سنجش و اندازه گیری

كتاب ارشد

مجموعه علوم تربيتي و روانشناسي

روش تحقيق

در روانشناسي و علوم تربيتي

فهرست مطالب

فصل اول - علم و روش علمي و مفاهيم پايه در تحقيق ................................................................................... 1

مقدمه / علم / هدف هاي علم و نظري ه / تعاري ف / انواع نظريه / هدف هاي نظريه / نظريه صور ي /

نظريه ي قياسي / نظريه تمثيلي / نظريه تجريدي / ويژگي هاي نظريه / روش علمي و مراحل آن / منابع

اطلاعاتي / مراحل روش علمي / ويژگي هاي علوم انساني / تحقيق و مفاهيم اساسي آن / ويژگي هاي

تحقيق علمي / مراحل تحقيق / انتخاب و تنظيم موضوع تحقيق / منابع و مراجع بر انتخاب موضوع /

محدوديت ها در تحقيق / اشتباهات رايج در تنظيم موضوع تحقيق / سوالات چهارگزينه اي / پاسخنامه

سوالات چهارگزينه اي

فصل دوم - مسئله و فرضيه.............................................................................................................................. 27

مسئله / نحوه ي انتخاب مسئله / ملاك هاي مربوط به مسئل ه / ارزيابي مسئل ه / تدوين فرضي ه /

ويژگي ها يا ملاك هاي فرضيه ي خوب / منابع تشكيل فرضيه / اهميت فرضيه / انواع فرضيه / مزاياي

فرضيه / كليت و اختصاصي بودن فرضي ه ها / نكته ي آخ ر / سوالات چهارگزينه اي / پاسخنامه سوالات

چهارگزينه اي

فصل سوم - مفاهيم، سازه ها، متغيرها و تعاريف ......................................................................................... 43

مقدمه / مفهوم / سازه ها / متغير و انواع آن / تعريف هاي مولفه اي و عملياتي / اندازه گيري متغيرها /

تهيه ابزار يا وسايل انداز ه گيري / پيش بيني مقياس كمي / سوالات چهارگزينه اي / پاسخنا مه سوالات

چهارگزينه اي

فصل چهارم – جامعه و نمونه ............................................................................................................................. 61

جامعه / نمونه / اشتباه هاي رايج در نمونه گيري / تعريف جامعه / نمونه گيري / نمونه گيري تصادف ي /

نمونه گيري منظم يا سيستماتيك / نمونه گيري طبقه اي / نمونه گيري خوشه اي / نمونه گيري غيرتصادفي

/ حجم يا اندازه ي نمونه / برآورد حجم نمونه / سوالات چهارگزينه اي / پاسخنامه سوالات

چهارگزينه اي

فصل پنجم – انواع روش هاي تحقيق................................................................................................................. 81

مقدمه / تحقيق تاريخي / ويژگي هاي تحقيق تاريخي / مراحل تحقي ق تاريخي / تحقيق توصيف ي /

ويژگي هاي تحقيق توصيفي / مراحل تحقيق توصيفي

فصل ششم – تحقيق زمينه يابي ......................................................................................................................... 87

مقدمه / هدف هاي تحقيق زمينه يابي / انواع طرح هاي تحقيق زمين ه يابي / مصاحبه / انواع مصاحبه /

انواع خطاهاي مهم و منابع گمراه كننده در يك مصاحبه / پرسش نام ه / مراحل اجراي زمينه يابي

پرسش نامه اي / مزاياي تحقيق زمينه يابي / محدوديت هاي تحقيق زمينه يابي

فصل هفتم – تحليل محتوا .................................................................................................................................. 97

مقدمه و تعريف / محدوديت هاي تحليل محتوا / مراحل اجراي تحليل محتوا

فصل هشتم – تحقيق فراتحليلي...................................................................................................................... 101

- مقدمه / مراحل اجراي روش فراتحليل / 1- شناسايي منابع و ارزش يابي نتايج پژوهش ها / 2

اندازه اثر / P ارزشيابي نتايج پژوهش / 3- تر كيب و مقايسه نتايج پژوهش با يكديگر / سطح معناداري

استفاده از روش هاي آماري در اجراي فراتحليل / نحوه ي محاسبه ي اندازه ي اثر / تفسير اندازه ي / ES

اثر / روش هاي مقايسه و تلفيق (تركيب) نتايج پژوهش هاي انجام شده / مزاياي فراتحليل / منابع خطا /

