايي مانند مفاسد

مالي و قاچاق ) توفيقات چنداني در عرصة مقابله و كنترل اين گونه جرايم به دست

نيامده و برعكس، شاهد رشد روزافزون و گسترش فزايندة جرايم سازمان يافت ه در

جامعة ايران هستيم . در واقع ، صرف نظر از بهره برداري هاي سياسي يا سازماني كه از

قبل جرايم سازما نيافته و مبارزه با آن صورت گرفته است، دستاوردهاي دستگاه هاي

ارزيابي نمي شود، شاهد بروز و « كافي » و « متناسب » اجراي قانون در اين باره

فراواني تكرار اين گونه جرايم هستيم و كشور و جامعة ايراني همچون گذشته از اين

حيث داراي دغدغه و نگراني است . (در تحليل علل بروز و شكل گيري اين وضعيت

عوامل متع ددي دخالت دارند كه از جملة آنها كه به حوز ة رسالت هاي علوم

اجتماعي بازمي گردد) ضعف در الگو، مدل تحليل، توصيف و روش هاي مقابله با

جرايم سازمان يافته است . به عبارتي، متخصصان و محققان علوم اجتماعي و

آسيب شناسي اجتماعي نتوانسته اند روش ها و چارچوب هايي قابل قبول براي

شناخت، توصيف و تبيين جرايم سازمان يافته ارائه كنند؛ و البته در غياب چنين الگو

يا روشي براي شناخت پديده يا پديده هاي تحت بررسي، امكان فهم عميق پديده ها،

ارائة تبيين كامل ودرنهايت، زمينه سازي براي كنترل، مقابله و مديريت پديده ها به

سختي ميسر خواهد شد.

بر اين اساس، مقالة حاضر در صدد است تا با استفاده از روش يا مدل تحليل

شبكه اي، 2 امكان ارائة تحليل عميق تر، شناخت كامل تر و جامع تر جرايم سازمان يافته

را فراهم آورد . در حقيقت، مسئلة اصلي نوشتار حاضر نحوة پياده سازي و بهره

برداري از روش تحليل شبكه اي بر اي درك مكانيسم عمل و شيوة فعاليت عناصر و

1- Organized crime

2- Network Analysis

110 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

كنشگران حاضر در جرايم سازمان يافته است . تا به كمك آن، كارشناسان و

تحليلگراني كه وظيفة مقابله و كنترل جرايم سازمان يافته را برعهده دارند، شناخت

دقيق تري از سازمان هاي درگير در فعاليت ها و اقدامات غيرقانوني و توصيف

چگونگي و مكانيسم فعاليت آنها به دست آورند . ناگفته پيداست كه كاربرد اصلي

تحليل شبكه اي با رويكردي ك ه در اين مقاله بدان مي پردازيم ، براي توصيف 1

مكانيسم و نحوة شكل گيري و فعاليت سازمان ها يا سنديكاهاي جرم است، به اين

معنا كه از تحليل شبكه اي براي توضيح و توصيف نحوة فعاليت اعضاي شبكه هاي

جرم استفاده مي كنيم.

مروري بر مفهوم و ويژگي هاي جرايم سازمان يافته

جرم سازمان يافته نوعي جرم مهندسي شده يا ساختارمند 2 است كه از سوي

سنديكاي مجرمان اداره مي شود. به طور مشخص تر، منظور از آن، فعاليت هاي

غيرقانوني و هماهنگ گروهي م نسجم از اشخاص است كه با تباني با يكديگر و

براي تحصيل منافع مادي (يا قدرت ) به ارتكاب مستمراعمال بسيار مجرمانه

مي پردازند و براي رسيدن به هدف خود از هر نوع ابزار مجرمانه استفاده مي كنند

(بسيوني، 1373 ، ص 15 ). در تعريف اينترپل (پليس بين الملل) جرم سازمان يافته

مربوط به گروهي است كه داراي ساختار يكپارچه و متحدند و هدف اساسي آنها به

دست آوردن پول از طريق فعاليت غيرقانوني است و اغلب با ايجاد ترس و فساد

به حيات خود ادامه مي دهد. مانوئل كاستلز معتقد است هر آنچه به دليل ممنوعيتش

در يك محيط نهادي خاص داراي ارزش افزوده شود، در رديف اين نوع فعاليت

.(95 : قرار مي گيرد (كاستلز، 1380

اين گونه جرايم معمولاً در قالب شبكه يا سازمان انجام م ي شوند. اين سازمان هاي

مجرمانه ساختاري بسيار كارآمد و م ؤثر دارند و از انعطاف فوق العاده اي

برخوردارند. علاوه بر اين، شبكه هاي جرم سازمان يافته در عين حال كه بسيار بومي،

1-Description

2-Structured crime

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 111

محلي و منطقه اي عمل مي كنند و با ويژگي هاي جغرافيايي، طبيعي و انساني محيط

فعاليت خود تناسب كامل دارند، از ويژگي فراملي نيز بر خود دارند و از طريق

پيوندهاي بين شبكه اي گسترة فعاليت خود را به فراتر از مرزهاي ملي مي كشانند

.(489 : (حاجياني، 1384

ويژگي هاي اساسي اين گونه جرايم عبارت اند از :

-1 برخورداري از سازماندهي و تشكيلات پيچيده با رهبري واحد در بالاي هرم

سازماني؛

-2 تمركز و در عين حال تقسيم كار دقيق ميان اعضا و سلسله مراتب؛

-3 درخواست وفاداري مطلق از اعضا و اعمال مقررات خشك و خشن

؛(14 : (ژوهانسن، 2003

-4 انجام جرايم تبهكارانه و سنگين كه تاثير جدي بر نظم اجتماعي و امنيت

عمومي دارند؛

-5 سري بودن فعاليت ها؛

-6 تحصيل سود به عنوان هدف فعاليت شركاي جرم؛

-7 استفاده و تهديد به خشونت براي رسيدن به مقاصد؛

-8 تلا ش براي افساد ماموران دولتي (به ويژه مأموران گمرك، افسران پليس و

قضات)؛

-9 اقدام مستمر به تطهير پول يا پول شويي؛

-10 دارا بودن خصلت فراملي 1 و گسترش دامنة فعاليت آن به چندين كشور.

1-Transnational

112 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

سنخ شناسي جرايم سازمان يافته

مهم ترين انواع جرايم سازمان يافته عبارت اند از

-1 قاچاق به معناي حمل و نقل كالا از نقطه اي به نقطة ديگر برخلاف مقررات

مربوط به حمل و نقل؛ مهم ترين انواع قاچاق در ايران عبارت اند از:

- قاچاق مواد و مخدر، كالاهاي دخاني و مواد افيوني؛

- قاچاق ارز؛

- قاچاق آثار ملي، ميراث فرهنگي، عتيقه جات و اشياي تاريخي؛

- قاچاق مواد و تجهيزات هسته اي و راديواكتيو؛

- قاچاق انسان اعم از كودكان، زنان، اقليت ها و مهاجران غيرقانوني؛

- قاچاق كالاها و محصولات فرهنگي غير مجاز

-2 فساد 1 سازماني (اداري و مالي ) و سياسي مانند رشوه خواري، اختلاس،

پورسانت، انواع جعل، دخالت در معاملات دولتي، تقلب در انتخابات،

رانت خواري و رفتارهاي فراقانوني.

-3 پول شويي به معناي تطهير درآمدهاي ناشي از جرم در جريان يك سلسله

عمليات اقتصادي و مالي .

همان گونه كه گفته شد، مهم ترين ويژگي و صفت مرتكب ين جرايم فوق،

سازماندهي، توان تشكيلاتي و انسجام سازماني آنان است و به همين سبب كشف و

شناسايي و انجام اقدامات قانوني عليه آنها به سختي صورت مي گيرد . افزون، بر

اينها، كارشناسان، تحليلگران و مجريان قانون نيز، به سبب تازگي مواجهه با اين

جرايم در كشور ما، از تو انايي حرفه اي كاملي براي مديريت و مقابله با اين جرايم

برخوردار نيستند.

1-Corruption

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 113

تعريف روش تحليل شبكه اي

تحليل شبكه اي شامل بيان واقعيت بيروني برمبناي طرح نقطه هايي براي افراد است

كه با خطوطي به اشخاص ديگر متصل اند و بدين ترتيب نحوة اتصال ميان افراد

آشكار مي شود. الگوي حاصل از اجز اي اين شيوه، خطوط شبيه به تار عنكبوت يا

نوعي تور و بيانگر شبكه اي واقعي است . شبكة كامل به لحاظ نظري، جمعيت كل

جهان را در برمي گيرد، زيرا هر شخصي به ناچار با افراد ديگر مربوط و در حال

تعامل و كنش متقابل با ديگران است؛ هرچند به منظور استفا ده از داده ها در پيشبرد

و انجام تحقيقاتي خاص، مي توان و بايد گسترة شمول شبكه اي را محدود كرد .

در ساده ترين سطح خود نشانگر آن است كه يك نفر يا « روش تحليل شبكه اي »

بيشتر با افراد ديگري تقابل (يا تعامل ) دارد كه آنها نيز به نوبة خود با افراد ديگري

رابطه دارند . در سطح ابتدايي، هيچ فرضيه اي نبايد در مورد ماهيت، گستره يا ميزان

اين تعامل و روابط مطرح شود، بلكه تنها بايد به بيان واقعيت وجود برخي روابط

.( بسنده شود. (ياني، 1995:132

در واقع، تحليل شبكه اي ابزاري است كه به كمك آن مي توان شبكه ها را به طور

منظم و فشرده تش ريح كرد و با به كارگيري روش هاي رياضي و هندسي امكان

ذخيره سازي، تكثير و بازيابي سريع اطلاعات پيرامون روابط متقابل اعضاء در يك

گروه يا شبكه فراهم مي آيد؛ كاري كه اگر با دست انجام دهيم زمان بسياري به طول

مي انجامد. فرض كنيم دربارة دادوستد پنجاه قلم كالاي مخ تلف مثل مواد مخدر،

اسلحه و مسيرهاي قاچاق انسان بين 170 كشور براساس اينكه كدام يك صادر

كننده، وارد كننده يا معبر و ظرفيت هر كدام چقدر است، اطلاعاتي داشته باشيم .

بايد گفت صرف داشتن اين يافته ها و شواهد بدون به كارگيري ابزار ناب، كمكي به

تحليل نمي كند . مي توان گفت با استفاده از تحليل شبكه اي و روش هاي آن (مانند

آمار و رياضيات و نمودارها ) محاسبه و جايابي انبوه اطلاعات در شبكه هاي

اجتماعي (مثل جرايم سازمان يافته) امكان پذير خواهد بود (كلارك ، 407:2004 ). اين

بدان سبب است كه با افزايش تعداد كنشگران در يك شبكه نمي توان با روش ذهني

صرف حجم، ميزان و ويژگي هاي روابط را اندازه گيري و تعيين كرد . در واقع،مشكل

114 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

از آنجا ناشي مي شود كه با افزايش هر كنشگر به شبكه، تعداد روابط به صورت

تصاعدي افزايش مي يابد.

« تركيب اطلاعات » به اين ترتيب بايد تصريح كرد اين روش، وسيله و ابزاري براي

موجود است . از نظر روش شناسي، هدف از تحليل شبكه اي توصيف 1 شبكه هاي

جرم (و نه تبيين نظري آنها ) است. در حقيقت، روش تحليل شبكه اي ابزاري براي

كار كردن، تيمار، تنظيم، تدوين و تركيب 2 كردن داده ها و اطلاعات موجود است . در

اين روش تحليلگر، اطلاعات موجود خود را درخصو ص موضوع تحت بررسي

تنظيم و مرتب مي كند و براساس نقش و جايگاه كنشگران (مجرمان و مرتبطين )

داده هاي موجود را منسجم و سازماندهي م ي كند. همان گونه كه م ي دانيم تركيب

داده ها، كه يكي از غامض ترين و پيچيده ترين مسائل در حوزة مباحث روش شناسي

علوم اجتماعي است، با ش يوه هاي مختلفي امكان پذير است و اين كار در تحليل

شبكه اي بر پاية اشخاص و روابط ميان آنها صورت مي گيرد. شايد بتوان گفت از

نگاه تحليلگران يا مجريان قانون، تحليل شبكه اي ابزار و روشي براي تركيب

اطلاعات موجود در يك پرونده و بيان شفاف و روشن ميان اشخاص درگير و

سهيم در يك شبكة جرم تلقي مي شود.

ضرورت كاربرد تحليل شبكه اي

همان گونه كه قبلاً گفته شد، تحليل شبكه اي ابزار تحليل داده هاي موجود است و به

كمك آن مي توان به جمع بندي و توصيف وراي رويدادها، وقايع و كنشگران ظاهراً

مستقل دست يافت به نحوي كه يك الگو و ساختار ك لي از وقايع و داده هاي

پراكنده فراهم آورد (ياني،: 131:1995 ). معمولاً افسران پليس، قضات و در كل

مجريان قانون، براي تشريح، گسترش يا جايگزيني اطلاعات قبلي به گنجاندن ،

تحليل و تفسير اطلاعات جديد مي پردازند، به اين معنا كه در كار تحليل، به طور

مستمر داده هاي ج ديد به داده هاي گذشته افزوده مي شود و طبق قاعده، آنها ر ا

1-Discription

2-Synthetic

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 115

تكميل يا تصحيح مي كند و اين اقدامي است كه ب ا تحليل شبكه اي به صورت

دقيق تر و صحيح تر انجام مي شود . اما علت و ضرورت به كارگيري روش هاي

تحليلگري در اينجا چيست؟ اصل قضيه بدان باز مي گردد كه داده هاي به دست آمده

از شبكه هاي جرم يكجا، بسته بندي شده ، 1 منظم و منسجم در اختيار مجريان قانون

نيست، بلكه به دليل كنترل و حفاظت 2 جدي اعضاي شبكة جرم از خودشان و

امكانات، روابط، سازمان، محصولات و خدمات غيرقانوني ، امكان فهم و درك

ساختار و نحوة فعاليت آنها بسادگي امكان پذ ير نيست، بلكه اين امر به صورت

تدريجي در طول زمان و به شيوة قطره چكاني تحقق مي يابد . به سخني ديگر در

طول زمان، اطلاعات و داده هاي مربوط به نحوة فعاليت شبكة جرم توليد و بدست

مي آيد و چون عنصر زمان و عدم انسجام ميان داده ها (يا حتي تناقص ميان آنها ) بر

اين داد ه ها و شواهد حاكم است، ابزار تحليلي خاصي براي كنار هم گذاردن داده ها

و كشف ساختار شبكة جرم مورد نياز است.

در حقيقت، ساختار شبكه اي مجرمان سازمان يافته، خود، زمينه و ابزاري تسهيل

كننده براي تحليلگر است تا بتواند از داده هاي موجود بيشترين استفاده را بكند .

