نقش پژوهش هاي كيفي در علوم انساني
نقش پژوهش هاي كيفي در علوم انساني
دكتر محمد نمازي
استاد مديريت و حسابداري دانشگاه شيراز
چكيده
دانشمندان روش شناسي پژوهش ها را به دو گروه كلي طبقه بندي مي كنن د : ١- پژوهش هاي كمّي
٢- پژوهش هاي كيفي. هدف اصلي اين مقاله بحث و بررسي در مورد پژوهش هاي كيفي است. بنابراين،
ابتدا ويژگي هاي مهم پژوهش هاي كيفي و اختلاف هاي مهم بين اين گونه پژوهش ها و پژوهش هاي كمّي
بررسي مي شود . سپس، چند نمونة بارز از پژوهش هاي كيفي مورد بحث قرار مي گيرند، و كاربردهاي
عمدة آن ها نيز عنوان مي شود. نتيجه گيري اين بررسي به قرار زير است:
١ پژوهش هاي كيفي از نظر اهميت و ساختار علمي روش تحقيق، اصالتًا در سطح نازل تري از
پژوهش هاي كمّي قرار ندارند.
٢ انتخاب بين يك روش پژوهش كيفي يا كمّي بستگي به عوامل متعددي دار د . مهمترين سازة
تعيين كننده، ماهيت موضوع، مشكل مورد مطالعه، و تجربة پژوهشگر است.
٣ پاره اي از انواع روش هاي پژوهش كيفي (به عنوان نمونه پژوهش موردي و زمينه ا ي ) مي توانند
اطلاعات عميق و دقيقي را در خصوص پديده ها، رفتارها و سازمانهاي پيچيده ارائه كنن د . كسب
اين گونه اطلاعات از راه پژوهش هاي كمّي به هيچ عنوان ميسر نيست.
٤ در اكث ر موارد، به منظور افزايش روائي داخلي و روائي خارجي پژوهش، مي توان از هر دو نوع
تكنيك هاي كيفي و كمّي استفاده نمو د . يعني، روش هاي پژوهش هاي كيفي و كمّي مي توانند مكمل
يكديگر باشند.
پيشنهاد مي گردد، در آينده، روش ها و تكنيك هاي پژوهش هاي كيفي هر چه كامل تر و عملي تر
تدوين گردد تا روائي داخلي و روائي خارجي آن ها تقويت شود، و اعتبار اين گونه پژوهش ها نيز
افزايش بيشتري يابد.
واژگان كليدي: پژوهش هاي كيفي، پژوهش هاي كمّي، مطالعات آرشيوي، مطالعات موردي
مقدمه
پژوهش (تحقيق) در لغت به مفهوم ((به كنه مطلب رسيدن و واقع چيزي را
به د ست آوردن )) (دهخدا، ١٣٧٣ ) معنا شده است. تعريف ديگري پژوهش را ((يك فعاليت
64
مجله جغرافيا و توسعه، بهار و تابستان ١٣٨٢
منظم و مدون مي داند كه هدف آن كشف و گسترش دانش و حقيقت است (نادري و
٣٧ ). به گونة كلي،پژوهش عبارت است از يك عمل منظم كه در : سيف نراقي، ١٣٧٣
نتيجة آن پاسخ هايي براي سؤال هاي موردنظر و مطرح شده در موضوع تحقيق به دست
٣٦ ). به گونة دقيق تر، پژوهش عبارت است از فعاليتي كه : مي آيد (نادري و نراقي، ١٣٧٣
. ( ٢: در برگيرنده: يك ايده، يك پژوهشگر، يك روش و يك محيط است (نمازي، ١٣٧٨
پژوهش علمي يك مطالعة منظم و كنترل شدة نظامدار، منطقي و بر مبناي
روش هاي علمي است كه داده ها را خلاصه مي كند تا به نتيجه برسد، و قابليت
تكرارپذيري و انتقال پذيري را نيز دارد . پژوهش هاي علمي را مي توان به دو گروه كلي
تقسيم بندي نمود:
٢- پژوهش هاي كيفي ٢ ١ پژوهش هاي كمّي ١
هدف اصلي اين مقاله بررسي نقش پژوهش هاي ك يفي است . به اين منظور، ابتدا
ماهيت پژوهش هاي كيفي و تفاوت هاي عمده اين گونه پژوهش ها با پژوهش هاي كمّي
مورد بررسي قرار مي گيرد . سپس مهمترين سازه هايي كه در پژوهش هاي كيفي مورد
استفاده قرار مي گيرند، بحث مي شوند. نتيجه گيري مقاله در پايان ارائه مي گردد.
ماهيت پژوهش هاي كيفي
پژوهش هاي كمّي از روش علمي ساخت و اثبات تجربي استفاده مي كنند و بر
اساس فرضيه ها و طرح هاي پژوهش از قبل تعيين شده انجام مي شوند . معيارهاي
اندازه گيري داده ها كمّي است و براي استخراج نتيجه ها از فن هاي آماري استفاده
مي كنند.
پژوهش هاي كيف ي شامل روش هايي مي شوند كه براي مطالعه پديده ها در شكل
طبيعي خودشان به كار گرفته مي شوند، و پژوهشگر هيچ فرضية از قبل تعيين شده اي
در زمينه موضوع مورد مطالعه در دست ندارد . در اين گونه پژوهش ها، هدف پژوهشگر
بررسي ((كيفيت)) پديده مورد مطالعه است نه كميّت . واژه كيفيت به چه، چگونه،
چه زمان، كجا، چقدر، چه مقدار و ... مربوط مي شود . بنابراين، پژوهش هاي كيفي به
معاني، مفاهيم، تعاريف، علامات، استعارات، توضيحات و ويژگي هاي چيزها و
موضوع هاي مورد مطالعه، مي پردازند . در اين موارد، به عنوان نمونه، براي پاسخ به
اين كه چه راه هايي براي اداره كارايي سازمان مؤثرند؟ رضايت خاطر شغلي كاركنان
1 Quantitative Research
2 Qualitative Research
65
نقش پژوهش هاي كيفي در علوم انساني
چقدر است؟ ميزان رضايت مردم از خدمات بيمارستان ها چقدر است؟ و ... معمو ً لا از
پژوهش هاي كيفي استفاده مي شود.