محدوديت هاي فراتحليل / كاركردهاي فراتحليل

فصل نهم – تحقيق كيفي.................................................................................................................................... 115

مقدمه / نقاط ضعف روش تحقيق كيفي / تصميمات پژوهشگر در طرح تحقيق كيفي / ميزان مشاركت /

ميزان محرمانه بودن

فصل دهم – تحقيق همبستگي.......................................................................................................................... 119

مقدمه / همبستگي / انواع تحقيق همبستگي / مراحل تحقيق همبستگي / 1- مراحل مطالعات همبستگي

رابطه اي / 2) مراحل تحقيق پيش بيني / روش هاي محاسبه ي ضريب همبستگي دو متغير ي / همبستگي

همبستگي دو / (T) همبستگي كندال / (rno) همبستگي رتبه اي اسپيرمن / (r) ( پيرسون (گشتاوري

همبستگي دو رشته اي گسترده / همبستگي دو رشت ه اي / (rpbis) و دو رشته اي نقطه اي (rbis) رشته اي

نقطه اي / همبستگي چهار خانه اي (تتراكوريك) و ضريب في / همبستگي ايتا (ن سبي) / ضريب توافقي

كاهش همبستگي و اصلاح آ ن / كاهش همبستگي به علت محدوديت دامنه متغيرها / همبستگي / (c)

سهمي يا پاره اي / ب) روش هاي محاسبه ضريب همبستگي چند متغيري / الف) رگرسيون چند متغيري

/ ب) تجزيه و تحليل متمايز كنند ه / ج) همبستگي كانني / د) ماتريس همبستگي و تحليل عامل ي / معنادار

بودن همبستگي / تفسير ضريب همبستگي

فصل يازدهم – روش تحقيق پس رويدادي (علّي – مقايس هاي).................................................................. 129

روش تحقيق پس رويدادي (علّي – مقايسه اي) / مقدمه / مقايسه ي روش هاي پس رويدادي با آزمايش ي

/ مقايسه ي تحقيق پس رويدادي و همبستگي / كنترل در تحقيقات پس رويدادي / نكات مثبت تحقيق پس

رويدادي / محدوديت هاي تحقيق پس رويدادي / مراحل مختلف تحقيق پس رويدادي

فصل دوازدهم – تحقيق آزمايشي.................................................................................................................... 135

مقدمه / گروه هاي آزمايشي و شاهد در تحقيق آزمايشي / ويژگي هاي پژوهش آزمايشي / نحوه كنترل

/ انتخاب تصادفي / تكرارپذيري / كنترل واريانس (منابع واريانس ) / اعتبار تحقيق / عواملي كه اعتبار

دروني را تهديد مي كنند (متغيرهاي مزاحم و ناخواسته ) / عواملي كه اعتبار بيروني را تهديد مي كنند . /

انواع طرح هاي تحقيق آزمايشي (بين گروهي ) / طرح هاي شبه آزمايشي / طرح هاي آزمايش ي /

طرح هاي آزمايشي واقعي كه براساس تحليل عاملي و اندازه گيري هاي مكرر انجام م ي گيرند عبارتند از :

/ طرح هاي نيمه آزمايشي

فصل سيزدهم – آزمايش ميداني و طر حهاي درون آزمودن يها................................................................ 161

آزمايش ميداني / اعتبار بيروني / اعتبار سازه / توان آزمايش / معايب آزمايش ميداني / طرح هاي تك

طرح هاي بازگشتي شامل : / / AB آزمودني / فرايند تحقيق / انواع طرح هاي تك آزمودني / طرح پايه اي

با يك متغير مستق ل / سوالات ABAB طرح / ABAB طرح هاي / BAB طرح / BCB طرح / ABA طرح

چهارگزينه اي / پاسخنامه سوالات چهارگزينه اي

فصل چهاردهم – راههاي آماري براي طرحهاي پژوهشي ........................................................................... 189

-1 آزمون هاي بي پارامتري / آزمون رتبه هاي نشان دار ويلكاكسو ن / آزمون من – ويتني / آزمون

فريدمن / آزمون گرايش ال پيج / آزمون كراسكال – واليس / آزمون گرايش جانكهير / آزمون

وابسته) / آنواي يك راهه ) t مستقل / آزمون t مجذور كاي (خي 2) / آزمون هاي پارامتريك / آزمون

(مستقل) / آنواي يك راهه (وابسته) / آنواي دو راهه (مستقل) / آنواي دو راهه (مستق ل) / آنواي دو