بنابراين، تحليلگر نبايد دامنة ديد و تحليل هاي بعدي را به دليل تلاش براي

گنجاندن واقعيت ها در ساختار يا تئوري از پيش تعيين شده محدود كند . اما در

صورتي كه بخواهيم به ضرورت هاي مشخص و كاربردي تحليل شبكه اي اشاره

كنيم بايد به موارد زير توجه داشته باشيم:

-1 پر اكندگي و عدم انسجام داد ه ها و يافته هاي گردآوري شده دربارة شبكة

جرم؛

-2 فرايند طولاني مدت تجميع اطلاعات در مورد هر شبكه و زمان بر بودن

تحقيقات پليسي، جرم شناسانه و قضايي؛

-3 حجم زياد اعضاي درگير در شبكه و فراواني روابط به نحوي كه ذهن

محقق يا تحليلگر از ثبت وضبط و نگهداري روابط گسترده ناتوان است و

1-Package

2-Security

116 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

ابزاري براي منظم كردن فكر و تنظيم و تنسيق داده ها لازم دارد.

اين بدان سبب است كه اعضاي (مجرمان) فعال در يك جرم سازمان يافته گاهي به

ده ها تن مي رسند كه موجب مي شود تعداد (فراواني) روابط به شدت

افزايش يابد . به ويژه آنكه هركنشگر مي تواند با بيشتر از يك نفر ديگر در

ارتباط باشد . براي مثال، اگر اعضاي يك شبكه 5 نفر باشند، تعداد روابط

ممكن است به 10 برسد و اگر تعداد اعضا 30 نفر باشد، تعداد روابط

شايد به 435 برسد (براساس فرمول 2

n(n −1) تعداد مجريان n كه در آن

حاضر در يك پرونده است).

-4 براي ارائة تحليل (توصيف) جامع از شبكة جرم، از نگاه تحقيقي، پليسي و

به ويژه جنايي - قضايي ، تعيين موقعيت، وظايف و عملكرد هر فرد در

كليت شبكة جرم حائز اهميت فراوان است و اين مهم با استفاده از تحليل

شبكه اي فراهم مي شودزيرا با تحليل (هرچند انتزاعي ) از واقعيت شبكه

مي توان موقعيت و پايگاه هر كنشگر در شبكه را شناسايي كرد . اين كار

از راه بررسي كم و كيف روابط امكان پذير است.

-5 ضرورت ديگر در اين خصوص به ماهيت متنوع و كيفيت روابط ميان

اعضاي شبكه بازمي گردد، به اين معنا كه هر فرد مي تواند در هر رابطة

خود با ديگري يك رابطة ويژه تعريف كرده باشد كه متفاوت از رابط ة او

پول بده د و « ب» به شخص « الف » با ديگري است . براي مثال شخص

گذرنامة جعلي تهيه كند . اين مسئله بر پيچيدگي ساختار « پ» براي شخص

شبكه اي مي افزايد ونياز تحليلگر را به يك ابزار تحليلي بيشتر مي كند.

-6 افزون بر اينها، در ماهيت روابط بين هر دو كنشگر، فشردگي يا چگالي

روابط و جهت روابط نيز م هم است كه به طور عملي، با كار ذهني صرف |

نمي توان اين گونه يافته ها و مشاهدات را نگهداري و براي درك كليت

سازمان جرم وفعاليت هاي آنها به كار گرفت.

به دليل اين خواص و كاربردهاي مفيد، استفاده از تحليل شبكه اي و بررسي

روابط در نظريه هاي مختلف جامعه شناسي رايج و امكان پذير بوده است . در واقع،

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 117

تحليل شبكه اي علاوه بر ويژگي نظريه اي (و نظري بودن ) خود، روش و ابزاري

براي تحقيق بر مبناي نظريه هاي ديگر جامعه شناسي نيز تلقي مي شود . در واقع در

سنت هاي مختلف جامعه شناختي، نوعي تركيب نظري 1 و ادغام نظريه ها (با تركيب

به خوبي نحوة « چلبي » ، تحليل شبكه و ساير نظريه ها) پديد آمده است .براين اساس

ادغام تحليل شبكه اي را با نظر ية خودكشي دوركيم، نظرية مبادلة اجتماعي هومنز،

نظرية انسجام اجتماعي، نظرية كنش و نيز نظرية نظام جهاني مانوئل والرشتاين

22 ). در مجموع، مي توان گفت -11 : بررسي كرده و نشا ن داده است (چلبي، 1373

مبناي اصلي تحليل شبكه اي( كه همانا تئوري شبك ه اي است ) از اين جهت كه

تئوري شبكه اي شيوه اي جايگزين براي بررسي روابط به معناي نقش ها 2 يا

پايگاه هاي 3 اجتماعي است، درادبيات بنيادين علوم اجتماعي تأثيراساسي برجاي

گذاشته است . در اين تئوري فرض بر آن است كه روابط در هر مقطع زماني،

كاركردي از گزينه هاي متعددند كه از طريق آنها مي توان يك نقطه يا مسير را به

جاي ديگري برگزيد . در اين تئوري، گزينه هاي فرد را به دليل عضويت در گروه

محدود نمي دانند، بلكه هر شخص ( حتي در مق ام عضو گروه ) مي تواند در اغلب يا

تمام موارد با برخي ديگر از اعضاي گروه رابطه برقرار كند . به اين ترتيب، تشخيص

و آگاهي از اينكه چه اعضايي از شبكة كامل در موارد بيشتري با ديگران پيوند

مي خورند، اطلاعات ارزشمندي در مورد قدرت، نفوذ، دستيابي به منابع و رهبري

.(153: در اختيار محققان قرار مي دهد. (ياني، 1995

بر اين اساس بايد تاكيد كرد كه به لحاظ تحليلي پايه هاي اصلي تحليل شبكه اي

عبارت اند از :

-1 كنشگران 4 يعني كلية اشخاصي كه به نحوي با هدف اصلي شبكه (در

اينجا جرم سازمان يافته) درگيرند. 2- روابط 5 و م ناسبات ميان بازيگران و

نيز كيفيت، جهت، حجم، ميزان و چگالي روابط.

1-Theoretical Interaction

2-Roles

3-Status

4-Actors

5-Relashanships

118 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

خاستگاه تحليل شبكه اي در پژوهش هاي مردم شناسي

( تحليل شبكه اي كه يكي از انواع تحليل هاي ساختاري 1 است (ريتزر، 1374:173

براي اولين بار در تاريخ مردم شناسي از سال 1940 رايج شد. در اين زمان رادكليف

براون براي نخستين بار ساختار اجتماعي را شبكه اي پيچيده از روابط اجتماعي

23 )، اما در سال 1945 زماني كه مردم شناس نروژي، : قلمداد كرد ،( بيتس، 1375

بارنز، پديدة شبكه اي را براي تبيين نتايج تحقيقات خود در زمينة طبقه و روابط

فاميلي و دوستي در جامع ة نروژي به كار گرفت، اهميت تحليل شبكه اي همچون

ابزاري براي به تصوير كشيدن بصري و مفهومي ساختار روابط آشكار شد . توصيف

هر » اولية بارنز از واژة شبكه اي كه بسيار واضح و ساده بيان شده، آن است كه

شخصي با تعدادي از افراد ديگر رابطه دارد كه برخي روابط مستقيم و برخي ديگر

به طور غيرمستقيم هستند . مناسب ديدم كه حوزه هاي اجتماعي اينچنيني را شبكه اي

بنامم. تصويري كه در ذهن دارم، مجموعه اي از نقاط است كه برخي از آنها با

خطوطي به هم متصل شده اند. نقطه ها، تصوير افراد ي ا گاهي گروه ها هستند و

131 به نقل از جي . اي. بارنز، : خطوط بيا نگر تقابل افراد با يكديگر (ياني، 1995

38 ). چلبي نيز به نقل از ولمن ( 1988 ) سه سنت تحقيقاتي با گرايش :1945

ساختاري را مشمول بسط و توسعه تحليل شبكه اي مي داند كه به ترتيب عبارت اند

از : انسان شناسي اجتماعي انگليسي با تأكيد بر داده هاي مردم نگاري اقوام،

روستانشينان و شهرنشينان، جامعه شناسان جامعة آمريكايي با تأكيد بر تحليل كمي

شبكة اجتماعي بين افراد، گروه ها و سازمان ها و سنت كانادايي- آمريكايي با تأكيد

: بر روابط بين ملل، مناطق و گروه هاي سودبر از ديدگاه اقتصاد سياسي (چلبي، 1373

.(10

بعدها تحليل شبكه اي در اطلا عات مالي و بازار تجارت اهميت پيداكرد، زيراكه

در تحليل رقابت هاي تجاري ميان شركت هاي توليدي و خدماتي سودمند بود . پس

از آن نيز تجزيه و تحليل شبكه اي درخصوص گروه هاي سازمان يافتة جرم، حمل و

2-Structural Analysis

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 119

نقل كنندگان مواد مخدر و به تازگي در تحليل گروه هاي تروريستي به كار گ رفته

.(397: شد. (كلارك، 2004

شبكه و ساخت شبكه اي

در مطالعات مردم شناختي، شبكه ها افرادي را به هم پيوند مي دهند كه ممكن است

خودشان هرگز گروهي را تشكيل ندهند . يك شبكه رشته اي از پيوندهاي گوناگون

اجتماعي است، يعني فردي كه در كانون شبك ه جاي دارد از طريق رش ته هاي

پيچيده اي از پيوندهاي مستقيم و غيرمستقيم با ديگران ارتباط پيدا مي كند . اين

پيوندهاي غيرمستقيم زماني آشكار مي شود كه يك ناظر خارجي الگوهاي كنش

558 ). شبكه ها 1 همانا مسيرهاي : متقابل مشخصي را بررسي كند (بيتس، 1375

به هم مرتبطي هستند كه اشياي خارجي روي آنها حركت مي كنند . اين چيزها يا

اشياي خارجي مي توانند خودروها باشند (براي شبكه جاده ها )، نفت باشد (براي

شبكة خطوط لولة نفت )، الكتريسيته باشد (براي مدارهاي سيم كشي)، سيگنال هاي

اطلاعاتي يا خبررساني باشد (براي ساماندهي ارتباطي ) و مردم باشد (در شبكه هاي

482 ). هر شبكة اجتماعي مجموعه اي از افراد است كه : اجتماعي)، (كلارك، 2004

آنها را بازيگران يا كنشگران 2 مي نامند و در ساية نوعي رابطه به هم مرتبط و

متصل اند. اين شبكه ها مي توانند هم تعداد زياد و هم تعداد كمي بازيگر داشته باشند .

به علاو ه، انواع روابط بين با زيگران وجود دارد . براي درك بهتر يك شبكة اجتماعي

لازم است الگويي از رابط ه هاي اجتماعي را به طور كامل توصيف كنيم، زيرا اين،

نقطة عطف تجزيه و تحليل شبكه اي است . بر اين اساس، تحليل شبكه اي يعني

تحليل رابطة موجود ميان سازمان ها، نهادها يا اشخاص.

ساختار شبكه اي را مي توان با نمودار يا نقطه اي نمايش داد كه در آن هر شخص

يا موجودي با يك نقطه (يا قطب ) ارتباط داد و خطوط متصل كنندة اين نقاط بيانگر

اتصال، رابطه و همكاري اين افراد است . در حقيقت، روابط دو نفره (ميان دو

1-Networks

2-Actors

120 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

شخص) پاية ساختار شبكه اي است . هر شبكه هر قدر هم پيچيده باشد از رابطة

ميان زوج هاي انساني پديد م ي آيد. يك رابطة دو نفره ممكن است عميق و عاطفي يا

سطحي و نازل باشد. براي مثال به شكل زير توجه كنيد.

شكل 1:ساختار شبكه اي

« د» يا « ب» ،« الف » رابطه مستقيم دارد، ولي با « و» و « ه » ، « ج» با « ز » در اين شكل

رابطه ندارد . البته ممكن است نقشه يا ساختار شبكه اي بسيار پيچيده تر از اين باشد

و به همين دليل است كه بارنز اظهار مي داشت زماني كه خطوط شبكه اي از ميان

يكديگر مي گذرند الگوي نهايي بسيار شبيه به مجموعة نامرتبي از خطوط مي شود

كه مي توان به درستي بر آن نام شبكه نهاد.

شبكه هاي اجتماعي از نياز ماهيت تماس هاي شخصي، ميزان كارايي شبكه،

تعداد منافع ناشي از روابط فردي (مثل فردي كه در شبكه هم عموزاده است و هم

وكيل و اين دو ويژگي موجب پيوندهاي نيرومندي مي شود )، ميزان فشردگي

-559 : (منظور بافت سست يا سخت پيوندها ) با يكديگر م تفاوت اند (بيتس، 1375

.(600

ج و

د

ز

ب

ه

الف

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 121

مفاهيم پايه اي و استاندارد در تحليل شبكه اي

با پيشرفت و گسترش استفاده از تحليل شبكه اي، اقداماتي براي تهية زبان مناسب

در هنگام به كارگيري تحليل شبكه اي صورت گرفته است تا نحوة استفاده از واژگان

فني را معلوم و دقيق سازد . برخ ي اصطلاحات استاندارد و رايج در اين زمينه

عبارت اند از :

الف) شبكه؛ نمايش تمامي روابط، تمامي تقابل هاي موجود بين اشخاص يا

كنشگران در حوزة اجتماعي مشخص كه هر نقطه، قابل دسترسي از هر

نقطة ديگر خواهد بود.

ب) شبكة بخشي ؛ يك جنبه يا يك قسمت از شبكه اي كلي ك ه مبتني بر برخي از

شاخ صهاي بيروني است.

پ) حوزه يا مجموعه ؛ مطالعة شبكه اي از ديدگاه يكي از اعضا يا مجريان . در همان

حال كه ممكن است شبكه اي در طول زمان ثابت بماند، حوزه يا مجموعه برفرد،

موجود، فعاليت، حادثه يا رويدادي خاص در مقطع زماني خاص متمركز مي شود.

ت) شبكة اجتماعي محصور ؛ بيانگر آن است كه افراد يا موجوداتي خارج ازساختار

شبكه اي وجود دارند يا عضويت آنها، محدود و متناهي است.

ث) مجموعة فعاليت ها؛ روابط يا اتصال هايي كه يكي از اعضاي شبك ه براي هدفي

خاص در مقطع زماني خاصي، آنها را فعال مي كند.

ج)گروه ها؛ از ديدگاه نظري، ساخت شبكه اي مرزي ندارد، مگر آنكه نوعي شاخص

ويژه اعمال و در نتيجه مرزها تعيين شود . گروه ها شبكه هايي محصورند ، يعني آنكه

افراد دروني و بيروني مشخصي در آن وجود دارند . در گروه، هر كس با افراد ديگر

مرتبط است و در شبكه، تنها برخي از اعضا با ديگران رابطة مستقيم دارند.

چ) نقشه ها؛ تبيين ديداري شبكه، حوزه يا مجموعة فعاليت ها، باخطوط و علائم.

ح) اتصال؛ رابطه اي كه با خطوط بين دو نقطه مشخص مي شود و بيانگر واقعيت

برخي تماس هاست. فلش (پيكان) در هر يك از دو سوي خط هاي اتصال، نشانگر

جهت يا جريان را بطه، رويداد، كالا، اطلاعات و غيره است . فلش در هر دو سوي

اتصال، حاكي از وجود رابطة دوجانبه است.

122 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

خ) نقاط؛ تبيين ديداري افراد، گروه ها، سازمان ها يا رويدادهاست كه گره نيز خوانده

شده است.