با وجودي كه پژوهش هاي كيفي بخش وسيعي از تحقيقات را در رشته هاي
گوناگون علوم ان ساني و علوم تجربي تشكيل مي دهند، اما در اكثر موارد به پژوهش هاي
كمّي اهميت بيشتري داده مي شود . اين امر مي تواند مربوط به طرز تفكر، و سليقه
اشخاصي باشد كه پژوهش هاي علمي را فقط مرتبط با اعداد و ارقام كمّي و
نتيجه گيري هاي دقيق و (نسبتًا) قطعي مي دانند . همچنين، اين امر مي تواند به دليل
سابقه و تجربة شخص منتقد نيز باشد . عدم آشنايي به ويژگي هاي كيفي و پيچيدگي
متغيرهاي رفتاري مربوط به مطالعه از يكطرف، و تجربة متمادي شخص در زمينه هاي
صرفًا مقداري و كمّي از طرف ديگر اين وضعيت را به وجود مي آورد . ضعف پاره اي از
پژوهش هاي كيفي در انتخاب روش هاي علمي و مناسب و متدولوژي ضعيف آن ها
مي تواند از ديگر عوامل مربوط به شكل گيري اين گونه تفكرها باشد (البته اين ايراد در
پژوهش هاي كمّي هم مي تواند وجود داشته باشد ). همچنين، پژوهش هاي كيفي توسط
برخي از نويسندگان مورد انتقاد قر ار گرفته اند و به عنوان روش هاي غيرعلمي و فاقد
روايي قلمداد شده اند.
٢٩ ) پاسخ زير را به منتقدان مي دهد : روش هاي : در اين مورد ميشلر (ميشلر، ١٩٨٦
ديگري به جز روش هاي استاندارد، مانند مصاحبة بدون ساختار، به عنوان روش هاي
خطادار تلقي مي شوند . من، در مقابل، بح ث مي كنم كه مصاحبة استاندارد، به گونة
اساسي، داراي خطا است و بنابراين نمي تواند به عنوان يك الگوي ايده آل، كه ساير
روش ها را با آن مي توان سنجيد، به كار برده شود. همچنين، قايوري و ديگران مي گويند:
در ادبيات روش هاي پژوهش، پاره اي از بحث ها دربارة اينكه چه فن ها يا روش هايي
بيشتر مناسب يا ((علمي)) هستند، وجود دارد؛ گاهي گفته مي شود كه روش هاي كمّي و
ساختار يافته ((علمي تر)) و در نتيجه بهتر هستند . اما به اعتقاد ما، روش ها يا فن ها
((بهتر)) يا ((علمي تر)) نيستند فقط به خاطر اين كه آن ها كمّي هستند . چه روش ها ي ا
فن هايي براي چه (پروژه) تحقيق مناسب تر هستند، بستگي به موضوع تحقيق و هدف
.( Ghauri, Gronhaug and kristianslund, آن دارد ( 1995:83
برمن، لي كامپت و گوتز ١ ادعا مي كنند كه انتقادهاي وارده به پژوهش هاي كيفي،
به اين دليل نيست كه نقص واقعي در الگوي كيفي وجود د ارد، بلكه به اين دليل است
كه واژه تجربي به اشتباه برابر و مترادف با واژه ((كمّي)) به كار برده مي شود . از طرف
1 Borman,Lecompte, and Goetz
66
مجله جغرافيا و توسعه، بهار و تابستان ١٣٨٢
Glaser and Strauss, ديگر بسياري از روش شناسان پژوهش به عنوان نمونه ( 1967
معتقدند كه پژوهش هاي كمّي به علت استفاد ه ( Maanen, 1983- Eisenhardt, 1989
از ابزار و اجزاي كمّي از قبل تعيين شده، نمي توانند واقعيت دنياي پيچيده متغيرهاي
مورد مطالعه را كام ً لا منعكس كنند، زيرا آن ها، واقعيت را به قسمت هاي كوچك
محدودي تقسيم مي كنند، و سپس به وسيلة فن هاي آماري، كه محدوديت هاي
افزون تري را ايجاد مي كنند، آن ها را مورد اثبات تجربي قرار مي دهند . عده اي ديگر،
معتقدند كه در برخي از مواردي كه پژوهش هاي كمّي به كار گرفته مي شود استفاده از
روش هاي كيفي مناسب تر است.