راهه (وابسته) / آنواي دو راهه (آميخته)

فصل اول

علم و روش علمي و مفاهيم پايه در تحقيق

مقدمه

حوزه هاي دانش براساس نوع معياري كه براي درستي دانش خود به كار مي گيرند شناخته شده اند . از

جمله مي توان دانش (معرفت، علم ) 1 فلس في، دانش ديني، دانش هنري و دانش تجربي 2 را نام برد . معيار

حقيقت در فلسفه ، استدلال و برهان است . در دين، كتب و متون مقدس، در هنر، تجارب شخصي و احساس

هنرمند و در دانش تجربي، مشاهده، معيار حقيقت است . البته اين سخن بدان معنا نيست كه معرف ت هاي

مختلف از منابع گوناگون كسب دانش استفاده نمي كنند. مسلماً در علوم تجربي از استدلال و برهان استفاده

مي شود اما داور نهايي در علوم تجربي، قابليت مشاهده و تجربه پذيري است.

در كتاب حاضر، منظور ما از علم، همان علم تجربي است كه وابسته به مشاهده مي باشد. بنابراين ما به

هر نوع مطالعه ي پديده ها به عنوان علم نمي نگريم مثلاً ستاره شناسي شاخه اي از دانش يا معرفت است كه

به عنوان علم (تجربي) پذيرفته نمي شود و علت اساسي، متدولوژي آن است.

علم

علم چيست؟ به اين پرسش نمي توان به آساني جواب داد . در حقيقت هيچ تعريف بي واسطه اي از علم

نمي توان ارائه كرد . در عوض سعي خواهيم كرد برداشت ها و ديدگاه هاي مربوط به علم را مط رح و سپس

كاركردهاي آن را تشريح كنيم.

علم واژه اي است كه سوء تفاهم ها در مورد آن زياد است . به نظر مي رسد سه تفكر قالبي رايج فهم

فعاليت علمي را ضايع مي سازند. اولين تفكر قالبي مربوط به روپوش سفيد آزمايشگاهي با گوشي طبي

است.

دومين تفكر قالبي در دانشمندان اين است كه آنان افرادي باهوش هستند كه م يانديشند و نظريه هاي پيچيده

مي سازند. آنان نظريه پردازان غير تجربي هستند، گرچه تفكر و نظريه شان به نتايج علمي بينجامد.

سومين تفكر قالبي علم را با مهندسي و تكنولوژي (فن شناسي ) برابر مي سازد. تصور بر اين است كه علم

يعني ساختن پل ها، اصلاح ماشين ها، اختراع ماشين هاي آموزشي و نظاير آن.

1 -Know ledge

2 -Science

فصل دوم

مسئله و فرضيه

مسئله

تدوين مسئله در پژوهش امر مهمي است و پژوهشگر هميشه نمي تواند مسئل هي خود را به وضوح طرح

كند، شايد تصور ي كلي درباره ي مسئله داشته باشد و پيش از آن كه بتواند بگويد به دنبال پاسخ به چه

سئوالاتي است، زمان زيادي را صرف تفكر و مطالعه كند. بنابراين چيزي كه در بيان مسئله وجود دارد اين

است كه اگر كسي مي خواهد مسئله اي را حل كند، بايد بداند كه مسئله چيست و اين خود منوط به اين امر

است كه شخص بداند قصد انجام چه كاري را دارد . ديگر آنكه شخص بداند ماهيت مسئله چيست . بيان

مسئله در پژوهش بسيار مهم است.

پژوهشگر بايد براي تهيه ي يك پاسخ مناسب به سئوال هاي پژوهش، به دنبال گردآوري داده ها باشد و

بداند درباره ي مسئله اي كه با آن مواجه است ، چه اطلاعاتي موجود است و پيشينه ي پژوهشي را مورد

مطالعه قرار دهد و توانايي تجزيه و تحليل داده هاي جمع آوري شده را داشته باشد . طرح سئوال و انجام

پژوهش به دو دليل صورت مي گيرد:

1) به منظور تحقيق بنيادي است كه انگيزه پژوهشگر ميل به كسب دانش است.

2) به منظور تحقيق كاربردي است و استفاده از نتايج علمي براي انجام دادن بهتر امور.

در هر دو نوع تحقيق، نيازمند طرح مسئله و تد وين فرضيه هستيم و به دنبال آن جمع آوري داده ها و

نتيجه گيري درباره ي روابط بين متغيرها صورت مي گيرد.