د) فشردگي؛ سهمي از روابط مستقيم نظري و احتمالي كه در عمل وجود دارد.

ذ) توده يا دسته ؛ افرادي كه روابطشان با ديگران به نسبت فشرده است يا

زيرمجموعه اي از عاملان شبك هاي با هماهنگي زيادند.

ر) ميزان تماس؛ ميزان ارتباط اعضا از طريق بستگي هاي مستقيم يا غيرمستقيم.

ز) مسير؛ دنبالة متناوبي از نقاط، و خطوطي كه محدود به دو نقطه هستند.

ژ) طول مسير ؛ تعداد خطوط يك مسير به گونه اي كه فاصلة بين دو نقطه، طول كوتاه

ترين مسير باشد.

س) مكان؛ موقعيت هر نقطه در الگوي اتصالات و پيوندها.

ش) نقاط تنها ؛ نقاطي كه به ديگر نقاط وصل نشده اند، اما احتمال و فرضيه اي مبني

بر وجود رابطه مطرح است.

ص) مركزيت؛ موقعيت يك نقطه به گونه اي كه نزديك ترين فاصله را با نقاط ديگر

يا كوتاه ترين مسير را با تمامي نقاط ديگر داشته باشد.

ض) ماتريس؛ وسيلة نمايش داده هاي شبكه اي به شكل رديف يا سطر و ستون هايي

معادل تعداد كل نقاط پيوندها.

.(134-133: ط) همبندي گسترده؛ وجود پيوندهاي بسيار بين واحدها. (ياني، 1995

مفهوم تمركز محوري و تعادل محوري 1

برخي از مفاهيم تحليلي همپاي تجزيه و تحليل شبكة اجتماعي اند، و مي توانند

شامل تجزيه و تحليل شبكه اي تعميم يافته باشند . مفيدترين اين مفاهيم عبارت از

تمركز محوري و تعادل محوري است . اين مف اهيم در عصر حاضر براي تجزيه و

تحليل مسائل اطلاعات مرتبط با تروريسم، شبكه هاي قاچاق اسلحه و سازمان هاي

غيرقانوني معامله در مواد مخدر به كار مي روند.

1-Centerality and Equivalence

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 123

به منابع و توزيع قدرت در يك ساختار اجتماعي اطلاق مي شود . « تمركز محوري »

شبكه به اين معناست كه قدرت يكايك قهر مانان در صحنه از روابط بين آنها و

ديگران برمي خيزد. كل ساختارهاي اجتماعي را مي توان نمايشي از قدرت هاي در

اوج و حضيض دانست و اعتقاد داشت كه اين قدرت ها در نتيجة تغيير در الگوهاي

روابط ميان بازيگران پديد آمده اند. به علاوه، درجة عدم تساوي يا تمركز قدرت در

يك سازمان و در ميان سازمان ها قابل برآورد خواهد بود.

قدرت و قتي پديد مي آيد كه كسي مقام و موقعيت سودآوري را در شبكه هاي

اجتماعي به دست آورد . موقعيت يك بازيگر در شبكه، حرف هاي زيادي براي گفتن

دارد. يك مورد آن اين است كه يك بازيگر يا قهرمان به چه ميزان در اجتماع

محدود مي شود و يا ديگران را محدود مي سازد. ميزان نزديك شدن يك بازيگر به

اشخاص ديگر در شبكه مي تواند در توصيف ساختار فرصت بازيگر مؤثر باشد.

يك بازيگر هر اندازه كه با ساير بازيگران رابطه داشته باشد، به همان نسبت

درجة پنج را دارد و ساير « الف » قدرت بالاتري خواهد داشت . در شكل زير، بازيگ ر

نسبت به ساير بازيگران در « الف » بازيگران درجة يك را دارند . درجة بالاي بازيگ ر

قبول نكند كه منبعي را « ث» شبكه، فرصت ها و راهكارهاي بهتري دارد . اگر بازيگر

مي تواند به جاي ديگر برود تا آن را « الف » فراهم آورد، بازيگ ر « الف » براي بازيگر

معاوضه شود آن « الف » مايل نباشد كه با بازيگر « ث» به دست آورد . ولي اگر بازيگر

اصلاً قادر به معاوضه نخواهد بود . بازيگراني كه رابطه هاي بيشتر « الف » وقت بازيگر

دارند، فرصت هاي بيشتري هم دارند، زيرا براي خود گزينه هايي دارند. اين استقلال

شخصي آنها را كمتر وابسته و بيشتر قدرتمند مي سازد.

124 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

شكل 2: تجزيه و تحليل شبكة اجتماعي- شبكة ستاره

قوي تر از ديگر بازيگران مثلاً در شبكة « الف » دليل دوم اينكه چرا بازيگ ر

نسبت به هر بازيگر ديگر ) با ) « الف » ستارگان سينماست، اين است كه بازيگ ر

بازيگران بيشتري در تماس است . قدرت مي تواند با معامله يا معاوضة مستقيم اعمال

شود، ولي قدرت نيز مركز توجه ديگران قرار گرفته و نظرات همة مردم به گوش

شمار زيادي از بازيگران مي رسد؛ بازيگراني كه مي توانند از راه هاي كوتاه تر به

بازيگران ديگر برسند يا بازيگران ديگركه از راه هاي كوتا ه تر به آنها دسترسي

بيشتري دارند، داراي مقام و م وقعيت برتر و مناسب تري هستند . اين مزيت

ساختاري را م يتوان به قدرت تبديل كرد.

فايده مي برد اين است كه او بين كلية زوج بازيگران « الف » دليل سوم كه بازيگر

و ساير بازيگران قرار نمي گيرد . « الف » ديگر قرار گرفته و هيچ بازيگر ديگري بين

ممكن است « الف » تماس بگيرد، بازيگر « ت» بخواهد با بازيگر « الف » اگر بازيگر

تماس « ب» بخواهد با بازيگر « ت» اين كار را به طور مستقيم انجام دهد . اگر بازيگر

انجام دهد . اين امر براي « الف » بگيرد، او بايد اين كار را از طريق بازيگر

ظرفيت لازم را براي انجام تماس هاي واسطه گري در ميان بازيگران « الف » بازيگر

الف

ب

ت

ج

پ

ث

باز

رابطه

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 125

ديگر به وجود مي آورد (يعني او م ي تواند شارژهاي سرويس را بيرون بكشد و

بازيگران را تفكيك كند يا جلوي تماس ها را بگيرد).

در ساختارهاي ساده مثل ساختار ستاره اي، اين مزايا به طور طبيعي عايد يك

بازيگر مي شود. در شبكه هاي بزرگ تر و پيچيده تر، يك ب ازيگر ممكن است در

وضعيتي قرار گيرد كه از پاره اي جهات سودمند به حال او، و به ضرر ديگران باشد.

در مركز مي توان به يك شبكة تروريستي اشاره « قرارگيري » براي تبيين مفهوم

كرد. براي قطع دست تروريست ها و پايان دادن به اعمال جنايتكارانة آنها، يكي از

روش هاي واقعي تع يين هويت بازيگران مركزي و سپس ارزيابي و حذف يا مراقبت

دائمي از آنها و اعمال آنهاست . مركزيت شبكة متعلق به افراد حذف شده را ميزان

محدوديت، كاهش دسترسي ها و كاهش عمليات ها و ممانعتي كه پس از اين حذف

در ادامة عمليات و فعاليت ها به وجود مي آيد، تعيين مي كند. بدين ترتيب تمركز يا

مركزيت، مؤلف ه اي مهم (نه به تنهايي)تعيين و شناخت چگونگي آسيب پذيري هاي

شبكه است.

تعادل يا »، مفهوم تحليلي دوم تفكيك ناپذير از تجزيه و تحليل شبكة اجتماعي

است. كارايي برشي در حذف يك فرد يا يك سري از افراد يك شبكه، هم « ترادف

به مركزيت بستگي دارد و هم به نوعي بي نظير بودن؛ يعني خواه ناخواه اين دو مقوله

معادل هم هستند . مفهوم تعادل يا ترادف داراي اهميت استراتژيك است و رابطة

نزديكي با مفهوم مركزيت دارد . اگر قطب هاي شبكة اجتماعي نقش منحصر به

فردي دارند و معادلي براي آنها وجود ندارد، عوض كردن آنها مشكل خواهد بود .

به اين دليل، سودمندترين هدف ها، هدف هاي مركزي بي نظير و بدون معادل اند .

ترادف يا تعادل در ادبيات تجزيه و تحليل شبكه، مفاهيم متعددي دارد . درظاهر، سه

مفهوم آن كاملاً با مفاهيم ديگر تفاوت دارد و نظريات گوناگوني دربارة آنها ابراز

شده است . آنها عبارت اند از : 1- قابليت جايگزيني؛ 2- ترادف يا تعادل اتفاقي؛ و

-3 ترادف نقش. هر يك از اين مفاهيم مي تواند در جاي خود در حين تجزيه و

.(489 : تحليل و در كاربري هاي هدف يابي مهم باشد. (كلارك، 2003

126 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

به جاي » درك مفهوم قابليت جايگزيني بسيار آسان است . مي توان آن را به معنا ي

فرض كرد . دو شخص يا دو شيء از يك طبقه در صورتي به جاي « هم به كار رفتن

هم به كار مي روند يا قابل جايگزين شدن هستند كه رابطه هاي مشابه با هر شيء

ديگري در اين گروه داشته باشند . اگر فرد مورد نظر هيچ جايگزيني نداشته باشد،

آن وقت حذف او از كار لطمة زياد ي به كاركرد شبكه خواهد زد . اگر فرد ديگري

بتواند وظيفه يا نقش مشابهي را بر عهده بگيرد و همان رابطه ها را داشته باشد، آن

وقت براي جلوگيري از لطمه خوردن به شبكه بايد نه تنها فرد مورد نظر را برداشت

و يا از كار بي كار كرد، بلكه كلية افراد قابل جايگزين را نيز بايد از كار بركنار كرد .

افرادي كه جايگزين هايي 1 در شبكة موجود ندارند، هدف هاي ارزشمندتري هستند.

قابليت جايگزيني همچنين با بازيافت يا كشف موارد كاربرد كه اسامي مستعار

ديگري دارند، رابطه دارد . كاربرد يك نام مستعار توسط يك جنايتكار در صورتي

معادله اتفاقي دارد كه به همان نسبت احتمال داده شود با ساير قطب هاي مخصوص

رابطه داشته است . فروشندگان موادمخدر كه براي يك سازمان توزيع كار مي كنند،

باشند كه آنها در گروه خود تقريباً 70 « معادل » مي توانند در صورتي به طور اتفاقي

درصد گروه را بشناسند، با معامله گران ساير سازمان ه ا جوش نخورند و تمام

مواد مخدر خود را از يك منبع تهيه كنند.

به اين معناست كه دو فرد در سازمان هاي مختلف يك « تعادل يا برابري نقش »

« جايگزين سازي » . نقش را ايفا كنند ولو اينكه با هم هيچ گونه آشنايي نداشته باشند

به طور تلويحي به معناي تعادل يا هم طرازي نقش هاست نه « جايگزين شوندگي » يا

در صورتي مي تواند نقش مأمور « الف » برعكس آن . براي مثال، مأمور مالي شرك ت

مشابه هم « ب» و « الف » را بر عهده بگيرد، كه شركت هاي « ب» مالي شركت

باشند(هر دو مأمور، نق ش ها و مسئوليت هاي مشابهي داشته باشند)؛ يا كارشناس مواد

منفجره در يك گروه تروريستي در صورتي مي تواند نقش كارشناس جنگ افزار

در كاربرد مواد « الف » بر عهده بگيرد كه گروه « ب» ميكروبي را در گروه تروريستي

در كاربرد جنگ افزارهاي « ب» منفجره عليه هدف معين تخصص داشته و گروه

1- Alternative

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 127

ميكروبي تروريستي تخصص داشته باشد . تعادل و برابري اتفاقي و تع ادل نقش در

ايجاد مدل هاي ژنريكي سازمان هاي هدف و در هدف يابي از راه قياس مؤثرند . براي

مثال كارشناس مواد منفجره در طرح ريزي براي جمع آوري اطلاعات و تجزيه و

تحليل گروه هاي تروريستي يا تهاجم به آنها با كارشناس جنگ افزارهاي ميكروبي

.( مشابهت دارد. (ابيد: 411

رابطة حامي و وابسته

اين مفهوم نيز در تحليل شبكه كاربرد دارد . اين مفهوم يعني رابطة دونفره مبتني

است بر پا ي بندي متقابل ميان فردي كه اقتدار، منزلت، ثروت يا منبع شخصي

ديگري دارد (حامي) و فردي كه از پشتيباني يا نفوذ فرد اولي سود مي جويد

.( (كنشگر وابسته). (بيتس، همان: 561

تجزيه و تحليل تعميم يافتة شبكه

هستند، ولي در « مردم » با وجودي كه كليه منابع در تجزيه و تحليل شبكة اجتماعي

تجزيه و تحليل تعميم يافتة شبكه مي تواند هر چيز ديگري باشد (سازمان ها، محل ها

و اشياي ديگر ). براي مثال در ترسيم يك نمودار كلي براي شبكة يك سازمان

تروريستي، لازم است كه سازمان هاي مربوط، جنگ افزارها، مكان ها و وسايل

رهبري فعاليت هاي تروريستي (خودروها و انواع مواد منفجره ) را منظور كنيم. هدف

از اين شبكة تعميم يافته و ارائة آن اين است كه برخي از ساختارها، اهداف و اشكال

فعاليت شبكه همچون الگوهاي عمليات هدف هاي احتمالي آينده و جنگ افزارها،

آشكار شود . تجزيه و تحليل تعميم يافتة شبكه نيز در بردارندة برخي از جنبه هاي

تجزيه و تحليل كاربرد و تجزيه و تحليل فر ايند است. تجزيه و تحليل تعميم يافتة

شبكه متكي بر محور شبكه هايي است كه قطب ها همان سازمان ها يا مر دم داخل

سازمان ها هستند. پنج نوع اصلي شبكه ها عبارت اند از:

128 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

* شبكة عمودي : اين شبكه در يك زنجيرة ارزشي سازماندهي م ي شود .براي مثال

شركت خاصي فعاليت هايي از استخراج مواد خام تا تحويل محصولات آماده

فروش را انجام مي دهد.

* فنّاوري: منابع فنّاوري كه به شركت امكان مي دهد برتري فنّاوري خود را حفظ

كند. شبكة سيستم هاي سيسكو 1 مثال خوبي در اين مورد است.

* توسعه: اتحاد بر محور توسعة محصولات جديد يا فرايندها، مثل محصولات

شركت دريم وركس اس كي جي (شركت سرگرمي هاي چندرسانه اي).