مايلز مي گويد : حقيقت اين است كه اگرچه روش هاي پژوهش گوناگوني زير عنوان
((روش هاي كمّي)) و ((روش هاي كيف ي)) به وسيله پژوهشگران متعددي انجام مي شوند، اما
در واقع همة اين مطالعات در مسير بسط و گسترش علم و كشف حقيقت است، كه هدف
نهايي هر پژوهشي است . اما اين تا زماني است كه علم به عنوان راهي مشخص و
. ( Miles, نظام مند جهت درك و كشف متغيرهاي مورد مطالعه تعريف شود ( 1979:117
بنابراين، پژوهشگران علمي ممكن است روش اثبات گرايي را دنبال كنند و يا در
وهلة اول علاقمند به درك پديده هاي پيچيده انساني و به اصطلاح ((زندگي جهاني ))
باشند. در مورد اول، پژوهشگر متدولوژي تجربي را از علوم طبيعي دريافت مي كند
تا پديدة مورد نظر را مطالعه كند . در اين حالت، الگوهاي كمّي، جمع آوري داده هاي
عددي وسيع، و استفاده از فن هاي آماري جهت آزمون فرضيه هاي تجربي از قبل تعيين
شده، به كار مي روند . در حالت دوم، پژوهشگران روي زبان ها و معاني كه اشخاص را به
آن ها منتسب مي كنند، تكيه مي كنند . در اين مورد، زندگي جهاني شامل انگيزه ها،
علامت ها، احساس ها و معاني آن ها و همچنين ساير برداشت هاي ذهني مربوط به
. (Berg, زندگي اشخاص و گروه ها مي گردد ( 1989:9
تفاوت هاي عمده پژوهش هاي كيفي و كمّي
تمايز بين روش هاي ((كيفي)) و ((روش هاي كمّي )) در دنياي وا قعي پژوهش هاي
اجتماعي گاهي چندان روشن نيست. دو دليل عمده براي اين امر وجود دارد:
١ در عمل، انتخاب يك روش منتهي به حذف روش ديگر نمي گردد؛ پژوهشگران
مجرب تمايل دارند كه از هر دو روش در يك پژوهش استفاده كنند . بنابراين، تفاوت
اين دو روش به ميزان استفاده بيشتر از يك روش در مقابل روش ديگر مربوط مي شود.
67
نقش پژوهش هاي كيفي در علوم انساني
٢ در تئوري، هر دو روش بر مبناي پيش فرض هاي يكساني بنا مي شوند و تجزية
اين دو روش به دو قطب جداگانه بسادگي امكان پذير نيست.
با وجود اين، واژة ((روش هاي كيفي )) و ((روش هاي كمّي )) به كار گرفته مي شوند تا
ويژگي هاي متفاوتي را در مورد ابعاد پديده ها و متغيرهاي مورد مطالعه در دو قطب
مخالف، روشن تر سازند . جدول ( ١) تفاوت هاي عمده ((روش هاي كمّي )) و ((روش هاي
كيفي)) را نشان مي دهد.
جدول ١: تفاوت هاي عمده روش هاي كمّي و كيفي
روش هاي كيفي روش هاي كمّي
١- پديده ها را به طور كمّي اندازه گيري كرده و به
اعداد تبديل مي كنند.
١- پديده ها را به طور كيفي بررسي كرده و به كلمات نوشته
شده تبديل مي كنند.
٢- از تجزيه و تحليل آماري استفاده مي كنند.
٢- از تشريح عميق پديده ها استفاده مي كنند.
٣- از تعداد مطالعات در مقياس وسيع استف اده
مي كنند.
٣- از تعداد مطالعات در مقياس كوچك استفاده مي كنند.
٤- روي متغيرهاي خاصي در پژوهش تأكيد
مي كنند.
٤- روي كل واقعيت پديده ها تأكيد مي كنند (و اعتقاد دارند
كه واقعيت ها را نمي توان با تجزيه متغيرها خوب شناخت)
٥- روي بي طرفي پژوهشگر در نتيجة پژو هش
تأكيد مي كنند
٥- روي تأثير ارزش پژوهشگر (سابقه و تجربه، تحصيلات،
فرهنگ و اعتقادات وي) در نتيجة پژوهش تأكيد مي كنند.
٦- از طرح هاي پژوهش و فرضيه هاي از قبل
تعيين شده استفاده مي كنند.
٦- از طرح هاي پژوهش و فرضيه هاي ازقبل تعيين شده
استفاده نمي كنند، بلكه آن ها را در طي جريان پژوهش
به وجود مي آورند.
٧-تأكيد روي آزمون و اثبات تجربي دارند.
٧- تأكيد روي درك پديده ها دارند.
٨- تأكيد روي معيارهاي اندازه گيري كنترل شده
دارند.
٨- تأكيد روي مشاهدة پديده ها به صورت طبيعي خودشان
دارند.
٩- معمو ً لا با نظريه هاي از قبل ارائه شده شروع
مي كنند.
٩- مي توانند جهت ايجاد نظريه هاي جديد به كار برده شوند.
به گونه اي فراگير، ((روش هاي كيفي)) در موارد زير به كار گرفته مي شوند:
١ هنگامي كه موضوع پژوهش و هدف مطالعه مربوط به ((كيفيت)) پديده ها باشد.
٢ هنگامي كه روي تجربه يا رفتار نامعلوم شخص يا پديده مطالعه شود.
68
مجله جغرافيا و توسعه، بهار و تابستان ١٣٨٢
٣ هنگامي كه درك و فهم پديده اي مورد نظر است كه اطلاعات اندكي از آن در
دست باشد.
٤ هنگامي كه مطالعة يك واقعه يا جريان اجتماعي به گونه اي كمّي عملي نباشد.
٥ هنگامي كه مطالعه سازمانها، گروه ها و اشخاص مورد نظر باشد.
٦ هنگامي كه نوع پژوهش استقرايي يا اكتشافي باشد.
٧ هنگامي كه هدف پژوهشگر ساخت نظريه و تشريح آن باشد.
٨ هنگامي كه مطالعه عميقي از پديده يا شخص يا مكان معيني مورد نظر باشد.
٩ هنگامي كه پديده بسيار كمياب باشد، يا مطالعة حالت هاي استثنايي پديده ها
مورد نظر باشد.