نحوه ي انتخاب مسئله

همان طور كه گفته شد انتخاب مسئله مي تواند براي افزايش دانش نظري باشد يا به دنبال تأمين رفاه

مردم باشد و كاربرد عملي داشته باشد.

انتخاب مسئله پژوهش بستگي به انگيزه هاي پژوهشگر دارد . اين كه پژوهشگر علاقه مند است در

زمينه هاي نظري كاري كند يا در زمينه هاي عملي ، بستگي دارد به ذوق و سليقه وي و تخصص و

تجربه هايش.

فصل سوم

مفاهيم، سازه ها، متغيرها و تعاريف

مقدمه

نظام هاي علمي داراي دو مولفه هستند و پژوهشگران در اين دو سطح عمل مي كنند: 1) سطح نظريه –

فرضيه – سازه و 2) مشاهده. اين دو سطح در عين اين كه از هم جدا هستند به يكديگر مربوط هم هستند .

بدين جهت اين دو سطح را متمايز از هم مي دانيم كه سطح اول يعني ، نظريه – فرضيه – سازه يك سطح

مفهومي است و از مفاهيم تشكيل مي گردد؛ ولي سطح مشاهده، عملي است و در اين سطح پژوهشگر داده ها

را جمع آوري مي كند.

اما همان طور كه مطرح شد اين دو سطح به هم مربوط هستند و پژوهشگر ضمن پژوهش بين اين دو

سطح در حركت است . به هنگام بيان فرضيه در سطح نظريه – فرضيه – سازه عمل مي شود و وقتي براي

آزمودن فرضيه، به دنبال مشاهده و جمع آوري داده مي رويم در سطح مشاهده قرار م يگيريم.

مفهوم 1

مفهوم، نماد بسيار مهمي در پژوهش علمي است . مفهوم به مجموعه اي از رويدادها يا محر كها اطلاق

مي شود كه داراي ويژگ يهاي مشتركي هستند. مفهوم واژه اي است كه م يتوان آن را انتزاع رويدادهاي قابل

مشاهده دانست . به طور مثال وزن به عنوان مفهوم يك بيان كلي از مشاهده ي چيزهاي سبك و سنگين

است. سطح انتزاع مفاهيم با هم متفاوت است ، بخصوص د ر حوزه ي علوم رفتاري و اجتماعي با هم

مفاهيمي سروكار داريم كه سطح انتزاع آن ها بسيار بالاتر از علوم فيزيكي است . مفهوم پيشرفت تحصيلي،

مفهومي است كه حاصل انتزاع از برخي رفتارهاي كودكان مانند خواندن واژه ها، حل مسايل رياضي رسم

اشكال است كه مورد مشاهده قرار گرفته اند.

يك مفهوم به خودي خود يك پديده نيست بلكه نماد يك پديده است . هنگامي كه با يك مفهوم مواجه

مي شويم، انواع رفتارها يا پديده هاي قابل مشاهده را مي توان از آن استنباط كرد ، پس مفهوم دورنمايي

است كه از آن مي توان براي مشاهده پديده ها استفاده كرد . سوم، از طري ق مفاهيم، عمل طبقه بندي و تعميم

صورت مي گيرد و چهارم اين كه مفاهيم از مؤلفه هاي نظريه ها هستند.

1-concept

فصل چهارم

جامعه و نمونه

جامعه

در هر پژوهش علم ي، هدف پژوهشگر دست يابي به دانش و كشف قوان ين جامعه است . وقتي مي گوئ يم

پيشرفت تحص يلي دانش آموزان دبستان ي مناطق شهر ي استان اصفهان ب يشتر از مناطق روستا يي است ،

اين اص لي است كه درباره جامعه ي كودكان دبستا ني است ان اصفهان ب ي ان شده است و ي ا هنگام ي كه

پژوهشگري م ي خواهد تأث ير دو روش تدر يس را در پ يشرفت تحص يلي دانش آموزان دبستان ي استان تهران

بررسي كند، ا ين مطالعه درباره ي جامعه ي دانش آموزان دبستان ي استان تهران انجام مي پذ يرد. بنابر اين

جامعه ي آماري به مجموعه اي از اش يا، اشخاص، مكان ها و رويدادهايي اطلاق مي شود كه در ي ك ي ا چند

صفت مشترك هستند . جامعه با ا ين صفت يا صفات مشترك ب ين اعضا ي آن مشخص مي شود . هر چه

تعداد صفت هايي كه بين اعضا مشترك است كمتر باشد حجم جامعه يا تعداد اعضاي جامعه بيشتر مي شود

« زنان » و هر چه تعداد صفت هاي مشت رك ب ين اعضا ب يشتر باشد، جامعه محدودتر مي شود. به طور مثال

يك جامعه ي آماري است كه تمام زنان جهان را شامل مي شود و صفت مشترك اين جامعه، زن بودن است.