* مالكيت: هر شركت دست اول، يك بخش يا تمام عرضه كنندگان را در اختيار

. دارد، مانند شركت ژاپني كيرتسو 2

* سياسي: اين شبكه بر منافع سياسي و قانوني اعضا و كارمندان سازمان متمركز

است. انجمن ملي صنعتگران، مثال مناسبي در اين مورد است . در برخي از

فرهنگ ها مثل خاورميانه و خاور دور ممكن است اختلاط هايي از اين پنج عامل به

وجود آيد . همچنين نهاد خانواده مي تواند پاية نوعي از شبكه دادوستد پيوندي

باشد. تجزيه و تحليل تعميم يافتة روابط مي تواند يكي از ابزارهاي اصلي در

رسيدگي به سيستم هاي پيچيده باشد كه در ساية بررسي جدي روش هاي تحليلي

رايانه اي جديد در حال حاضر جريان دارد . چشم اندازهاي آينده شامل سيستم هايي

است كه تحليلگران مي توانند از آنها اطلاعات بگيرند و مدل هايي را از داد هها ايجاد

كنند. اما هر سيستم كه قصد سازماندهي مقادير زيادي از داده ها را دارد، مسلماً

هشدارهاي دروغين را انتشار مي دهد بنابراين تحليل گر م جبور خواهد بود كه

.(407-405 : همبستگي شناختي را بررسي و منابع را ارزيابي كند(كلارك، 2004

شبكه هاي متداخل : گاهي شبكه هاي بزرگ از تركيب خُردشبكه ها ساخته مي شوند

562 ). افزون بر اين ، : كه گروه هاي متفاوتي را به هم پيوند مي دهند (بيتس، 1375

بايد در نظر داشت كه شبك ه ها مي توانند داراي سلسله مراتب باشند وخودشان نقش

يك عنصر يا كنشگر را براي يك شبكة بزرگ تر ايفاد كنند.

1-CISCO

2-Kiretzu

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 129

پياده سازي و نحوة اجراي تحليل شبكه اي

اكنون بايد به اين سؤال مهم پاسخ داد كه تحليل شبكه اي چه كاربردي در تحليل

جرايم سازمان يافته دارد و چگونه مي توان از اين روش در عمليات و اقدامات

مقابله اي با جرايم پيچيده بهره برد . براي اين كار ابتدا به برجسته ترين فايدة اين

روش در دو مقطع زماني (براساس سيكل پرونده هاي تحت بررسي) مي پردازيم.

اول) در مقطع سرنخ يابي: برخورداري از ذهنيت شبكه اي

در مرحلة آغاز يك پرونده، كه با حداقل اطلاعات با كشف سرنخ هاي ابتدايي آغاز

مي شود، به نظر مي رسد مهم ترين خاصيت اين روش آن است كه قضات،

كارشناسان، مأموران، افسران پليس و مديران دستگاه هاي اداري مربوط، به لحاظ

ذهني و تحليلي، فرض بنيادي خود را همواره به وجود نوعي شبكه در جرايم تحت

بررسي خود بنا مي نهند و به تلقي ثابتي درخصوص احتمال وقوع جرم به صورت

سازماندهي شده دست مي يابند، و تنها در صورتي از اين پيش فرض عقب نشيني

مي كنند كه خلاف آن ثابت شود . اين نگاه در دنياي پرمخاطرة امروزي و با توجه به

شدت تهديدات ناشي ازجرايم سازمان يافته، مفيد و ضروري است. به عبارت ديگر،

بايد همواره فرض را بر اين نهاد كه جرم يا حادثة تروريستي پديد آمده ساختاري

شبكه اي دارد و به كمك عناصر متعدد و هماهنگ به وجود آمده است.

براين اساس، كارشناسان و تحليلگران، فرايند جمع آوري و توليد اطلاعات را

به نحو مؤثري دنبال مي كنند و به صورت طبيعي درصدد تكميل داده ها از ساير

عنصر درگير جرم (علاوه بر سرنخ هاي كنوني ) خواهند بود . آنها پيگير اطلاعات

بيشتري مي شوند و به تدريج داده هاي خود را تكميل مي كنند . ديگر آنكه از

اطلاعات به دست آمده از شبكة جرم به خوبي و به شيوة مناسب بهره برد اري

مي كنند، زيرا با تحليل شبكه اي امكان تكميل و تجميع و انباشت داده هاي گردآوري

شده فراهم مي آيد. به عبارت ديگر، كارشناسان مي دانند كه هر قطعه (پازل ) از

اطلاعات به دست آمده در كجا و چه بخشي از پروندة كلي قرار مي گيرند . بنابراين،

ايجاد ذهنيت شبكه اي (تلقي وجود شبكه در هر جرم ) از يك سو به سازماندهي

130 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

عمليات جمع آوري داده ها و از سوي ديگر به و استفادة دقيق و كيفي تر از داده هاي

به دست آمده و نحوة چينش، تركيب، ادغام و تنظيم داده هاي جديد خواهد انجاميد.

دوم) پس از تكميل اطلاعات و داده هاي مربوط به پرونده

به طور مشخص، اكنون در مرحله اي قرار داريم كه اطلاعات به تدريج تكميل و

انباشته شده است . به عبارتي در اينجا دستگاه مجري قانون از تمامي امكانات خود

بهره جسته و داده هاي لازم و مربوط به مجموعة بازيگران را جمع آوري كرده است

و اكنون با روش اجراي تحليل شبكه اي، تجميع ، تركيب و تدوين انبوه داده هاي

گردآوري شده امكان پذير است. در اين مرحله، اقدامات زير صورت مي گيرد.

-1 توصيف يا حذف رواب توصيف يا حذف محدوديت هاي شبكه، اولين گام در

135 ). اين كار با نمايش نقطه اي تماس : ساخت تحليل شبكه اي است (ياني، 1995

افراد شناخته شده يا ك ساني كه در نتيجة فعاليتي خاص با يكديگر پيوند يا ارتباط

احتمالي دارند و خطوطي كه افراد را با ارتباط مستقيم به هم متصل مي كند، انجام

مي شود. روابط مشكوك (تأييد نشده ) را مي توان به جاي خط با نقطه چين نمايش

داد. براي ترسيم شبكه (يا همان توصيف ) بايد مرزهاي شبكه مشخص شود . در

واقع در اين مرحله مي توان به وضوح تشخيص داد كه چه افرادي با يكديگر تماس

مستقيم دارند و چه افرادي از طريق اشخاص رابط يا واسطه با يكديگر مرتبط اند .

در واقع، تمركز كار در اين مرحله تعيين مجموعة افراد درگير (مشاركت كنندگان )

در شبكة فعاليت هاي غير قانوني (در يك پروندة خاص ) است. هرچه تعداد اعضاي

شبكه بيشتر باشد، حجم كار تحليلگر فزوني مي يابد تا جايي كه مجبور به استفاده از

نرم افزارهاي تحليل شبكه اي خواهد شد.

-2 بررسي كيفيت روابط و مناسبات ميان اعضا

در اينجا تحليلگر بايد به چند نكته توجه كند.

-1 تف كيك روابط مستقيم و غيرمستقيم . يعني بين چه اشخاصي ارتباط مستقيم

(بلاواسطه) وجود دارد و چه كساني از مجرمان با واسطه و فيلتر با يكديگ تعامل

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 131

دارند. در ادبيات تحليل شبكه، روابط مستقيم با خط ممتد و روابط غيرمستقيم با

نقطه چين نمايش داده مي شود.

-2 تفكيك روابط اثبات شده، روابط مشكوك و روابط فرضي . روابط اثبات شده از

طريق داده هاي ارزيابي تأييد شده اند. روابط مشكوك را پاره اي از داده ها تاييد و

پاره اي رد مي كنند و روابط فرضي تعاملاتي است كه از نظر تحليلگر بايد وجود

داشته باشند، اما اكنون شواهد تشخيصي معين از آن ح مايت نمي كن د. روابط

اثبات شده، مشكوك و فرضي را مي توان با رنگ هاي مختلف نمايش داد.

-3 تفكيك روابط بر اساس جهت يا مسير روابط . به اين معنا كه نقش فرستندگي يا

گيرندگي تك تك اعضاي شبكه معين شود . به عبارتي، معلوم شود كه هر عضو از

نظر مناسبات دروني چه نقشي دارد . جهت روابط براي هر عضو با جهت پيكان ها

يا فقط فرستنده (→A) مشخص مي شود. ممكن است يك عضو فقط گيرنده

باشد. A يا هم فرستنده و هم گيرنده (A→)

-4 تفكيك روابط براساس محتو ا. چون تقسيم كار جدي بر كار و فعاليت اعضاي

شبكه ها حاكم است، در تحل يل شبكه اي به جريان روابط و مسيرهاي تعامل توجه

مي شود. اين امر هم به لحاظ كشف جزئيات شبكه و هم به لحاظ قضايي براي

مراجع قانوني حائز اهميت است. معمولاً در يك شبكة فعاليت غيرقانوني موارد زير

در كانال ها يا مسيرهاي تعامل (به مثابة رگ و شريان ارتباطي) در حال نقل و انتقال

است.

الف) پول اعم از اينكه براي پشتيباني از عمليات يا منافع به دست آمده از جرم

باشد؛

ب) خدمات (گذرنامه، بارنامه، اوراق جعلي و...)؛

ج) كالا (مواد مخدر، اسلحه، انسان، مواد راديواكتيو و....)؛

د) اطلاعات (دستورات و فرامين، هشدارهاي حفاظتي ، هماهنگي صورت گرفته با

مراجع رسمي و ...).در تحليل شبكه ها هر كدام از روابط فوق الذكر با علامت

ونمادي معين نشان داده م يشود.

←→

←→

132 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

-5 تفكيك روابط براساس چگالي و ميزان تماس بين اعضا . اين جنبه از تحليل

شبكه اي حجم و شدت روابط (يا ميزان تماس ها) اشخاص را بيان مي كند و براي

هر فرد (به طور جداگانه ) بايد محاسبه شود . اين امر مي تواند در تشخيص رابطة

افراد با نفوذ با سرشبكه ها مؤثر باشد.

-3 بررسي پديدة فشردگي شبك هاي

پديدة فشردگي شبكه اي مبتني بر منسجم يا غيرمنسجم بودن همبندي هاي آن است .

كارايي پديدة فشر دگي به دليل فرضي بودن محاسبة آن در دستيابي به مقاصد

تحليلي چندان حائز اهميت نيست . اين پديده اغلب به صورت تسهيم روابط

مستقيم ممكن به لحاظ تئوريك بر روابط شناخته شدة موجود حاصل مي شود .

« الف » 140 ). براي مثال در شكل زير، نهاد : (بارنز، 1967:117 ، به نقل از : ياني، 1995

دارد، اما به لحاظ تئوريك سه پيوند احتمالي « پ» و « ب» روابط شناخته شده اي با

از آنجا كه افراد عضو .« پ» به « ب» و ،« پ» به « الف » ،« ب» به « الف » : وجود دارد

اين شبكه به تمامي افراد قابل پيوند متصل نشده اند، شبكه اي كامل نيست . بنابر

66 درصد خواهد بود. / فرمول بارنز، فشردگي اين فرم شبكه اي معادل 7

شكل 3: فشردگي شبكه اي

الف

ج ب

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 133

فرمول فشردگي شبكه اي بارنز از اين قرار است:

D = فشردگي

na = تعداد روابط واقعي

n = تعداد افراد

تعداد روابط ممكن (از لحاظ تئوريك) =

براي مقاصد تحليلي كارايي بيشتري دارد. توده در ،« توده » پديدة بارنز، موسوم به

برگيرندة افرادي است كه همگي در كنار يكديگر ند و در شبكه اي وسيع تر از روابط

جاي م ي گيرند. بنابراين، توده مجموعه اي از افراد با روابط نسبتاً فشرده است، اما

مجموعه اي از افراد است كه همگي به يكديگر مربوط اند و بدين ترتيب « دسته »

ميزان فشردگي آن 100 درصد است . لازم نيست كه هر شخص همواره عضو توده

يا دستة خاصي باشد . عضويت ممكن است در طول زمان ، به دليل مشاركت در

فعاليت هايي خاص يا به دليل دخالت يا عدم دخالت برخي اعضا، دگرگون شود .

تعيين عضويت در توده يا دسته بسيار حائز اهميت است، زيرا افراد حاضر در

شبكه هاي جرايم سازمان يافته، همواره روابط گستردة اثبات شده اي با گروه هاي

متفاوت و در زمان هاي مخ تلف دارند . آنچه اهميت دارد اين است كه توده به

توصيف افرادي مي پردازد كه همواره با نهاد در كنار هم هستند و در نقطة مقابل آنها

افرادي را وصف مي كند كه روابطشان با نهاد از طريق واسطه است . به علاوه،

هنگامي كه به يك طرح شبكه اي كامل مي نگريم، به لحاظ ديداري مي ت وانيم

عضويت هر شخص در توده هاي مختلف را تعيين كنيم . در فرمول بارنز پيوند هايي

را كه داراي فشردگي هشتاد درصد و بيشتر باشد، توده مي خوانند.

134 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

-4 نمايش شبكه

همان گونه كه گفته شد، تحليل شبكه اي روشي است براي تركيب اطلاعات موجود

در يك پرونده يا موضوع جنايي تحت بررسي كه موجب تسهيل در درك كنشگران

و روابط ميان آنها و شفاف سازي در بيان مناسبات آنها مي شود. افزون بر اينها نوعي

تلخيص، فشرده سازي و اجمال گويي را نيز در بيان محتويات پرونده ها به وجود

مي آورد. اين نكتة اخير از اين جهت مهم است كه در پرونده هاي انتظامي ب ه طور

كلي حجم زيادي از اوراق و مستندات (برگه هاي بازجويي، مكاتبات اداري،

مشاهدات ميداني افسران و كارشناسان در صحنه، پرينت هاي تلفني، عكس ها،

نوارها و حتي گاهي اجسام فيزيكي ) وجود دارد و اين انبوه اطلاعات موجب

سردرگمي تحليلگر و قاضي و ... مي شود، به نحوي كه د رك اصل مطلب (مجرمان و

نقش هاي هر كدام ) با دشواري روبه روست . به عبارت ديگر، مستندات و شواهد

بسيار درهم ريخته، نامنسجم و آشفته روي هم انباشته شده اند. اين ابهام ناخودآگاه

بر فرايند اعمال و اجراي قانون نيز تأثير مي گذارد و ممكن است منجر به تبرئه يا

شدت و سنگ يني مجازات هاي ناعادلانة بعضي از مجرمان شود . به اين منظور در

روش تحليل شبكه اي از دو روش براي نمايش كليت پرونده بهره گرفته مي شود و

البته هر دو روش براساس تحليل هاي صورت گرفته در سه مرحلة پيش گفته شده

است.

-4-1 نمايش گرافيكي شبكه

در اينجا تحليلگر، كل اطلا عات موجود در شبكه را به صورت نقشة ديداري نمايش

مي دهد. در اين نقشه، مجموع كنشگران و جهت (يا مسير)، شدت، محتوا و... روابط

ترسيم مي شود.

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 135

شكل 4 : نقشة ديداري جرايم شبكه اي

-4-2 نمايش ماتريس روابط

در اين حالت كلية بازيگران در سطر و ستون قرار م ي گيرند و مناسبات هر بازيگر با

ساير بازيگران بيان مي شود.