استفاده از سازه هاي كيفي
چهار سازه در استفاده از پژوهش هاي كيفي بسيار مهم هستند كه عبارتند از:
١ مسألة پژوهش ٢- روش پژوهش ٣- فن جمع آوري اطلاعات ٤- نحوة واكاوي
اطلاعات. هر يك از اين سازه ها، به گونه فشرده، مورد بحث قرار مي گيرند.
مسأله پژوهش
اولين سازة مؤثر در استفاده از پژوهش هاي كيفي، مسألة مورد مطالعه است . سه
حالت گوناگون در اينجا مي تواند به وجود آيد:
حالت اول : شرايط اجباري
گاهي موضوع مورد مطالعه به گونه اي است كه فقط از پژوهش هاي كيفي بايد
استفاده نمود . ما اين حالت را شرايط اجباري است فاده از پژوهش هاي كيفي مي ناميم .
موارد زير نمونه هايي از اين پژوهش ها هستند:
چه اسناد و مدارك تاريخي در خصوص حسابداري دوبل در قرن پانزدهم وجود
مبتني بر چه عملياتي است؟ Y يا صنايع X دارد؟ سيستم هزينه يابي مرحله اي كارخانه
چگونه است؟ X آداب و رسوم قبيله و اقوام
از چه اجزايي X ويژگي هاي معماري برج ايفل چيست؟ دستگاه و ماشين آلات
تشكيل شده است؟ و چگونه اين اجزا به يكديگر متصل شده اند؟
69
نقش پژوهش هاي كيفي در علوم انساني
حالت دوم : شرايط ترجيحي
گاهي موضوع مورد پژوهش به گونه اي است كه پژوهشگر مي تواند از هر يك از
روش هاي پژوهش كيفي و يا كمّي اس تفاده كند ،اما استفاده از روش هاي كيفي برتري
دارد. ما اين موارد را ((شرايط ترجيحي )) مي ناميم . به عنوان نمونه، اگر هدف پژوهشگر
بررسي وضعيت كمك رساني به بيماران اورژانسي در يك بيمارستان باشد، پژوهشگر
مي تواند با استفاده از روش علمي و ايجاد فرضيه، تهيه پرسشن امه و تجزيه و تحليل
و ICU آماري مطالعه را دنبال كند و به نتيجه برسد . اما اگر تعداد تخت هاي مربوط به
آن محدود، مث ً لا ٦ تخت باشد و تعداد مراجعه كنندگان در هر دورة زماني به طور CCU
ميانگين مث ً لا ٣ نفر باشد، تعداد موارد مربوط به مطالعه جمعًا ١٨ مي گردد . اين تع داد
براي انجام مطالعه اي كمّي، كافي نيست و نتيجه هاي چندان مطلوبي را به بار نخواهد
آورد. اما، اگر واقعًا پژوهشگر به دنبال آن باشد كه كيفيت كمك رساني بيمارستان را
عميقًا بررسي كند، بهتر است از پژوهش كيفي استفاده كند، يعني با فرضيه از قبل
تعيين شده حركت نك ند، و از راه مشاهده و حضور در بيمارستان شخصًا وضعيت
كمك رساني به بيماران را بگونه عميق بررسي كند و نتيجه مشاهدات را جمع بندي
نمايد. در اين حالت، ١٨ مورد براي ملاحظه به گونة كيفي كام ً لا كافي است و مي تواند
حجم زيادي از اطلاعات را فراهم سازد و در نتيجه منجر به نتيجه گيري مطلوب گردد.
به گونة كلي، روش هاي كيفي براي پژوهش هاي استقرايي و اكتشافي مناسب تر
هستند، زيرا منجر به ايجاد فرضيه ها و ارائة، توضيحات كافي پيرامون پديدة مورد
مطالعه مي شوند . افزون بر اين، استفاده از روش هاي كيفي در شرايط ترجيحي، نه تنها
بر حسب ماهيت مسألة پژوهش تعيين مي شوند، بلكه بايد در چارچوب كّلي واكاوي
هزينه ها و فايده ها و يافتن نتيجة نهايي ارزيابي شوند.
حالت سوم : شرايط تركيبي
گاهي موضوع پژوهش به گونه اي است كه از هر دو روش پژوهش هاي كمّي و
كيفي استفاده مي شود . ما اين حالت را ((شرايط تركيبي )) مي ناميم . ١ در اين حالت،
پژوهش هاي كمّي و كيفي در سطح هاي گوناگون پژوهش به كار برده مي شوند.
در سطح اول، ماهيت موضوع مورد مطالعه فاقد نظريه، فرضيه و ساختار
شكل گرفته اي است، و بنابراين، استفاده از روش هاي كيفي مناسب است.
مي گويند. (Triangulation) ١- در متون روش تحقيق به اين كار استفاده از ((روش هاي چندگانه)) يا
70
مجله جغرافيا و توسعه، بهار و تابستان ١٣٨٢
در سطح دوم، فرضيه هاي مختلفي كه در سطح اول ايجاد شده اند، مورد آزمون
تجربي قرار مي گيرند، و لذا استفاده از روش هاي كمّي مناسب تر است، زيرا منجر به
پذيرش يا عدم پذيرش فرضيه ها به گونة يكنواختي مي گردد.
در سطح سوم، كه مربوط به تجزيه و تحليل اطلاعات است، هر يك از روش هاي
كمّي يا كيفي مي تواند به كار برده شود.