با دو صفت زن بودن و تحص يل كرده بودن مشخ ص مي شود « جامعه ي زنان، تحص يلات بالا ي د يپلم »

كه محدودتر از جامعه ي زنان است.

علاوه بر صفت يا صفت هاي مشترك كه در بين همه ي اعضا ي ي ك جامعه ي آمار ي مشترك است،

صفاتي ن يز وجود دارند كه در ب ين همه ي افراد جامعه مشترك ن يستند. به اي ن صفت ها ، صفت هاي غ ي ر

مشترك يا متغ ير مي گويند. به طور مثال جامعه ي دانشجويان پسر ا يراني يك جا معه آمار ي است كه صفات

مشترك اعضا ي آن ا يراني، پسر بودن و دانشجو بودن است، اما بعض ي دانشجو يان دانشگاه دولت ي هستند

و برخ ي آزاد، بعض ي مجرد هستند و برخ ي متاهل اند، بعض ي در طول تحص يل در كنار خانواده هستند و

برخي دور از خانواده، پس صفات غ ير مشترك شامل وضع يت تاهل ، بوم ي و غ ير بوم ي بودن، دانشجو ي

دولتي و غير دولتي بودن است. آنچه پژوهشگر علاقه مند به مطالعه ي آن است صفات غير مشترك است.

در هر پژوهش، اول ين قدم ا ين است كه جامعه مورد مطالعه با يد تعريف شود. مثال هاي زير، نمونه هايي

از جامعه ي آماري هستند:

- دانشجويان رشته روان شناسي دانشگاه هاي سراسري و آزاد استان تهران

- دانش آموزان پسر دوره ي راهنمايي استان اصفهان

- معلمان كلاس اول دبستان استان خوزستان كه آموزش ضمن خدمت را گذرانده اند.

فصل پنجم

انواع روش هاي تحقيق

مقدمه

پژوهشگر پس از تعيين انتخاب موضوع تحقيق بايد به دنبال انتخاب روش تحقيق باشد . منظور از

انتخاب روش تحقيق اين است كه تعيين شود چه روش ي براي بررسي موضوع مورد نظر مناسب و لازم

است.

هدف از انتخاب روش تحقيق اين است كه محقق مشخص كند چه روشي را اتخاذ كند تا با سرعت

بيشتر و صرف هجويي در هزينه و با سهولت بيشتر به پاسخ دست يابد.

انواع روش هاي تحقيق كه در ادامه توضيح داده خواهند شد عبارتند از:

-1 تحقيق تاريخي

-2 تحقيق توصيفي

-3 تحقيق تداومي و مقطعي (زمينه يابي)

-4 تحليل محتوا

-5 تحقيق فراتحليل

-6 تحقيق كيفي

-7 تحقيق علي – مقايسه اي (پس رويدادي)

-8 تحقيق همبستگي

-9 تحقيق آزمايشي

در فصل حاضر به دو مورد تحقيق تايخي و توصيفي خواهيم پرداخت و با توجه به فشردگي مطالب

مربوط به هر يك از روش هاي ديگر، آن ها را به تفكيك در فصول بعدي به بحث خواهيم گذاشت.

تحقيق تاريخي

در تحقيق تاريخي، پژوهشگر وقايع گذشته را كه در يك مقطع زماني مشخص روي داده اند مورد

مطالعه و بررسي قرار مي دهد . در اين روش تحقيق، پژوهشگر حقايق گذشته را از طريق جمع آوري

اطلاعات و ارزشيابي درستي و نادرست ي اطلاعات و با توجه به دلايل موجود، مورد تجزيه و تحليل قرار

مي دهد.