الف ب ج د ه جمع

2 1 1 الف - 0

-2 0 0 0 ب 0

2 0 - 0 ج 1

1 - 2 0 د 1

- 1 2 2 ه 2

جمع

در ماتريس روابط شبكه علائم استانداردي را نيز مي توان در هر رابطة دوطرفه

(در هر مربع) اضافه كرد كه از جمله اطلاعات تكميلي زير را بيان مي كنند

الف و

ب

ج د

ه

0 = نبود رابطة مستقيم

1= وجود رابطة غيرمستقيم

2= وجود رابطة مستقيم

- = رابطه معنا ندارد

136 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

→ = رابطة فرستندگي

← = رابطة گيرندگي

→← = رابطة دو طرفه

+ = پول

* = خدمات

• = انواع كالا

اطلاعات = ×

= رابطة مشكوك

→ = رابطة اثبات شده

→؟؟؟ = رابطة فرضي

.....

= شدت پايين روابط

= شدت متوسط

= شدت قوي

→ = رابطة فرستندگي

← = رابطة گيرندگي

→← = رابطة دو طرفه

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 137

نتيجه گيري

تفكيك تحليل شبكه اي، ابزاري تسهيلگر براي نحوة پيگيري و تكميل اطلاعات در

يك پروندة جرم سازمان يافته در مرحلة سرنخ يابي و نيز راهنمايي مناسب براي

تركيب، تجم يع و تنظيم اطلاعات به دست آمده در جريان تكميل و اتمام اقدامات

پليسي، قانوني و قضايي در هنگام كار روي يك شبكة جرم سازمان يافته است.

با توجه به اهميت تهديدات ناشي از فعاليت هاي جر ايم سازمان يافته در كشور

(به ويژه در سه حوزة ترانزيت مواد مخدر، فساد مالي و اداري و ساير انواع قاچاق

مثل كالا، اسلحه و ...) و نقش اين جرايم در نظم اجتماعي، امنيت عمومي و ثبات

سياسي،لازم است كه تحليلگران و كارشناسان مربوط در معرض چنين روش هايي

قرار گيرند و بر آنها مسلط شوند . در واقع، تحليل شبكه اي يكي از انواع كاربردهاي

پژوهش ها و مط العات جامعه شناختي است كه مي تواند نقش مؤثري بر ارتقاي

توانايي هاي حرفه اي دستگاه هاي انتظامي و قضايي كشور داشته باشد . كاربرد اصلي

تحليل شبكه اي براي تركيب و تنظيم اطلاعات و ارائة توصيف روشمند از مجموع

اطلاعات موجود است.

138 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

منابع :

فصلنامة علوم .« تحليل شبكه در جامعه شناسي » .( 1. چلبي، مسعود ( 1385

. اجتماعي، شمارة 5، تابستان 1375

جرايم سازمان يافته ؛ مفهوم، مدل ها و تأثيرات » .( 2. حاجياني، ابراهيم ( 1384

فصلنامة مطالعات راهبردي، سال هشتم، شمارة .« آن بر ثبات سياسي

.( سوم، پاييز 1384 ، (شمارة 29

3. كاستلز، مانوئل ( 1380 ) . عصر اطلاعا ، ت (ج سوم، جامعة

. شبكه اي).ترجمة علي پايا، طرح نو، 1380

درآمدي بر درك جرم » .( 4. بسيوني، محمدشريف و ويتر ادوارد ( 1373

محمدابراهيم شمس ناتري، مجلة .« سازمان يافته و مظاهر فراملي آن

. حقوقي و قضايي دادگستري، شمارة 34

5. بيتس، دانيل و پلاك، فرد ( 1375 ). انسان شناسي فرهنگ . ي ترجمة محسن

ثلاثي، تهران: انتشارات علمي.

1- Alba Richard D.(1982) Taking Stock Of Network

Analysis:Decades Results. Research in the Sociology Of

OrganizationsVolu,e1.p.39-74

.

2- Barnz (1968) "Networks and Political Process." in

Marc.J. Swartz, Local Politics, Aldine Publishing Co.

3- Boorman, S.A. and H.C. White. (1976) "Social Structure

From Multiple Network" American. Journal of Sociology

81:1384-1446.

4- Burt, R.S. (1980) "Models Of Network Structure."

Annual Review Of Sociology 6: 76- 141.

تحليل شبكه اي جرايم سازمان يافته 139

5- Cook, K.S. and R.M. Emerson. (1978) "Power Equity

and Commitment in Exchange Network." American

Sociological Review 43:721-739.

6- Davis, Roger. (1981) Social Networl Analysis: An Aid

in Conspiracy Investigations." FBI Law Enforcement Bulletin,

December.

7- Jay, Edward J. (1964) The Concepts of field and

Network in Anthropological Research." Man No. 177,

September-

October.

8- Knoke, D. and J. H. Kuklinski. (1982) Network

Analysis. Sage University Paper N. 28. Sage Publications,

Beverly Hill .

Laumann E.O. et. Al.

Network Analysis" in R.S Burt and M.J. Minor (eds).

Applied

Network Analysis: Structural Methodogy For Empirical

Social Research Sage Publications, Beverly Hills, California.

9- Clarck, Robert, m, (2004) Intelligence Analysis, A

target-Center Approach, mcmilan Press.

10- Ianni Francis A.J. and Ianni, Reuss Elizabeth (1995),

Network Analysis, In: Ansrews Paul p. and Peterson, Marilyn

B. Criminal intelligence Analysis, California, Palmer

Enterprises, 1995

140 فصلنامه دانش انتظامي- سال يازدهم – شماره سوم

11- Van lampe, Klaus, (2003), The uses of models in the

Studyof organized Crim, available in

fre.net.De/ Kvlamape/>

12- Proteuos, Sammuel (1998) Consulting organized Crime

.http://www.Sgc.gc.Caimpact? Study highlits,

13- Johansen, Perole, and von lampe, Klaus. (2003)

Criminal Network and Trust, available In: paper presented at

the annual mceting of the European Socity Criminology

(ESC) 3rd Helsinki Finland, August 2003

14- Stephens, mora, Global Organized Crim, (1996)

available in: Woodrow Wilson School Policy Confrnce.

15- Godson, Roy and olsen william. (1995) International

organized crim Socity, Vol 32/2, Jun/Feb 1995.

16- yani (1982) : The Boundary Specific Problems in.

از گراف‌ها برای حل مسایل زیادی در ریاضیات و علوم کامپیوتر استفاده می‌شود. ساختارهای زیادی را می‌توان به کمک گراف‌ها به نمایش در آورد. برای مثال برای نمایش چگونگی رابطه وب سایت‌ها به یکدیگر می‌توان از گراف جهت دار استفاده کرد. به این صورت که هر وب سایت را به یک راس در گراف تبدیل می‌کنیم و در صورتیکه در این وب سایت لینکی به وب سایت دیگری بود، یک یال جهت دار از این راس به راسی که وب سایت دیگر را نمایش می‌دهد وصل می‌کنیم.

از گراف‌ها همچنین در شبکه‌ها، طراحی مدارهای الکتریکی، اصلاح هندسی خیابان‌ها برای حل مشکل ترافیک، و.... استفاده می‌شود. مهم‌ترین کاربرد گراف مدل‌سازی پدیده‌های گوناگون و بررسی بر روی آنهاست. با گراف می‌توان به راحتی یک نقشه بسیار بزرگ یا شبکه‌ای عظیم را در درون یک ماتریس به نام ماتریس وقوع گراف ذخیره کرد و یا الگوریتمهای مناسب مانند الگوریتم دایسترا یا الگوریتم کروسکال و... را بر روی آن اعمال نمود. در این جا به بررسی گراف‌هایی می‌پردازد که می‌توان آن‌ها را به نحوی روی صفحه کشید که یال‌ها جز در محل راس‌ها یکدیگر را قطع نکنند. این نوع گراف در ساخت جاده‌ها و حل مساله کلاسیک و قدیمی سه خانه و سه چاه آب به کار می‌رود.

کاربرد گراف بازه‌ها از گراف‌ها برای حل مسایل زیادی در ریاضیات و علوم کامپیوتر استفاده می‌شود. ساختارهای زیادی را می‌توان به کمک گراف‌ها به نمایش در آورد.

درخت و ماتریس درخت در رشته‌های مختلفی مانند شیمی مهندسی برق و علم محاسبه کاربرد دارد. کیرشهف در سال ۱۸۴۷ میلادی هنگام حل دستگاههای معادلات خطی مربوط به شبکه‌های الکتریکی درختها را کشف و نظریه درختها را بارور کرد. کیلی در سال ۱۸۵۷ میلادی درختها را در ارتباط با شمارش ایزومرهای مختلف هیدروکربنها کشف کرد وقتی مثلا می‌گوییم در ایزومر مختلف c4h۱۰ وجود دارد منظورمان این است که دو درخت متفاوت با ۱۴ راس وجود دارند که درجه ۴ راس از این ۱۴ راس جهار و درجه هر یک از ۱۰ راس باقیمانده یک است. اگر هزینه کشیدن مثلا راه آهن بین هر دو شهر ازp شهر مفروض مشخص باشد ارزانترین شبکه‌ای که این p شهر را به هم وصل می‌کند با مفهوم یک درخت از مرتبه p ارتباط نزدیک دارد. به جای مساله مربوط به راه آهن می‌توان وضعیت مربوط به شبکه‌های برق رسانی و لوله کشی نفت و لوکشی گاز و ایجاد کانالهای آبرسانی را در نظر گرفت. برای تعیین یک شبکه با نازلترین هزینه از قاعده‌ای به نام الگوریتم صرفه جویی استفاده می‌شود که کاربردهای فراوان دارد. از گرافها می‌توان به عنوان کدهای کمکی نام برد که به DVB Playerها در بالا بردن قابلیت‌های آنها کمک می‌کنند. گراف‌ها دارایی مزایای مختلفی هستند که شفاف تر کردن و واضحتر کردن تصویر و کاهش مصرف CPU به عنوان یکی از اصلی‌ترین مزایای آنها بشمار می‌رود.

موارد گفته شده مربوط به كاربرد كلاسيك گراف ها مي شود كه البته اكنون به وفور استفاده مي شود. اين نظريه اكنون وارد حوزه ي تحليل داده ها شده است و در موارد مختلف مانند داده كاوي از آن استفاده مي شود. يكي ديگر از كاربرد هاي آن استفاده از تحليل هاي مربوطه در
رشته هاي انساني و براي تحليل داده هاي مروبطه مي باشد . به عنوان مثال تحليل داده هاي شبكه اي مانند شبكه ي ارتباطات در جامعه شناسي يا پيدا كردن بيماري هاي مشترك در روانشناسي كاربرد دارد.

مقیاس گذاری (مقیاس سازی) یا مقیاس بندی چند بعدی MULTIDIMENTIONAL SCALING

مقیاس بندی چند بعدی یک تکنیک اکتشافی است، اکتشاف خصیصه های نهان در داده ها. مقیاس بندی چند بعدی را میتوان هم خانواده روش هایی همچو تحلیل عناصر اصلی، تحلیل عاملی و یا تحلیل خوشه دانست. با این حال، مقیاس بندی چند بعدی تفاوتها و مزیت هایی نیز دارد. اصل زیر بنایی در مقیاس بندی چند بعدی این است که انسان ها بر اساس تشابهات و تفاوت های اشیا آنها را دسته بندی می کنند، رتبه بندی میکنند، ترجیح میدهند و.... برای همین مقیاس بندی چند بعدی معمولا از داده های تشابه استفاده میکند . تشابه بین محرک ها یا آیتم ها و یا اشیا. سپس این تشابهات مشاهده شده را به شکل نقاطی در یک فضای چند بعدی در می آورد. مقیاس بندی چند بعدی فرض میکند که یک واقعیتی وجود دارد و سعی میکند داده های به دست آمده را به گونه ای پیکربندی کند که حداکثر تطابق با آن واقعیت را داشته باشد. برای همین مقیاس بندی چند بعدی مناسب نظریه پردازی است، چرا که این روش از تاریکی ها به ما میگوید.

یکی از خصیصه های متمایز کننده مقیاس بندی چند بعدی این است که داده های ورودی باید ماتریس مربع باشند. در ماتریس مربع، ردیف ها و ستون ها برابر هستند، درحالیکه در ماتریس مستطیل ردیف ها بیانگر آزمودنی ها هستند و ستون ها بیانگر آیتم ها، محرک ها یا اشیا. بنابر این در ماتریس مربع هر آیتم، یا محرک با خودش مقایسه میشود.

بگذارید یک مثال بزنم: یکی از کاربرد های مقیاس بندی چند بعدی در ساختن پرسشنامه ها است. وولف معتقد بود که افراد یا دین را می پذیرند و یا دین را نمی پذیرند و هر یک از این دو دسته افراد نیز یا دین را تحت الفظی تفسیر می کنند و یا نمادین. به این ترتیب 4 شیوه نگرش به دین به دست می آید. آشکارا پیدا است که در نظر وولف دو محور در شیوه نگرش به دین داری وجود دارد. یکی محور پذیرش دین (از پذیرش کامل تا عدم پذیرش) و دیگری محور تفسیر (از تفسیر نمادین تا تفسیر تحت الفظی). از ادغام متعامد این دو محور 4 شیوه نگرشی به وجود می آید که در شکل زیر نشان داده شده.

فونتاین و همکاران (2003) برای سنجش ابعاد مورد نظر وولف پرسشنامه ای طراحی کردند که هر یک از سوالات پرسشنامه روی هر دو محور بار داشت و برای تعیین روایی پرسشنامه هم از مقیاس بندی چندبعدی استفاده کردند. همانطور که میدانید تحلیل عاملی یک روش تک بعدی است، یعنی هر سوال پرسشنامه روی یک بعد بار دارد، اما در مقیا بندس چند بعد هر سوال می تواند روی چند بعد بار داشته باشد. نتایج حاصل از تحلیل ها نشان داد که ساختار پرسشنامه دو بعدی است (نقاط پراکنده در طرح نشانگر موقعیت سوالات با توجه به دو بعد مورد نظر هستند).

اگر بخواهید با تحلیل عاملی یا سایر شیوه های خوشه بندی کار را انجام دهید، راه به جایی نخواهید برد چرا که تمامی روش های خوشه بندی دیگر تک بعدی هستند و در آنجا هر سوال صرفا یک چیز را میسنجد اما در این نوع از پرسشنامه ها هر سوال دو چیز را میسنجد. مثلا یکی از سولاات پرسشنامه این بود: «هر نظری درباره خداوند تحت تاثیر زمانی است که آن نظر ارائه شده است». این گویه علیرغم بار داشتن روی بعد نحوه تفسیر (که نشانگر تفسیر نمادین از دین است)، روی میزان پذیرش (که نشانگر دو دسته افرادی که دین را پذیرفته یا نپذیرفته اند میباشد) هم بار دارد.

بگذارید مثال ساده تری بزنم. مثلاً فرض کنید فواصل بیش شهر های ایران را دارید و میخواهید از آنها یک نقشه دو بعدی بسازید، یک بعد بیانگر طول جغرافیایی و دیگری بیانگر عرض جغرافیایی، این کار را میتوانید با مقیاس بندی چند بعدی انجام دهید. مقیاس بندی چند بعدی هر شهر را به صورت یک نقطه در آورده و آن را در یک نقشه دو بعدی برایتان ترسیم می کند. حتی اگر بخواهید ارتفاع شهر ها از سطح دریا را نیز محاسبه کنید، آن وقت مقیاس بندی چند بعدی یک نقشه سه بعدی از شهر ها را به شما نشان خواهد داد که بیشترین تناسب را با واقعیت دارد. در این مثال هر شهر روی هر دو بعد ارزشی را به خود اختصاص میدهد مانند سوالات پرسشنامه فونتاین و همکاران.