روش پژوهش
دومين سازة مؤثر در استفاده از پژوهش هاي كيفي مربوط به ((روش پژوهش))
مي شود. مهمترين روش هاي پژوهش هاي كيفي عبارتند از : ١ مطالعات آرشيوي ١
٤- پژوهش هاي اقدامي ٤ ٣- مطالعات موردي ٣ ٢- بحث گروهي ٢
شرح كامل هر يك ا ز اين روش ها خارج از قلمرو اين مقاله است .علاقمندان مي توانند
(Denscombe,1998;Berg,1989;Gronhaug, Ghauri Kristianslund, به منابع ( 1995
مراجعه كنند. اما، به منظور تشريح كلي آن ها مطالب زير ارائه مي شود.
مطالعات آرشيوي
در اين روش، پژوهشگر آرشيوها و اسناد و مدارك تاريخي را با روش كنجكاوانه اي
به دقت مورد مطالعه قرار مي دهد تا سؤالي را كه در ذهن دارد بيابد . در صورت لزوم،
پژوهشگر با اشخاصي كه در جريان سابقة اين اسناد و مدارك هستند نيز مصاحبه
مي كند. آرشيوها بر دو نوع هستند: ١ - آرشيو عمومي ٢- آرشيو خصوصي.
آرشيو به هر اطلاع و مدرك (دستي يا كامپيوتري ) در حال گردش اطلاق مي شود
و شامل مدارك مربوط به پذيرش بيماران در بيمارستان ها، دستگيري اشخاص در
دادگستري ها، آمار جمعيت و سرشماري، و حتي آمار حساب هاي دريافتي و پرداختي
شركت ها مي شود. آرشيو عمومي دربرگيرندة حساب هاي جرايد تجاري، مدارك آماري و
مدارك و اسناد رسمي است . آرشيو خصوصي مربوط به اشخاص است و شامل دفتر
خاطرات، زندگي نامه ها و فيلم ها و كارهاي هنري مي گردد.
1 Archival Studies
2 Group Discussion
3 Case Studies . افزون بر مطالعات موردي، مطالعات زمينه اي نيز وجود دارند كه در اينجا مورد بحث قرار نمي گيرند
4 Action Research
71
نقش پژوهش هاي كيفي در علوم انساني
بحث گروهي
در اين روش، پژوهشگر در يك زمان از نظرات چندين متخصص در يك مكان يا
مكان هاي متفاوت استفاده مي كند . شركت كنندگان، دربارة موضوع مورد مطالعه، نظرات
شخصي خود را ارئه مي دهند . اطلاعات مورد بحث به شدت مي تواند تحت تأثير
شخصيت شركت كنندگان، معلومات آن ها، و نحوة پرسش و پاسخ قرار گيرد.
مطالعات موردي
در مواردي استفاده مي شود كه پژوهشگر بخواهد يك سازمان يا يك چيز را به
دقت مورد مطالعه قرار دهد تا سازه هاي مربوط به رفتار آن چيز يا سازمان و يا اجزاي
كوچكتر آن سازمان (مث ً لا دايرة امور مالي ) را تشريح كند . همچنين براي مطالعة
دايره هاي مختلف يا اجزا و متغيرهاي سازمان هاي مختلف مي توان از مطالعات موردي
استفاده نمود كه اصطلاحًا ((مطالعات موردي مقايسه اي )) ١ ناميده مي شود . اگرچه اين
روش تا حدي شبيه روش خط مشي تاريخي است، امّا داراي جنبه هاي مهم زير است
كه اين روش را از ساير روش ها متمايز مي سازد:
١ فقط روي يك يا چند جنبة مهم چيزي كه بايد مطالعه شود تكيه مي كند.
٢ مطالعة عمقي روي جنبه يا جنبه هاي انتخاب شده را دنبال مي كند.
٣ روي روابط بين پديده ها يا متغيرها و جريان هاي ارتباطي آن ها تمركز پيدا مي كند.
٤ مسأله را به صورت كّلي و يكجا و يكپارچه (نظام مند) در نظر مي گيرد، و از
جزئي نگري دوري مي گزيند.
٥ مسأله را در حالت طبيعي خودش مطرح مي كند.
٦ از روش هاي چندگانه پژوهش استفاده مي كند.
پژوهش هاي اقدامي
اين گونه مطالعات معمو ً لا براي پروژه هاي پژوهشي در مقياس پايين و كوچك به كار
برده مي شود . اخيرًا در رشته هاي علوم اجتماعي، توسعة سازمان و مديريت، علوم
تربيتي، بهد اشت و علوم درماني و حسابداري به كار گرفته شده اند . به گونه كلي، كاربرد
اين روش براي كلية اشخاص حرفه اي است كه تمايل دارند پژوهش را جهت اصلاح
1 Comparative Case Studies
72
مجله جغرافيا و توسعه، بهار و تابستان ١٣٨٢
كاركرد خود در عمل به كار گيرند . پنج ويژگي عمده، كه پژوهش هاي اقدامي را از ساير
.(Denscombe, روش ها متمايز مي سازند، به قرار زيرند ( 1998
١-كاربرد عملي : هدف اصلي اين روش بررسي مسايل كاربردي و عملي است كه
شخص در حرفة خود با آن ها سر و كار دارد . در اينجا، پژوهش بايد به عنوان جزيي از
عمل انجام شود نه به عنوان مكملي براي عمل يعني پژوهش هاي اقدامي مفهوم دو
مرحله اي را كه در آن در مرحلة اول پژوهش به وسيلة پژوهشگر انجام مي گيرد و سپس
در مرحلة دوم (مرحلة جداگانه ديگر ) معلومات ايجاد شده در پژوهش جذب كار در
عمل مي شود رد مي كنند . به جاي آن، دو مرحلة پژوهش و اجرا در عمل (تا اندازة
براي اين كه مطالعه اي در .(Smoekh, ممكن) با يكديگر ادغام مي گردند ( 1995:34
مسير پژوهش هاي اقدامي باشد، پژوهشگر بايد كار عملي خود را با اين ايده بررسي كند
كه اصلاحاتي را در آن به وجود آورد.