فصل ششم

تحقيق زمينه يابي

مقدمه

تحقيق زمينه يابي 1 يا پ يمايشي روش ي است جهت جمع آوري اطلاعات به منظور بررس ي نگرش ها ،

باورها، عقا يد و ارزش هاي مردم و تجز ي ه و تحل ي ل پاسخ ها به پرس ش هايي كه به ا ي ن منظور طرح

گرديده اند. از اين روش در انواع مطالعات اكتشافي، توصيفي، تبيين و ارزشيابي استفاده مي گردد.

در روش تحق يق زمينه يابي از مشاهده ي طبيعي بر اي جمع آوري اطلاعات توص يفي استفاده مي شو د و

لازم است رفتار افراد گروه نمونه كه معرف جامعه هستند به دقت مشاهده و ثبت شود . مثل زماني كه قرار

است داده هايي بر اي توص يف اين كه مردم چه نوع كالا ي مصرف ي را ترج يح مي دهند يا نگرش افراد نسبت

به نامزدهاي رياست جمهوري و يا عادات تماشاي تلويزيون جمع آوري مي شود.

از روش زمينه يابي م ي توان بر اي توص يف و بررس ي تغ ييرات در جامعه ن يز استفاده كرد . البته برخ ي

منابع خطا مانع از جمع آور ي دق يق و صح يح داده ها مي گردند و در توص يف ويژگي هاي جامعه خطا ايجاد

مي گردد، بنابراين لازم است ابزارهاي اندازه گيري (مصاحبه يا پرسشنامه) با دقت تدوين شوند، نمونه گيري

درست صورت گ يرد، براي اجراي تحقيق، روش مناسب انتخاب شود، طرح پژوهش ي زمينه يابي تدو ين

گردد و داد هها مورد تجزيه و تحليل آماري قرار گيرند.

هنگامي كه پژوهشگر كل جامعه را مورد مطالعه قرار مي دهد، از روش سرشمار ي استفاده مي كند، اما

اغلب نمونه هايي از كل جامعه انتخاب شده و مورد مطالعه قرار مي گيرند و نتا يج به كل جامعه تعم يم داده

مي شود.

هدف هاي تحقيق زمينه يابي

براي انجام تحقيق زمينه يابي دلايل زيادي مي تواند وجود داشته باشد. روش زمينه يابي روشي است كه

براي توص يف عقا يد، نگرش ها و احساسات مردم و واقع يت هاي اجتماع ي مثل جنس، پا يگاه اجتماع ي –

اقتصادي، سن و شغل و غيره و تبيين روابط بين آنها استفاده مي شود.

به طور كلي اين تحقيق سه هدف را دنبال مي كند:

1 -survey Research

-1 توصيف

-2 تبيين

-3 كشف

فصل هفتم

تحليل محتوا

مقدمه و تعريف

تحليل محتوا، مطالعه ارتباطات است به منظور توصيف رفتار اجتماعي و آزمون فرضيه اي كه در مورد

آن تدو ين شده است . يا به عبارت ي تح ليل محتوا يك روش پژوهش ي است كه به صورت منظم و ع ين ي،

محتواي آشكار ارتباطات را توص يف مي كند. روش هاي ع يني و منظم باعث تم يز اين روش از سا ير روش هاي

پژوهشي مي شوند. در واقع روشي است كه به صورت منظم و عيني، ويژگي هاي پيام ها را تعيين م يكند.

برخي تح ليل محتوا را به عنوان روش ي منظم كه برا ي بررس ي محتوا ي اطلاعات ثبت شده استفاده

مي گردد، تعر يف كرده اند. كرلينجر آن را روش مطالعه و تجز يه و تحل يل ارتباط (توصيف محتوا ي آشكار

يك ارتباط) به شكلي نظام دار، عيني و كمي، به منظور سنجش متغيرها مي داند.

منظور از نظام دار بودن اين است كه محتوا يي كه با يد تح ليل شود طبق قواعد روشن ي انتخاب شود از

جمله انتخاب نمونه براساس ش يوه ي درست و هر ماده شانس برابر ي جهت تحل يل داشته باشد . همينطور

فرايندهاي ارز يابي نيز بايد نظام مند باشد و با تمام محتواي مورد بررسي يكسان عمل شود. در روش هاي

كدگذاري، تجزيه و تحليل و مدت زماني كه كدگذران صرف مي كنند، يكساني عمل، مشاهده شود.

دوم اين كه تح ليل محتوا ع يني است ، يعني محقق نبا يد سوگ يري شخص ي داشته باشد . تحق ي ق بايد

تكرارپذير باشد و اگر پژوهشگر ديگري بخواهد آن تحقيق را تكرار كند، به نتايج مشابهي برسد.