نه تنها در ساخت مقیاس، بلکه در ساخت ویژگی های شخصیتی، در حیطه ادراک، احساس، شناخت  و بسیاری از حیطه های دیگر نیز مقیاس بندی چند بعدی کاربرد دارد

برنامه های مختلفی هست که قادربه انجام مقیاس بندی چند بعدی هستند. محبوب ترین آنها برنامه SPSS است. این برنامه الگوریتم های مختلفی برای انجام این نوح تحلیل فراهم کرده است.

در پایان معتقدم تا در هر کاری روش هایمان مناسب و دقیق نباشد، نتایجمان هم قابل اعتماد نیست. اگرچه مقیاس بندی چند بعدی از دقت سایر روشها برخوردار نیست، اما خصیصه چند بعدی بودنش اطلاعاتی را فراهم می کند که سایر روش ها از ارائه چنین اطلاعاتی عاجز هستند. به شدت جای چنین روش هایی در ادبیات پژوهشی روانشناسی خالی است.

نویسنده سعید

http://farmani-saeid.persianblog.ir/post/13

آشنایی با روش آماری«مقیاس بندی چند بعدی»

مقیاس بندی چند بعدی تکنیکی است که برای رسم نقشه نشان دهنده روابط بین تعدادی از مشاهدات که جدولی از فواصل بین آنها در دست داریم، طراحی شده است.این نقشه می‏تواند یک بعدی(اگر مشاهدات در یک خط واقع شوند)، دو بعدی(اگر مشاهدات در یک سطح واقع شوند)، سه بعدی(اگر مشاهدات بتوانند بوسیله نقاطی در فضا مشخص گردند) و یا چند بعدی(که در این حالت نمایش مستقیم هندسی امکان‏پذیر نیست)باشد.

منظور از رسم نقشه فوق، آن است که هر یک از مشخصات با مختصاتی روی نقشه نشان داده شوند به طوری که فاصله آن با سایر نقاط که از قبل مشخص بوده رعایت شود.بدیهی است که انجام دقیق چنین عملی بسیار دشوار و یا حتی غیر ممکن است زیرا مسئله تبدیل به‏یک جایابی 1 پیچیده می‏شود که حتی ممکن است جواب بهینه‏ای که کلیه شرایط را ارضاء کند برای آن وجود نداشته باشد.به زبان ساده‏تر اگر بخواهیم به طور آزمایشی این کار را به صورت دستی و فقط با 4 یا 5 نقطه انجام دهیم در می‏یابیم که کاری وقت‏گیر و بغرنج است. به همین دلیل هم با استفاده از روشهای سعی و خطا و الگوریتمهای مرحله‏ای بهبود دهنده، اقدام به حل تقریبی مسئله می‏کنیم که بالطبع این فرایند با استفاده از نرم افزارهای کامپیوتری صورت می‏گیرد.

مفید بودن مقیاس بندی چند بعدی از این واقعیت سرچشمه می‏گیرد که غالبا در برخی از موارد روابط بین اشیا(یا مشاهدات)نامشخص بوده، ولی ماتریس فواصل آنها قابل محاسبه می‏باشد.این وضعیت به ویژه در روانشناسی رخ می‏دهد در شرایطی که اشخاص تحت آزمایش می‏توانند میزان شباهت یا اختلاف بین زوج اشیا را پیدا کنند ولی قادر به ترسیم تصویری کلی از روابط بین آنها نیستند.بنابراین در چنین مواردی مقیاس بندی چند بعدی می‏تواند تصویری از روابط را ایجاد نماید.لازم به ذکر است که تا بحال کاربرد عمده این روش در روانشناسی و جامعه شناسی بوده است.[2]

هر چند که انواع زیادی از تکنیکهای مربوط به تفکیک مشاهدات، تحت عنوان عمومی «مقیاس بندی چند بعدی»مطرح می‏شوند(نظیر روشهای تورگرسون، شیفمن، و...)ساده‏ترین آنها را مورد استفاده قرار می‏دهیم که روش کراسکال 2 نامیده می‏شود ذیل است‏

ضريب خوشه بندي

ضريب خوشه بندي
در نظريه ي گراف ضريب خوشه بندي اندازه اي است كه بيانگر درجه اي است كه يك گره در نمودار گرايش به تشكيل خوشه در كنار يكديگر دارند. شواهد بيانگر اين هستند كه در بيشتر شبكه هاي موجود در دنياي واقعي و در شبكه هاي اجتماعي خاص گرهها تمايل دارند تا به صورت قوي گروههايي را تشكيل دهند كه از طريق تراكم بالاي بست ها مشخص و معلوم مي شوند. در شبكه هاي جهان واقعي اين همسايگي از ميانگين احتمال اين كه يك بست به صورت تصادفي بين دو گره اتصال برقرار نمايد بيشتر است. دو نوع از اين اندازه ها وجود دارند يكي اندازه هاي كلي د و ديگري انداره هاي محلي. ضريب كلي خوشه بندي بر مبناي گرههاي سه تايي محاسبه مي شود. يك حالت سه گانه از سه گره تشكيل شده است كه از طريق دو (در سه گانه هاي باز) و يا سه (در سه گانه هاي بسته) بست غير مستقيم با هم مربوط مي شوند. يك مثلث از سه گانه بسته تشكيل شده است. ضريب خوشه بندي كلي برابر است با تعدا سه گانه هاي بسته يعني 3 ضربدر تعداد مثلث ها بخش بر تعداد كلي سه گانه ها كه هم شامل سه گانه هاي بسته و باز. اين اندازه بيانگر خوشه بندي در كل شبكه است. و مي تواند براي شبكه هاي مستقيم و غير مستقيم استفاده شود ( كه به انتقال پذيري نيز گفته مي شود). شبكه هاي وزني نيز توسط اپسهال و پنساراسا توضيح داده شده اند.
منبع ویکی پدیا

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B6%D8%B1%DB%8C%D8%A8_%D8%AE%D9%88%D8%B4%DA%AF%DB%8C