٢- تغيير : پژوهش هاي اقدامي بر مبناي اين تفكر هستند كه پژوهش نه تنها بايد
منجر به درك بهتر و روشن تر مسايل روزمره در ع مل گردد، بلكه باعث تغييرات و
اصلاحات لازم نيز گردد. تغييرات در دو جنبه صورت مي گيرند:
١ راه جديدي را جهت حل مشكلات در عمل نشان مي دهند.
٢ اطلاعات افزون تر دربارة پديدة مورد مطالعه فراهم مي كنند . چون پژوهش هاي
اقدامي در مقياس هاي كوچك و محلي اجرا مي شوند، معمو ً لا تغييرات آن ها در سطح
خرد ١ است.
٣- جريان سيكل ي : يكي از اهداف مهم پژوهش هاي اقدامي اين است كه از راه
زنجيرة بازخور اطلاعاتي بتوانند تغييرات را نشان دهند و پس از اجراي تغييرات، ارزيابي
عملكرد را امكان پذير سازند. دراين جريان سيكلي، به دو مورد زير بايد توجه شود:
١- نتيجه هاي پژوهش توسط بازخورهاي اطلاعاتي مستقيمًا به عمل برگردند.
٢- جريان هاي سيكلي به طور مداوم و فعال صورت گيرند.
شكل ( ١) نمونه اي از جريان سيكلي در پژوهش هاي اقدامي را نشان مي دهد .
اقدامات حرفه اي (گام ١) در عمل توسط بازخورهاي اطلاعاتي م نجر به تهيه ((گزارش
عملياتي)) (گام ٢) و انعكاس هاي كليدي اطلاعات در خصوص موارد عملي مي گردد . اين
1 Micro
73
نقش پژوهش هاي كيفي در علوم انساني
انعكاس ها مي توانند باعث شناسايي مسأله هاي عملي گردند و اطلاعات بيشتري را
پيرامون موضوع مورد مطالعه فراهم كنند . افزون بر آن، مي توانند باعث تغييرات نويني
در روش و نحوة اجراي كار در عمل گردند . پس از انجام پژوهش هاي نظام مند و علمي،
و مطالعة مشكل و با توجه به گزارش عملياتي، فعاليت مورد نظر مجددًا مورد بررسي
قرار مي گيرد و تا حد ممكن اصلاح مي گردد (گام ٣). اين اصلاحات زمينة برنامه ريزي
استراتژيك (گام ٤) را فراهم مي سازند. چنانچه تغييرات جديدي به مورد اجرا گذاشته
شود، موارد جديد به مرحلة اقدام و عمل (گام ٥) خواهد رسيد و در چرخش هاي بعدي
مورد استفاده قرار خواهد گرفت . بنابراين هدف اصلي، بهبود عملكرد آينده در عمل
است.
شكل ١- چرخة عمل در پژوهش هاي اقدامي
٤- تكنيك هاي جمع آوري اطلاعا ت : پژوهش هاي اقدامي مي توانند از روش هاي گوناگوني
جهت جمع آوري اطلاعات استفاده كنند . پژوهشگراني كه در رشته روانشناسي تخصص
دارند، ممكن است تمايل داشته باشند از پرسشنامه استفاده كنند . در حالي كه،
متخصصان رشته انسان شناسي، روانكاوي، يا سيستم هاي اجتماعي ممكن است تمايل
به جمع آوري اطلاعات از راه مشاهده يا مصاحبه داشته باشند . سايرين و هر كدام از
متخصصان فوق همچنين ممكن است از اسناد و مدارك تاريخي و آرشيوهاي دستي و
ب نابراين، پژوه شگر مي تواند از .(Susman and Evered, كامپيوتري استفاده كنند ( 1978
تكنيك هاي گوناگوني جهت جمع آوري اطلاعات استفاده كند.
٥- مشاركت : در اين گونه پژوهش ها، مشاركت پژوهشگر به صورت فعال و به عنوان يك
شخص حرفه اي (نه يك شخص عادي ) اجتناب ناپذير است . پژوهشگر در واقع به عنوان
١- اقدامات حرفه اي
٢- گزارشگري عملياتي ٥ اقدام وعمل
٣- اصلاحات ٤- برنامه ريزي استراژيك
بازخوردهاي اطلاعاتي
74
مجله جغرافيا و توسعه، بهار و تابستان ١٣٨٢
فن ها
٠مشاهده هاي ساختار يافته
٠ مصاحبه هاي برنامه ريزي شده
٠ پرسشنامه ها
٠ ابزار و دستگاه هاي پيمايش
فن ها
٠ مشاهده هاي طبيعي
٠گفتگوهاي از قبل برنامه ريزي نشده
٠ مصاحبه هاي بدون ساختار
يك شريك در پژوهش شركت مي كند نه به عنو ان يك ناظر . همچنين، مشاركت افراد
حرفه اي در عمل پژوهش نيز گامي اساسي است.