سوم اين كه تحليل محتوا كم ي است . هدف تح ليل محتوا بازنما يي دق يق ي ك مجموعه پ ي ام ها است و

براي رسيدن به عينيت بايد كمي سازي كرد.

هدف تح ليل محتوا پاسخگو يي به سئوال هايي است كه با موارد تجز يه و تحل يل ارتباط مستق يم دارند .

در هر ارتباطي سه عنصر وجود دارد: فرستنده، پيام، پيام گيرنده.

از حلقه هاي ارتباط ي ب ين محتواي پيام و ويژگي هاي فرستنده مي توان به ويژگي هاي گيرن ده پ ي برد .

پژوهشگران اغلب تحليل محتوا را به جهت بررسي و تعيين تأثير پيام برگيرنده به كار مي برند.

منظور از محتوا ي آشكار يعني محتو اي ظاهر ي و هدف اين است كه محتوا به همان شكل ي كه ظاهر

شده است كدگذاري شود نه به شكلي كه تحليل گر آن را احساس مي كند.

در گذشته ت حليل محتوا بر تع يين فراوان ي وقا يع يا متغ يرهاي مورد مطالعه تاك يد داشت ، اما اكنون ا ي ن

روش بينشي دروني است كه به منظور مطالعه تغييرات اجتماعي به كار برده مي شود.

فصل هشتم

تحقيق فراتحليلي

مقدمه

گاهي در نتا يج برخ ي پژوهش ها اعم از روان شناس ي، علوم اجتماع ي و سا ير علوم رفتار ي تناقض هايي

مشاهده مي شود. بررسي نتا يج و مقا يسه آنها با يكديگر به چند دل ي ل كار ي دشوار و غ ي ر ممكن است .

تفاوت در تداب ير آزما يشي از پژوهش ي به پ ژوهش د يگر و كنترل عوامل مح يط ي و روش هاي تحق ي ق

گوناگون و ابزارها ي اندازه گيري متفاوت ، موجب مي شوند كه پژوهشگر نتواند يافته ها را مقا يسه كند و در

اين صورت پژوهشگر ممكن است نياز داشته باشد كه فرايند بازنگر ي تصح يح شود، چرا كه مطالع ه ي

تحقيقات قب لي به شكل ك يفي داراي اشكال هايي است. از جمله ا ينكه اين روش ها ذهن ي هستند و پژوهشگر با

توجه به ملاك هاي ذهن ي خود پژوهش هاي قب لي را بررس ي مي كند؛ دوم اين كه پژوهشگر در انتخاب نوع

ويژگي ها و نكات دچار مشكل مي گردد. انتخاب نوع و يژگي مهم است چون هدف ، حل تناقض در يافته هاي

بدست آمده از پژوهش هاي گوناگون است.

بنابراين ن ياز به يك روش منظم است كه با استفاده از نت ايج پژوهش هاي انجام شده، آن ها را مورد

تفسير و ارزش يابي قرار دهد و نقاط ضعف آنها را شناسايي كند.

فراتحليل مجموعه اي از فنون نظامدار برا ي حل تناق ض هاي يافته هاي بدست آمده از پژوهش هاي

مختلف است . اين روش نتا يج بررس ي هاي گوناگون را به مق ياس مشترك تبديل مي كند يا به عبارت ديگر با

استفاده از روش هاي آمار ي، پژوهش هاي انجام شده را ترك يب مي كند. در اين روش واحد تجز يه و تحل ي ل

يعني نمره از مطالعه به دست مي آيد، نه آزمودني.

بنابراين فرا تحل ي ل مجموعه اي از روش هاي آمار ي است كه برا ي يكپارچه كردن نتا يج حاصل از

پژوهش هاي آزما يشي و همبستگ ي كه هر كدام به طور مستقل درباره ي ي ك موضوع يكسان انجام گرفته اند، به

كار مي رود و پ يش فرض اين است كه هر كدام از پژوهش ها برآورد متفاوت ي از پارامترها ي جا معه و روابط

بين متغيرها را نشان مي دهند كه با تجزيه و تحليل اين يافته ها، برآورد دقيق تري از جامعه به دست مي آيد.