مثالي از كاربرد مدل معادلات ساختاري در بررسي بازار

١
بررسي عوامل مؤثر بر تصميم گيري
سهامداران در بورس اوراق بهادار
تهران بر مبناي مدل معادلات
ساختاري
نويسندگان: مهدي خادمي گراشي ۱ و دکتر مصطفي قاضي زاده ۲
۱. دانشجوي دکتراي مديريت دانشگاه علامه طباطبايي
۲. استاديار دانشگاه شاهد
چكيده
از جنبه تئوريك، م يزان و نحوه دسترسي فعالان بازار به اطلاعات مورد نياز جهت تصميم گيري،
تأثير مستقيمي بر شكل گيري فعل و انفعالات بازار دارد . با توجه به اين كه ماليه
سرمايه گذاران و نحوه تصميم گيري در بورس هاي اوراق بهادار ، (behavioral finance) رفتاري
ناشي از عوامل مختلفي است ، تحقيق حاضر به منظور شناسايي اين عوامل صورت گرفت . ابتدا از
طريق پرسشنامه ، اطلاعات جمع آوري گرديد و سپس با استفاده از روش تحليل عاملي، عوامل
مربوط شناسايي شد . در ادامه، عوامل مذكور در حوزه عوامل سياسي، اقتصادي، رواني بازار و
متغيرهاي مالي در سطح شرکت با ان جام تحليل مسير و با استفاده از نرم افزار ليزرل
مورد مطالعه قرار گرفت. نتايج تحقيق نشان مي دهد كه به ترتيب عوامل سياسي ، عوامل (LISREL)
رواني بازار، عوامل اقتصادي و عوامل مالي در سطح شرکت ، بالاترين تأثير را بر تصميم گيري
سهامداران در بورس اوراق بهادار تهران دارند.
واژگان کليدی: تصميم گيري ،ماليه رفتاري، تحليل عامل، تحليل مسير، مدل معادلات ساختاري
مقدمه
بورس اوراق بهادار، يك بازار اقتصادي است كه در
آن، خريد و فروش اوراق بهادار تحت ضوابط و قوانين
خاص صورت مي گيرد. با عنا ي ت به عرضه سهام
بزرگ ترين و مهم ترين واحدهاي اقتصادي كشور در
تالارهاي بورس ، هر گونه تغيير در شرايط اقتصادي،
سياسي و ... مي تواند به سرعت بر بورس اوراق بهادار
دانشور
دوماهنامه علمي - پژوهشي
دانشگاه شاهد
سال چهاردهم – دوره جديد
شماره ۲۳
تير ۱۳۸۶
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
Archive of SID
www.SID.ir
٢
بررسي عوامل مؤثر بر تصميم گيري سهامداران در بورس اوراق بهادار تهران بر مبناي مدل معادلات ساختاري
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
تأثير گذاشته، آن را دچار نوسان كند . بررسي و تحليل
ماليه رفتاري سرمايه گذاران و فعالان بازار يكي از
مباحث نوپاي رشته مديريت مالي محسوب مي گردد .
بر مبناي رويكردهاي موجود در اين زمينه، تصميم گيري
سرمايه گذاران صرفًا بر مبناي تجزيه و تحليل كم ّي و
عقلايي انجام نمي شود، بلكه عوامل ناشي از انتظارات
بازار نيز تأثير زيادي بر نحوه واكنش سهامداران به فعل
و انفعالات بازار خواهد گذاشت . به ديگر سخن ،ماليه
رفتاري را مي توان ادغام اقتصاد كلاسيك و علوم
[ روانشناسي و تصميم گيري دانست. [ ۱
به طور كلي ، سرمايه گذاران در زمان تصميم گيري
به دو عامل مهم ريسك و بازده توجه دارند . بر خلاف
سرمايه گذاران عمده كه ابزارها و امكانات گسترده اي را
براي ايجاد تناسب، بين اين دو متغير در اختيار دارند،
سرمايه گذاران انفرادي غالبًا فاقد اين گونه ابزارهايند. به
علاوه، بالا بودن نرخ نوسانات اقتصادي و سياسي،
بي ثباتي قوانين و مقررات و ... به افزايش ريسك
تصميم گيري در بورس اوراق بهادار منجر مي شود.
مجموعه اين عوامل باعث مي شود تا بازار سرمايه ب ا
ريسك ثانويه اي ناشي از فردگرايي و غير قابل پيش بيني
بودن رفتار سرمايه گذاران مواجه گردد. اين تحقيق به
دنبال پاسخگو يي به اين سؤال است كه چه عواملي در
تصميم گيري سرمايه گذاران مؤثرن د؟ به زعم ز يگل
ماليه رفتاري به مطالعه و تحليل چ گونگي (Siegel)
تفسير و عمل بر مبناي اطلاعات، جهت انجام
تصميمات ساختار يافته سرمايه گذاري توسط افراد
مي پردازد[ ۲]. بديهي است ماليه رفتاري تلاش نمي كند
نشان دهد رفتار عقلايي نادرست است ، بلكه در تلاش
است كه كاربرد فرايندهاي تصميم گيري روانشناختي را
در شناخت و پيش بيني بازارهاي مالي نشان دهد.
پيشينه تحقيق
۳] به بررسي متغيرهاي اقتصادي مهم ] (chang) چانگ
مانند تغييرات نرخ بهره، تغييرات نرخ تورم ، و آثار
جايگزين هاي سرمايه گذاري پرداخته است . همچنين او
متغيرهاي اجتماعي و سياسي تأثيرگذار، مانند تحولات
داخلي و منطقه اي و نوس انات سياسي ، و مؤلفه هاي
رواني، مانند تأثير انتشار اخبار و شايعات در سطح
كلان را مورد بررسي قرار داده است. در سطح
مؤلفه هاي خرد نيز ميزان تأثيرگذاري نسبت هاي مالي و
ريسك و بازده سهام مورد بررسي قرار گرفته است .بر
اساس نتا يج اين تحق يق، عوامل مؤثر بر تصم يم گ ي ري
سهامداران را م ي توان در قالب دو متغ ير کلان ، شامل
عوامل اقتصاد ي و اجتماع ي و متغ يرهاي خرد ، شامل
عوامل مالي و مديريتي شرکت طبقه بندي کرد.
بر اساس تئوري بازارهاي كارا به (Hunton) هانتون
بررسي ماليه رفتار ي سهامداران در بورس سهام
شيكاگو در ارتباط با نحوه تصميم گيري آن ها در مورد
(High Tech) سهام شركت هاي داراي فناوري بالا
مي پردازد. بر اساس نتايج اين تحقيق ، تصميم گيري
سهامداران در مورد ا ين گروه از سهام با تئوري هاي
موجود در مديريت مالي همخواني ندارد و علي رغم
Archive of SID
www.SID.ir
٣
مهدي خادمي گراشي و دكتر مصطفي قاضي زاده
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
پا يين اين شركت ها، به دليل انتظارات EPS سود كم و
بالاي سهامداران از آينده درخشان اين شركت ها،
تقاضاي خريد اين گروه از سهام به شدت افزايش
يافته و متغ يرهاي ما لي ضعيف اين شرکت ها مانع از
.[ خريد سهام آن ها نشده است [ ۴
در سال ۱۹۹۷ به بررسي چگونگي (Hill) هيل
واکنش سرمايه گذاران به تحولات سياسي – اجتماعي
در بازار جنوب شرق آسيا پرداخته و جامعه آماري
تحقيق او ۱۴۵۰ نفر از سرمايه گذاران با سرمايه حداقل
۳۰,۰۰۰ دلار بوده است . او در سنجش ريسک سياسي
و ميزان دخالت آن در تصميم گيري سرمايه گذاران، ۱۳
عامل را مورد ارزيابي قرار داده که مهم ترين آن ها به
شرح زير بوده است :
۱. انتظارات اقتصاد سياسي،
۲. شکست در برنام هريزي هاي دولتي،
۳. اثربخشي رهبري سياسي،
۴. درگيري و ناآرامي سياست خارجي،
۵. فساد اداري دولت،
۶. نظامي گري در سياست،
۷. تنش ها و ناآرامي هاي سياسي،
به عقيده او ، مهم ترين ويژگي عامل سياسي، غيرقابل
پيش بيني بودن و ناگها ني بودن آن است (در مقايسه با
عوامل اقتصادي و ...). اين عامل خصوصا در مورد
كشورهاي در حال توسعه آسياي جنوب شرقي كه فاقد
ساختار سياسي با ثبات ند، به عنوان يكي از عوامل مهم
در تصميم گيري سرم ايه گذاران و نوسانات قيمت مطرح
.[ است[ ۵
فرخ نيا به بررسي نقش اطلاعات ما لي در تصميم گيري
سهامداران پرداخته است .بر اساس نتايج تحقيق او،
سرمايه گذاران در بورس تهران در تصميم گيري نسبت
به خريد و فروش و قيمت سهام از الگوي خاصي مبتني
بر روش هاي تكنيكي ويا بنيادين استفاده نمي كنند كه از
مهم تر ين دلايل آن مي توان به كم بودن دانش
تخصصي، نواقص سيستم اطلاع رساني بورس و غ ي ر
کارآمددانستن الگوها ي علم ي از سو ي سهامداران
اشاره کرد. [ ۶]. حامديان عوامل مؤثر بر تغييرات رفتار
قيمت سهام و رفتار سهامداران در بورس اوراق بهادار
تهران و همچنين درجه اهميت عوامل مختلف بر
تصميم گيري سرمايه گذاران را مورد بررسي قرار داده
است. بر اساس نتايج اين تحقيق ، عوامل رواني ،
بالاترين درجه تأثير را بر تصميم گيري سرمايه گذاران
[ در بورس اوراق بهادار تهران داشته است. [ ۷
همچنين جوادي در بررسي تأثير متغيرهاي كلان
اقتصادي به اين نتيجه مي رسد كه در كشور ما تأثير
عوامل محيطي كلا ن در ميزان موفقيت يا ناكامي يك
شركت يا سازمان ، به مراتب شديدتر از عوامل داخلي
.[ و مديريتي آن است [ ۸
مقايسه تطبيقي مهم ترين تحقيقات انجام شده در حوزه
تصميم گيري سهامداران در دو سطح داخل و خارج در
جدول ۱ آورده شده است.
Archive of SID
www.SID.ir
٤
بررسي عوامل مؤثر بر تصميم گيري سهامداران در بورس اوراق بهادار تهران بر مبناي مدل معادلات ساختاري
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
جدول ۱: مقايسه تطبيقي تحقيقات مرتبط با حوزه تصميم گيري سهامداران
كد عنوان تحقيق محقق / محققين سال جامعه آماري تحقيق متغيرهاي مورد مطالعه يافته هاي تحقيق ويژگيهاي تحقيق
۱
نقش اطلاعات مالي
در تصميم گيري
سرمايه گذاران در
بورس اوراق بهادار
تهران
۱۳۷۹ [ شهريار فرخ نيا [ ۶
سرمايه گذاران بورس
اوراق بهادار تهران
۱. ميزان استفاده از
داده هاي مالي
۲. ميزان اطلاعات
سرمايه گذاران از
تكنيك هاي مالي
۱. عدم استفاده از
الگوي خاص در
تصميم گيري
سرمايه گذاران
۲. ضعف دانش تخصصي
سرمايه گذاران
۳.ضعف مكانيزم
اطلاع رساني بورس
تهران
۱. تعريف صحيح متغيرها
۲. توجه به دانش تخصصي
سرمايه گذاران
۳. عدم توجه به ساير
متغيرها
۲
شاخص قيمت سهام
و تصميم گيري
سرمايه گذاران در
بورس اوراق بهادار
تهران
۱۳۷۷ [ جواد جوادي [ ۸
سرمايه گذاران بورس
اوراق بهادار تهران (در
( سال ۱۳۷۷
۱. نرخ بهره
۲. نرخ تورم
۳. عوامل ريسک اقتصادي
۱. دارا بودن بار فزاينده
اطلاعاتي گزارش هاي
مالي
۲. متفاوت بودن
تصميم گيري در سطوح
مختلف سرمايه گذاران
۱. تحليل متغيرهاي
مختلف اقتصادي
۲.جامع نبودن تحقيق
۳
بررسي عوامل مؤثر
بر قيمت سهام و
تصميم گيري
سرمايه گذاران
۱۳۷۹ [ مهدي حامديان [ ۷
سرمايه گذاران بورس
اوراق بهادار تهران
۱.بررسي تأثير عوامل
مختلف بر تصميم گيري
سرمايه گذاران
۲. بررسي ميزان اهميت هر
يك از عوامل
۱.عوامل رواني بالاترين
تأثير را بر تصميم گيري
سهامداران دارند.
۲. عوامل اقتصادي و
سياسي بر قيمت سهام
تأثير بالايي مي گذارند.
۱. توجه همزمان به قيمت
و نوع تصميم گيري
۲. تعيين اولويت متغيرها
۴
بررسي ماليه رفتاري
سهامداران در
بورس سهام شيكاگو
۲۰۰۵ [ هانتون [ ۴
۳۰۹ نفر از
سرمايه گذاران در
شيکاگو
۱. تأثير جريان بازار بر
تصميم گيري سرمايه گذاران
۲. تأثير عوامل اقتصادي
وسياسي بر تصميم گيري
۱. اخبار و شايعات تأثير
بالايي بر تصميم گيري
سرمايه گذاران دارند.
۲. سرمايه گذاران توجه
زيادي به متغير هاي
مالي در سطح شرکت
نمي کنند.
۱. توجه به ميزان
ريس ك پذيري بر اساس
معيارهاي مختلف
۲. تعييين تأثير عوامل
اقتصادي و تفاوت آن با
ساير عوامل
۵
چگونگي و دانش
سهامداران به
تحولات سياسي
اجتماعي
۱۹۹۷ [ كلاير- آ- هيل [ ۵
۱۴۵۰ نفر از
سرمايه گذاران در آسياي
جنوب شرقي
۱. انتظارات اقتصاد سياسي
۲. رهبري سياسي
۳. برنامه هاي دولت
۱. غيرقابل پيش بيني
عوامل سياسي و تأثير
زياد بر تصميم گيري
۲.تفاوت تأثير عوامل
سياسي در كشورهاي
مختلف
۱. تعريف شاخص هاي
سياسي مؤثر بر
تصميم گيري
۲. مقايسه تأثير نوع سيستم
اقتصادي بر تصميم گيري
سرمايه گذاران
۶
رفتار مالي و
تصميم گيري در
مورد خريد سهام
شركت ها
۲۰۰۴ [ ايوسيا [ ۳
۲۱۲۰ نفر (بورس
سهام ناسداک)
۱. عوامل اقتصادي
۲. عوامل سياسي
اهميت بالاتر تأثير
عوامل اقتصادي
۱. بررسي جامعه
نيازهاي سرمايه گذاران
۲.تأثير انتظارات
سهامداران بر فعل و
انفعالات بازار
۷
بررسي نحوه
تصميم گيري
سهامداران در
كشورهاي مختلف
۱۲ كشور هاندرسون ۲۰۰۲
۱. عوامل مالي مربوط
به شركت
۲.روش هاي تصميم گيري
۱. تأثير افشاي
حسابداري
۲. استفاده از
روش هاي تركيبي
۱. جامعه آماري
گسترده
۲. مقايسه نتايج در
كشورهاي مختلف
Archive of SID
www.SID.ir
٥
مهدي خادمي گراشي و دكتر مصطفي قاضي زاده
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
سؤال هاي تحقيق
سؤال هاي اصلي تحقيق حاضر عبارتند از:
۱) چه عواملي بر تصميم گيري سهامداران در خريد و
فروش سهام مؤثر هستند؟
۲) اولويت بندي عوامل مؤثر بر تصميم گيري سهامداران
چگونه است؟
متغيرهاي تحقيق
به منظور پاسخ گويي به سؤال هاي تحقيق چهار عامل
اقتصادي، سياسي، رواني و مالي در سطح شرکت
تعريف گرديد . زير مجموعه عوامل اقتصادي، سه عامل
فرعي نرخ تورم، نرخ بهره و جايگزين هاي ديگر
سرمايه گذاري در نظر گرفته شد . عوامل سياسي نيز به
سه عامل فرعي اظهار نظر مقامات سياسي، تحولات
سياسي داخلي و تحولات سياسي خارجي تقسيم
گرديد. عوامل رواني نيز در قالب سه عامل فرعي اخبار
منتشره، شايعات بازار و تأثير مشاوره در سرمايه گذاري
تعريف شد و در نهايت عوامل مالي بر چهار عامل
داده هاي ترازنامه اي، نسبت هاي مالي ، ريسک و بازده و
حجم معاملات تقسيم گرديد . عوامل فرعي فوق الذکر
در قالب ۳۷ متغير فرعي شد به صورت تفصيلي بررسي
شد که عناوين متغيرهاي مذکور در جدول ( ۲) ارائه
گرديده است.
روش تحقيق
روش تحقيق مورد استفاده در اين پژوهش ، روش
تحقيق توصيفي از نوع همبستگي است و با توجه به
هدف براي بررسي وجود رابطه بين متغيرهاي اقتصادي،
سياسي، رواني بازار و عوامل مالي در سطح شرکت با
متغير تصميم گيري و همچنين تعيين ميزان آن از مدل
(Structural Equation Model) معاملات ساختاري
استفاده مي شود .از طريق اين روش مي توان قابل قبول
بودن مدل هاي نظري را در جامعه آماري معيني با
استفاده از داده هاي همبستگي و غير آزمايشي آزمود .
ساير فنون مورد استفاده در اين تحقيق ، تحليل
و تحليل عاملي (Enter رگرسيون چند متغيره (روش
هستند.
جامعه آماري اين تحقيق شامل سرمايه گذاراني
است كه در طول سال هاي ۱۳۸۳ و ۱۳۸۴ حدا قل ۲ بار
در بورس اوراق بهادار تهران اقدام به خريد و فروش
كرده اند . جهت جمع آوري اطلاعات از پرسشنامه
استفاده مي شود. در سطح اطمينان ۹۵ درصد، احتمال
موفقيت ۵۰ درصد و خطاي مجاز پنج درصد، حجم
نمونه آماري بر اساس فرمول برابر ۱۳۱ محاسبه گرديد.
قابليت اعتماد يا پ ايايي ابزار جمع آوري اطلاعات
تحقيق در نمونه اجرا شده بر اساس روش آلفاي
۰ برآورد گرديد.. براي تعيين اعتبار تحقيق / كرونباخ ۸۴
نيز از دو روش كيفي و كم ي استفاده شده كه ابتدا با
استفاده از نظرهاي تخصصي كارشناسان خبره ، نظير
كارگزاران و كارشناسان ارشدسازمان بورس، نسبت به
روايي آن اطمينان حاصل شد و سپس از روش تحليل
عاملي در شناسايي عامل ها و برآورد برارزش مدل
تحقيق استفاده گرديد . در تحليل داده ها، بر آورد
پارامترها و برازش مدل به دليل ماهيت چند متغيره
Archive of SID
www.SID.ir
٦
بررسي عوامل مؤثر بر تصميم گيري سهامداران در بورس اوراق بهادار تهران بر مبناي مدل معادلات ساختاري
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
بودن عوامل مؤثر بر تصميم گيري سرمايه گذاران از
نرم افزار ليزرل استفاده شده است.
تجزيه و تحليل داده ها
همان گونه که در قسمت قبل توضيح داده شد براي
تجزيه و تحليل داده ها از تحليل عاملي و تحليل مسير