فن جمع آوري اطلاعات
سومين عامل مؤثر در استفاده از پژوهش هاي كيفي مربوط به ((فن جمع آوري
اطلاعات)) است. مهمترين فن هاي كيفي عبارتند از : مشاهده هاي طبيعي، گفتگوهاي
برنامه ريزي نشده و مصاحبه هاي بدون ساختار، فن هايي كه در پژوهش هاي كمّي به كار
برده مي شوند، شامل مشاهده هاي ساختار يافته، مصاحبه هاي برنامه ريزي شده،
پرسشنامه ها، ابزارها و دستگاه هاي پيمايشي مي گردند . شكل ( ٢) روش هاي گوناگون
پژوهش و همچنين فن هاي مختلف جمع آوري اطلاعات را نشان مي دهد . فن هاي عمدة
جمع آوري اطلاعات روش هاي كيفي و كمّي به ترتيب در سمت چپ و سمت راست
شكل نشان داده شده است . مطالعات آرشيوي، بحث گروهي، مطالعات موردي و
زمينه اي و مطالعات اقدامي بيشتر جنبة كيفي و مطالعات پيمايشي و مطالعات تجربي
بيشتر جنبة كمّي دارند . امّا، به گونة كلي، هر چه از سمت چپ به سمت راست شكل
حركت شود، روش هاي پژوهشي بيشتر به سمت پژوهش هاي كمّي متمايل مي شود و از
فن هاي كمّي نيز بيشتر استفاده خواهد شد.
شكل ٢: روش ها و فن هاي متداول پژوهش هاي كيفي و كمّي
نحوة تجزيه و تحليل اطلاعات
چهارمين سازة مؤثر در استفاده از پژوهش هاي كيفي مربوط به ((نحوة واكاوي
اطلاعات)) است . واكاوي اطلاعات مي تواند به شكل كمّي و يا كيفي صورت گيرد . دو
نوع روش براي واكاوي اطلاعات كيفي وجود دارد : ١- روش ديدگاه مثبت ١ و
1 Positivistic orientation
پژوهش هاي كيفي
پژوهش هاي كمّي
مطالعات مطالعات مطالعات مطالعات مطالعات بحث هاي مطالعات
تجربي پيمايشي زمينه اي موردي اقدامي گروهي آرشيو
75
نقش پژوهش هاي كيفي در علوم انساني
٢- روش پديده شناسي ١. در روش اول، داده هاي كيفي استخراج شده از راه فن هاي
پژوهش كيفي كدبندي مي شوند و به گونه اي طبقه بندي مي گردند كه بتوان محاسبات
كمّي را روي آن ها انجام داد . طيف ليكرت نمونه اي از اين طبقه بندي است . در روش
دوم، داده هاي كيفي به گونه كمّي طبقه بندي نشده و مقياس بندي نمي گردند، بلكه به
صورت اطلاعات كيفي و به صورت خودشان مورد تعبير و تفسير قرار مي گيرند.
جمع بندي سازه ها
جدول ( ٢) تمام حالت هايي را كه مي توان از سازه هاي كيفي استفاده نمود نشان
مي دهد. طبق اين جدول، پژوهش هاي كيفي تحت تأثير سازه هاي زير قرار دارند:
جدول ٢: حالت هاي گوناگون استفاده از سازه هاي كيفي در پژوهش
روش واكاوي اطلاعات فن پژوهش روش پژوهش مسأله پژوهش
كيفي كيفي كيفي كيفي حالت اول
كمّي كيفي كيفي كيفي حالت دوم
كيفي كمّي كيفي كيفي حالت سوم
كمّي كمّي كيفي كيفي حالت چهارم
كيفي كيفي كمّي كيفي حالت پنجم
كمّي كيفي كمّي كيفي حالت ششم
كيفي كمّي كمّي كيفي حالت هفتم
كمّي كمّي كمّي كيفي حالت هشتم
كيفي كيفي كيفي كمّي حالت نهم
كمّي كيفي كيفي كمّي حالت دهم
كيفي كمّي كيفي كمّي حالت يازدهم
كمّي كمّي كيفي كمّي حالت دوازدهم
كيفي كيفي كمّي كمّي حالت سيزدهم
كمّي كيفي كمّي كمّي حالت چهاردهم
كيفي كمّي كمّي كمّي حالت پانزدهم
كمّي كمّي كمّي كمّي حالت شانزدهم
1 phenomenologica; Attitude
76
مجله جغرافيا و توسعه، بهار و تابستان ١٣٨٢
١- مسأله پژوهش : به گونه اي فراگير، اين مورد مي تواند كمّي و يا كيفي باشد . ١ با
توجه به اطلاعات مربوط به روش پژوهش، فن پژوهش و روش واكاوي داده ها، جمعًا
هشت حالت كيفي و هشت حالت كمّي را مي توان در نظر گرفت . در حالت هايي كه
مسألة پژوهش به صورت كمّي بيان مي گردد، امكان استفاده از روش پژوهش كيفي،
(مث ً لا مطالعة موردي ) يا فن كيفي (مث ً لا مشاهده شخصي و يا واكاوي ) داده ها به صورت
كيفي (مث ً لا به گونه پديده شناسي) وجود دارد.
٢- روش پژوهش : اين سازه نيز مي تواند شامل روش هاي پژوهش كيفي (مانند
مطالعات آرشيوي، بحث گروهي و ...) و يا روش هاي پژوهش هاي كمّي (مانند مطالعات
پيمايشي و مطالعات تجربي ) باشد. اگرچه معمو ً لا براي مسأله هاي پژوهش هاي كمّي،
روش هاي كميّ به كار گرفت ه مي شوند، امّا همان گونه كه قب ً لا خاطرنشان شد، گاهي
استفاده از روش هاي پژوهش كيفي (براي ايجاد نظريه و فرضيه و ...) ممكن است به كار
گرفته شود . همچنين، گاهي براي مسأله هاي كيفي هم ممكن است روش هاي پژوهش
كمّي (مانند مطالعات موردي و زمينه اي ) بكار گرفته شوند . بنابراين حالت هاي متعددي
را مي توان تصور نمود كه خلاصة آن در جدول ( ٢) نشان داده شده است.