استفاده شده است.
اولين مرحله در تحليل عامل ، تعيين نسبت واريانس
مشترك بين متغيرها است كه از طريق تهيه ماتريس
همبستگي از متغ يرهاي تحق يق و برآورد اشتراك م ي ان
آن ها صورت مي گيرد. ميزان اشتراك ، بين صفر و يك
تغيير مي كند. اشتراك صفر نشان دهنده اين است كه
عامل هاي مشترك، هيچ تغييري را در متغير خاص تبيين
نمي كنند و اشتراك ۱ حاكي از آن است كه تمام
تغييرات متغير خاص ، توسط عامل هاي مشترك تبيين
مي شود. همچنين قدرت تبيين عامل ها و واريانس
متغيرهاي اندازه گيري شده در حدود ۹۹ درصد است
بنابراين، عامل هايي كه از متغيرهاي اندازه گيري شده
استخراج گرديده و در واقع زيربناي متغيرها را تشكيل
مي دهند از قدرت تبيين بالايي برخوردارند.
مرحله بعدي ، استخراج عامل ها است كه هدف از
آن، به دست آوردن سازه هاي زيربنايي است كه باعث
تغييرات متغيرهاي مورد مشاهده مي شود. همبستگي هر
ناميده مي شود و مقدار آن « بار عاملي » متغير با هر عامل
بين ۱- و ۱+ است. واريانس تبيين شده توسط هر
عامل، برابر با مجموع مجذور بار هاي عاملي آن است .
ناميده مي شود. « مقدار ويژه » اين واريانس
با توجه به نتايج واريانس كل تبيين شده و ضرايب
۹۹ درصد، واريانس متغيرهاي اوليه / مقادير ويژه ،عامل ۶
و اندازه گيري شده را تبيين مي كنند . بنابراين ، همه
متغيرها را مي توان در دو عامل خلاصه کرد كه قدرت
۹۹ درصد است . همچنين بر اساس نتايج / تبيين آن ۳۳
KMO حاصل از آزمون بارتلت و كايزر، ميزان ضريب
۰ بوده و مدل تحليلي در سطح / بالا و برابر با ۹۳۹
معنادار آزمون بارتلت برازش داشته، از اعتبار و كارايي
كافي برخوردار است؛ بدين معنا كه مي توان با
متغيرهاي ۳۷ گانه، عوامل اصل ي را شناسايي و
دسته بندي کرد . سطح معنا داري ضريب بارتلت كم تر از
۰ بوده كه اين نتيجه نيز نشان دهنده برازش مدل /۰۵
تحقيق است.
Archive of SID
www.SID.ir
٧
مهدي خادمي گراشي و دكتر مصطفي قاضي زاده
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
جدول ۲: عوامل تحقيق و متغيرهاي ۳۷ گانه
رديف عامل مواد
۱
عوامل اقتصادي
۱. اطلاع از ميانگين نرخ سود سپرده بانك ها
۲. مطلوبيت و حساسيت سرمايه گذار نسبت به ساير بازارها
۳. بررسي بازدهي سرمايه گذاري در بازار بورس نسبت به ساير بازارها
۴. تمايل به نقد کردن سهام در زمان رونق ساير بازارها
۵. اطلاع از ميانگين نرخ تورم و جريان آن
۶. تأثير افزايش نرخ تورم بر شاخص هاي بورس
۷. تأثير تورم بر ساير گزينه هاي سرمايه گذاري ها
۸. تأثيرپذيري بورس تهران از تحولات اقتصادي بين المللي
۲ عوامل سياسي
۹. پيگيري اخبار سياسي و تأثير آن بر بازار سهام
۱۰ . تأثيرپذيري از اظهارنظر مقامات سياسي داخلي
۱۱ . تأثيرپذيري از اظهارنظر مقامات سياسي خارجي
۱۲ . پيگيري اخبار سياسي بين المللي
۱۳ . بررسي تأثير سازمان هاي بين المللي بر جريان بازار
۱۴ . تأثير تحولات سياسي داخل بر شاخص هاي بورس
۱۵ . تأثير تحولات سياسي خارجي بر شاخص هاي بورس
۱۶ . تأثير مناسبات سياسي ايران با ساير كشورها بر قيمت هاي سهام
۱۷ . تأثير تحولات اجتماعي و فرهنگي بر شاخص هاي بورس
۳ عوامل رواني بازار
۱۸ . اخبار منتشر شده در روزنامه ها و جرايد
۱۹ . اظهارنظر مقامات بورس در مورد وضعيت آتي بازار
۲۰ . برنامه هاي اعلام شده از سوي مديران و مسئولين شركت ها
۲۱ . توصيه دوستان و آشنايان
۲۲ . اخبار منتشر شده (رسمي و غير رسمي) از مجامع شركت ها
۲۳ . اخبار غيررسمي از جلسات و برنامه شركت ها
۲۴ . شايعات و اخبار منتشر شده در سايت هاي اينترنتي
۲۵ . نظر كارگزاران و شركت هاي مشاوره سرمايه گذاري
۲۶ . ميزان استفاده از خدمات مشاوره اي در امر خريد و فروش سهام
۴
عوامل مالي در سطح
شرکت
و... (P/E) ۲۷ . استفاده از نسبت هاي مالي نظير قيمت درآمد
۲۸ . استفاده و شناخت نسبت به اقدام ترازنام هاي شركت ها
۲۹ . اطمينان به داده هاي منتشر شده مالي شركت ها
۳۰ . پيگيري گزارش هاي فصلي و داد ههاي منتشر شده از سوي شركت ها
۳۱ . وجود ارتباط بين اقلام ترازنامه و بازدهي شركت ها
۳۲ . اطلاع از ريسك و بازار سهام مورد نظر
۳۳ . بررسي جريان قيمت قبلي سهم در زمان تصميم گيري
۳۴ . توجه به حجم معاملات سهم
۳۵ . پيگيري جريان فعاليت سرمايه گذاري نهادي و عمده
۳۶ . بررسي قدرت نقدشوندگي سهم
۳۷ . اعتقاد به پيروي جريان آتي قيمت و بازدهي از عملكرد گذشته
Archive of SID
www.SID.ir
٨
بررسي عوامل مؤثر بر تصميم گيري سهامداران در بورس اوراق بهادار تهران بر مبناي مدل معادلات ساختاري
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
به طور كلي دو عامل نتيجه مي شود كه با متغيرهاي
اندازه گيري شده بيش ترين وزن و همبستگي را داراست.
عامل اول شامل ۲۷ متغير و عامل دوم شامل ۱۰ متغير
است. نتايج حاصل از ماتريس عوامل چرخش داده
،( شده در جدول پيوست مقاله آمده است . نمودار ( ۱
ارتباط عوامل مختل ف را با نرخ بازده مورد انتظار و
تصميم گيري مربوط به خريد و فروش سهام نشان
مي دهد. به عبارت ديگر در پاسخ به سؤال اول تحقيق،
مي توان گفت که عوامل اقتصادي، سياسي، مالي و
رواني با ضرايب ارا ئه شده در نمودار ( ۱) بر
تصميم گيري سهامداران مؤثرند.
نمودار ۱: وضعيت ارتباط عوامل مختلف با نرخ بازده مورد انتظار و تصميم گيري
تفسير برآورد پارامترهاي مدل
به منظور اطمينان يافتن از روابط علّ ي مشاهده در مدل،
شاخص هايي وجود دارد كه در اين جا به چند مورد از
مهم ترين آن ها پرداخته مي شود.
شاخص نيكويي برازش
يك شاخص نيكويي برازش (نسبت LISREL نرم افزار
مجموع مجذورات تبيين شده توسط مدل به كل مجموع
مجذورات ماتريس برآورده شده، در جامعه ) را محاسبه
مي کند. مقدار اين ضريب برابر با ۹۶ درصد است كه
برازش مطلوب مدل را براي داده هاي جمع آوري شده
نشان مي دهد.
ريشه ميانگين مجذور مانده
(Root mean square Error Approximation)
اين شاخص ، بيانگر واريانس مانده در برازش هر
پارامتر به داده هاي نمونه است. در واقع، اين شاخص،
عوامل مالي در سطح عوامل سياسي
شرکت
عوامل اقتصادي
عوامل رواني بازار
تصميم گيري
(خريد يا فروش سهام)
نرخ بازده مورد انتظار
(Expected rate of return)
۰/۳۱ ۰/۴۷
.
.62
۰/۱۶
۰/۱
۰/۵۳
۰/۴۹
Archive of SID
www.SID.ir
٩
مهدي خادمي گراشي و دكتر مصطفي قاضي زاده
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
خطاي تخمين جامعه را اندازه گيري مي كند و تابعي از
اندازه نمونه است كه برازش مطلوب داده ها بايد بسيار
۰ و قابل / كوچك باشد . مقدار شاخص مزبو ر برابر ۱۱۳
قبول است . به عبارت روشن تر ، متغيرهاي مستقل از
مدل تحقيق بر اساس داده هاي حاصل توانسته اند در
حدود ۸۹ درصد تغييرات را ب يان کنند ؛ يعني تنها در
حدود ۱۱ تغييرات متغير تصميم گيري مالي سهامداران
تحت تأثير متغيرهاي خارج از مدل تحقيق است.
سطح معنا داري
سرانجام با توجه به اين كه سطح معنا داري مدل
۰ است با اطمينان ۹۵ درصد مي توان / كوچك تر از ۰۵
روابط علّي موجود در مدل را معنا دار تلقي کرد.
جدول ۳: پارامترهاي كليدي مدل
رديف پارامتر مقدار
۰/ ۱ شاخص نيكوي برازش ۹۵۸
۰/ ۲ ريشه ميانگين مجذورمانده ها ۱۱۳
۰/ ۳ سطح معنا داري ۰۰۰
تحليل رگرسيون چند متغيره
با استفاده از تحليل رگرسيون چند متغيره مشخص
مي شود كه كداميك از عوامل فرعي كه پيش از اين
ذكر شده تأثير بيشتري بر تصميم گيري سهامداران دارد.
تحليل رگرسيون، مبتني بر اصل پيش بيني است؛
بدين معنا كه هر چه ما بيش تر در مورد پديده اي بدانيم،
بهتر مي توانيم، ساير ويژگي هاي اين پديده را حدس
بزنيم.
پس از انجام تحليل رگرسيون چند متغيره نتايج زير
حاصل گرديد:
۵۲ ) در مورد خريد سهام و /۴۹۸) F مقدار آزمون
۷۹ ) در مورد فروش سهام نيز نشانگر قابليت /۶۲۶)
بسياربالا و مناسب مدل و طبيعتًا تبيين تغييرات
متغيرهاي وابسته (خريد و فروش) توسط متغير مستقل
(اقتصادي، سياسي، مالي در سطح شرکت و رواني
بازار) است.
بالاترين تأثير بر تصميم گيري، مربوط به اظهارنظر
۰ در مورد / مقام هاي سياسي خارجي با ضريب بتا ي ۵۵
۰ در / خريد، و تحولات سياسي داخلي با ضريب ۶۱
مورد فروش سهام بوده است . نتايج مربوط به تحليل
رگرسيون در جدول هاي ۴ و ۵ ارائه شده است.
جدول ۴: ضريب رگرسيون با متغير خريد
ضرايب رگرسيون استاندارد نشده
ضرايب رگرسيون
استاندارد مدل
B Std.Error Beta
t معنا داري
(Constant) -۹/۴۹۹ ۵/۱۰۵ - -۱/۸۶۱ ۰/۰۶۵
۱ اخبار سياسي داخلي /۱۹۱ ۰/۵۴۲ ۰/۲۵۴ ۲/۱۹۶ ۰/۰۳۰
۲ اظهار نظر مقامات خارجي /۱۰۶ ۰/۵۲۸ ۰/۵۵۵ ۳/۹۸۷ ۰/۰۰۰
۱- مشاوره /۲۶۱ ۰/۳۹۶ -۰/۴۰۲ -۳/۱۸۳ ۰/۰۰۲
۰- اخبار و شايعات منتشر شده /۹۴۷ ۰/۳۵۱ -۰/۳۲۴ -۲/۶۹۶ ۰/۰۰۸
۰ حجم معاملات /۴۴۷ ۰/۷۰۰ ۰/۱۱۲ ۶۳۹ ۰/۵۲۴
۰- جايگزين هاي سرمايه گذاري /۰۴۴ ۱/۱۹۷ -۰/۰۰۳ -۰/۰۳۷ ۰/۹۷۱
Archive of SID
www.SID.ir
١٠
بررسي عوامل مؤثر بر تصميم گيري سهامداران در بورس اوراق بهادار تهران بر مبناي مدل معادلات ساختاري
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
جدول ۵: ضريب رگرسيون با متغير فروش
ضرايب رگرسيون ضرايب رگرسيون استاندارد نشده
استاندارد مدل
B Std.Error Beta
t معنا داري
(Constant) -۹/۵۰۵ ۳/۴۹۸ - -۲/۷۱۷ ۰/۰۰۸
۱ تحولات سياسي خارجي /۳۵۸ ۰/۴۳۹ ۰/۲۹۰ ۳/۰۹۳ ۰/۰۰۲
۲ تحولات داخلي /۳۴۷ ۰/۳۶۶ ۰/۶۱۸ ۶/۴۰۶ ۰/۰۰۰
۱- شايعات منتشره /۱۹۸ ۰/۳۸۰ -۰/۳۸۲ -۳/۱۴۹ ۰/۰۰۲
۰- مشاوره /۹۵۸ ۰/۳۴۰ -۰/۳۲۸ -۲/۸۱۸ ۰/۰۰۶
نتيجه گيري و پيشنهادها
مطالعات نشان م يدهند كه عوامل متعددي بر
تصميم گيري هاي سهامداران براي خريد يا فروش سهام
اثر گذارند . براي مثال، هانتون [ ۴] با مطالعه عوامل
مؤثر بر تصميم گيري سرمايه گذاران در چين نشان داد
كه سرمايه گذاران عوامل اقتصادي را مهم تر از عوامل
سياسي و فرهنگي در ريسک سرمايه گذاري دانسته اند ؛
اما در تحقيق حاضر، مطابق نتايج تحليل م سير، عوامل
۰ بيش ترين تأثير را بر / سياسي با مجموع ضرا يب ۷۸
تصميم گيري هاي سهامداران ايراني دار ند. اين امر بدان
معنا است كه در ايران، نوسانات تمايل سهامداران
خريد و فروش سهام تحت تأثير عوامل سياسي است .
براي مثال با مثبت شدن جريان مذاكرات هسته اي ،
شاخص سهام در بورس اوراق بهادار تهران افزايش
مي يابد.
از اين رو ، نتايج تحق يق حاضر مؤ يد نتايج پژوهش
كلاير و هيل پيرامون نحوة واكنش سرمايه گذاران به
تحولات سياسي اجتماعي در بازار جنوب شرقي آسيا
.[ است [ ۵
البته مطابق نتايج تكنيك تحليل مسير، عوامل رواني
بازار بعد از عوا مل سياسي ، بيش ترين تأثير مستقيم ( ۵۳
درصد) و غير مستقيم ( ۱/. درصد) را بر
تصميم گيري هاي مالي سهامداران دارند . اين نتيجه
در سال (Ivsia) سازگار با نتايج تحقيق ايوسيا
۹] است. عوامل اقتصاد ي و ميزان توجه ]۲۰۰۳
سهامداران به ا ين عوامل در زمان تصم يم گي ري با
ضريب ۴۷ درصد، سوم ين متغ ير پس از عوامل س ياسي
و روا ني بازار است . علي رغم توجه کم سهامداران
ايراني به نوسانات متغ يرهاي اقتصاد ي، نظ ير نرخ بهره ،
تورم و ...اين متغ ير در سا ير شرکت ها به زعم محقق ين ي
نظير ايوسيا [ ۹] در چگونگي شکل گيري رفتار تصم يم
گيري سهامداران نقش بالايي دارد.
و در نهايت بايد خاطر نشان ساخت كه مطابق نتايج
تحقيق حاضر، عوامل مال ي در سطح شرکت ، تنها به
ميزان ۳۱ درصد تأثير مستقيم بر تصميم گيري مالي
سهامداران ايراني دارد كه در مقايسه با ساير عوامل
سياسي، رواني و اقتصادي از كم ترين تأثير برخوردار
است. اين امر بدا ن معنا است كه سهامداران در بازار
سرمايه ايران به داده هاي مالي و حسابداري شركت ها
جهت تصميم گيري براي خريد و فروش سهامشان توجه
[ كم تر دارند که اين نتيجه، مؤيد نتيجه تحقيق هانتون [ ۴
در سال ۲۰۰۵ است.
Archive of SID
www.SID.ir
١١
مهدي خادمي گراشي و دكتر مصطفي قاضي زاده
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
پيشنهادهاي تحقيق
با توجه به نتا يج اين تحقي ق، مشخص مي شود که
عوامل سياسي بالاترين تأثير را بر تصميم گيري
سهامداران دارد . با توجه به برتر بودن اين متغير،
پيشنهاد مي شود، سازمان بورس با ايجاد مرجعي واحد
جهت تحليل اطلاع به موقع نوسانات سياسي، خود به
کنترل تأثير اين متغير بپردازد. در ارتباط با عوامل رواني
نيز با توج ه به اهميت بالاي اين متغير، به نظر مي رسد
شناسايي کانال هاي گسترش اخبار و شايعه ها، نظير
سايت هاي اينترنتي و بهبود ساختار اطلاع رساني در
تنظيم رواني بازار مؤثر واقع شود . توسعه دانش
تصميم گيري سهامداران (با توجه به ضعف تحليل گري
مالي سهامداران ) و گسترش فعاليت نهادهاي تعديل گر
بازار نظير بازار سازها، از جمله پيشنهادات ديگر اين
تحقيق در راستاي گسترش و تعميق بازار سرمايه كشور
است.
منابع
1- Nicholas, B. and Thaler, R. (2004) A survey of behavioral
finance.” in Constantinides, Journal of Psychology and
Financial Markets , Vol. 2, No. 4, 182–189
2- Siegel , Jeremy J.,(1998) Stocks for the Long Run, Second
Edition McGraw-Hill, New York.
3- IV sia, Chang (2004) The visual Investor : How to spot
market trends, Annual investor survey,
4- Hunton, J. E. (2005) Toward an Understanding of the
Risky Choice Behavior of Professional Financial Analysts,
Journal of Psychology and Financial Markets, , Vol. 2, No.
4, 182–189,
5- Hill, Clayer A, (1997) The political determinants of
investors behavior ,Uniwin university ,
٦. فرخ نيا، شهريار ( ١٣٧٩ ) نقش اطلاعات مالي در تصميم گيري
سرمايه گذاران در بورس اوراق بهادار پايان نامه کارشناسي ارشد
دانشگاه علوم و فنون مازندران.
٧. حامديان، مهدي ( ١٣٧٩ ) بررسي عوامل مؤثر بر قيمت سهام و
تصميم گيري سرمايه گذاران در بورس اوراق بهادار تهران
پايان نامه کارشناسي ارشد . تهران : دانشگاه شهيد بهشتي،
دانشکده علوم اداري.
٨. جوادي، جواد ( ١٣٧٤ ) بررسي تأثير متغيرهاي کلان اقتصادي بر
روي شاخص قيمت سهام و تصميم گيري سرمايه گذاران در
٧٢ / پايان نامه - بورس اوراق بهادار تهران طي سال هاي ١٣٦٩
کارشناسي ارشد، دانشگاه شهيد بهشتي، دانشکده علوم اداري.
Archive of SID
www.SID.ir
١٢
بررسي عوامل مؤثر بر تصميم گيري سهامداران در بورس اوراق بهادار تهران بر مبناي مدل معادلات ساختاري
دوماهنامه علمي – پژوهشي دانشور رفتار / دانشگاه شاهد / تير ۸۶ / سال چھاردهم / شماره ۲۳
پيوست: ماتريس عوامل چرخش داده شده
Archive of SID
www.SID.ir