٣- فن هاي پژوهش : اين فن ها بر دو نوع هستند : ١- فن هاي كيفي (شامل
مشاهده هاي طبيعي، گفتگوهاي برنامه ريزي نشده و ...) و ٢- فن هاي كمّي (شامل
مشاهده هاي ساختار يافته، مصاح به هاي برنامه ريزي شده، پرسشنامه و ابزار و
دستگاه هاي پيمايشي ). جدول( ٢) حالت هاي متعددي را كه ممكن است به وجود آيند
نشان مي دهد. (البته پاره اي از اين حالت ها در عمل ممكن است بندرت اتفاق افتند).
٤-روش واكاوي داده ها : جدول( ٢) حالت هاي گوناگون فن هاي پژوهش كيفي و
كمّي را نشان مي دهد . اگرچه معمو ً لا به دنبال فن پژوهش كمّي، واكاوي داده ها از راه
آمار و به صورت كمّي انجام مي گردد، امّا گاهي واكاوي ها ممكن است بر اساس
اطلاعات كيفي هم باشد . يعني تجزيه و تحليل داده هاي كيفي همراه با واكاوي هاي
كمّي به عنوان مكمّل به كار برده شود.
نتيجه گيري
١) با رشد روزافزون روش هاي پژوهش، فن هاي پژوهش و نحوة واكاوي اطلاعات كيفي
زمان آن فرا رسيده است كه به پژوهش هاي كيفي هم مانند پژوهش هاي كمّي ارج
نهيم.
١- حالت هاي استفاده از روش هاي چندگانه و تركيبي در نظرگرفته نشده است.
77
نقش پژوهش هاي كيفي در علوم انساني
٢) تكيه بر پژوهش ها و سازه هاي كمّي (حالت ١٦ جدول ٢) ديدگاه محدودي را نسبت
به پژوهش ارائه مي دهد، و نقش هاي مهم پژوهش ها و سازه هاي كيفي ( ١٥ حالت ديگر
ارائه شده در جدول ٢) را ناديده مي گيرد.
٣) پژوهش هاي كيفي از نظر اهميت و ساختار علمي روش تحقيق، به گونه اي ذاتي، در
سطح نازل تري از پژوهش هاي كمّي قرار ندارند.
٤) انتخاب بين يك پژوه ش كيفي يا كمّي بستگي به عوامل متعددي دارد . مهمترين
سازه هاي تعيين كننده، عبارتند : ١ مسأله پژوهش ٢ روش پژوهش ٣ فن پژوهش و
روش واكاوي اطلاعات.
٥) پاره اي از انواع روش هاي پژوهش كيفي (به عنوان نمونه پژوهش هاي موردي و
اقدامي) مي توانند اطلاعات عميق و دقيقي را در خصوص پديده ها، رفتارها و سازمانهاي
پيچيده ارائه كنند . كسب اين گونه اطلاعات از راه پژوهش هاي كمّي به هيچ عنوان
ميسر نيست.
٦) دراكثر موارد، به منظور افزايش روائي داخلي و روائي خارجي پژوهش، مي توان از هر
دو نوع پژوهش كيفي و كمّي استفاده نمود . يعني، رو ش هاي پژوهش هاي كيفي و كمّي
مي توانند مكمّل يكديگر باشند.
پيشنهاد مي گردد، در آينده، روش ها و فن هاي پژوهش هاي كيفي هر چه كامل تر و
عملي تر تدوين گردد تا روائي داخلي و خارجي آن ها تقويت شود، و اعتبار اين گونه
پژوهش ها نيز افزايش بيشتري يابد.
منابع و مآخذ
. ١ دهخدا، عل ياكبر: لغ تنامه دهخدا، چاپ چهارم، مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ١٣٧٣
٢ عبدالخليق، راشاد و آجين كيا، ب.پ : پژوه شهاي تجربي در حسابدار ي: ديدگاه رو ششناختي،
. ترجمة محمد نمازي، مركز نشر دانشگاه شيراز، ١٣٧٩
٣ نادري، عز تالله و سيف نراق ي: رو شهاي تحقيق و چگونگي ارزشيابي آن در علوم انساني، دفتر
. تحقيقات و انتشارات بدر، ١٣٧٣
4- Berg, B.L. Qualitative Research Methods, Boston: Allyn and Bacon,
1989.
78
مجله جغرافيا و توسعه، بهار و تابستان ١٣٨٢
5- Borman, K. M. Lecompte, M.D. and Goetz. J.P. “Ethnographic and
Qualitative Research Design and Why It Doesn’t Work,” American
Behaviorial Scientist, No. 1.1986.
6-Eisenhardt, K. M. “Building Theories From Case Study Research”,
Academy of Management Review, Vol. 14, No 4, 1989.
7-Denscombe, M. The Good Research Guide: for Small Scale Social
Research Projects, Buckingham: open University Press,1998.
8-Ghauri, P. Gronhaug, K., and Kristianslund, I, Research Methods In
Business Studies, NewYork: prentice Hall, 1995.
9-Glaser, B. G and Strauss, A. L . The Discovery of Grounded Theory:
Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine,1967.
10-Maanen, J. Ved, Qualitative ethodology, Beverly Hills: sage, 1983.
11-Miles,M.B, “Qualitative Data as an Attractive Nuisance: The Problem
of Analysis” , in J.Van Maanen(ed), Qualitative Methodology, Beverly
Hills: Sage, 1979.
12-Mishler, E.G, Research Interviewing, London: Harvard University
Press.1986.
13-Somekh, B. “The Contribution of Action Research to Development in
Social Endeavor” British Edueational Research Journal, Vol. 21, 1995.
14- Susman, G and Evered, R “An Assessment of the Scientific Merits of
Action Research”, Administrative Science Quarterly, Vol 23, 1978.
به نام یزدان پاک