در فر اتحليل ابتدا اطلاعات از منابع اول يه استخراج مي شود، سپس با استفاده از روش هاي آمار ي با

يكديگر ترك يب مي شود و بالاخره ي ك كل جد ي د به دست مي آي د. در روش هاي فراتح لي ل، پژوهشگر،

ويژگي ها و داده هاي پژوهش هاي قب لي را ب ه شكل كم ي ثبت مي كند و بعد با ترك ي ب نتا يج تحق يقات قبل ي،

فصل نهم

تحقيق كيفي

مقدمه

روش هاي همبستگ ي و آزما يشي از عمده تر ين روش هاي پژوهش كم ي هستند . اساس روش هاي

پژوهش كم ي بر ا ين است كه به متغ يرها ارزش عدد ي داده مي شود، به گونه اي كه بتوان آنها را به طور

آماري تحليل كرد. علاوه بر روش هاي پژوهش كمي، روش هاي پژوهشي ديگر با نام رو شهاي كيفي وجود

دارند. اين روش ها، برخلاف روش هاي كم ي (مانند روش هاي همبستگ ي و آزما ي شي) و يژگ ي هاي مورد

بررسي را به كم يت تبد يل م ي كنند. در ا ين روش ها پد يده هاي مورد نظر همان گونه كه هستند (به صورت

كيفي) بررسي مي شوند. روش هاي كم ي به كشف روابط ب ين پد يده ها علاقه مندند در حالي كه روش ك يف ي

سعي بر توص يف پد يده ها دارد و پژوهشگر مي كوشد در دن ياي افراد مورد پژوهش به طور كامل غرق

شود و از ديدگاه كساني كه درگير آن هستند به كنه معني امور پي ببرد.

به هر حال هدف ا ين روش ، توص يف پد يده ها و واقع يت هاي اجتماعي از د يدگاه افراد است نه از دي دگاه

مشاهده كننده . برخي از محققان ك يفي معتقدند برا ي درك د يدگاه د يگران با يد تا حد امكان از نظر ي ه هاي

قبلي كمتر استفاده كرد و محقق بايد خود را در بطن موضوع قرار دهد و ارزش هاي شخصي و

پيش داوري هاي خود را كنار بگذارد و جهان را از دريچه ديد ديگران تجربه كند.

نقاط قوت تحقيق كيفي

-1 بررس ي رفتار در شر ايط طب يعي: در ا ين روش، رفتار اجتماع ي در شر ايط طبيع ي مورد مطالعه

قرار مي گرفته و پد يده در دن ياي واقع ي مورد بررس ي قرار مي گيرد و به هم ين د لي ل نت يجه پژوهش مورد

اعتماد است.

-2 عمق ادراك: چون در اين روش محقق به طور مستقيم در زندگي اشخاص وارد مي شود مي تواند به

نظرهاي شخصي افراد دست يابد.

-3 انعطاف پ ذ يري: در روش ك يفي محقق مي تواند علاوه بر سئوال هاي از پيش طرح شده، به دنبال

پاسخ سئوالات ي باشد كه ضمن تحق يق پ يش مي آيد و بد ين ترت يب مي تواند تح قيق خود را براساس شرا يط

پيش آمده، گسترش دهد.

فصل دهم

تحقيق همبستگي

مقدمه

تحقيق همبستگ ي يكي از انواع تحق يق هاي غ ير آزما يشي است كه در آن رابطه ي دو يا چند متغ ير مورد

بررسي قرار مي گيرد. تحقيقات مختلف هدف هاي گوناگون ي مي توانند داشته باشند . در برخ ي پژوهش ها به

توصيف پ ديده ها در زمان حال پرداخته مي شود و در برخي علاوه بر توصيف، تبيين يعن ي علل آن پد ي ده

مورد بررس ي قرار مي گيرد و از طر يق ايجاد رابطه ب ين زمان حال و گذشته، به دنبال مشخص كردن علل و

عوامل يك پد يده هستند، به طور مثال چرا م ي زان بزهكار ي در نوجوانان فاقد پدر 20 درصد ب ي شتر از

نوجوانان واجد پدر مي باشد. گاهي نيز يك پژوهش در سطح پيش بيني عمل مي كند و بين زمان حال و آينده

رابطه برقرار مي كند و از طر يق م طالعه وضع موجود ، مي خواهد وضع يت يك پد ي ده را در آ ينده مشخص

كند، به طور مثال م يزان پ يشرفت تحص يلي دانش آموزان دبستان ي چقدر خواهد بود . بالاخره در ي ك

پژوهش، هدف مي تواند كنترل باشد ، يعني مي توانيم يك پد يده را تحت كنترل خود در ب ياوريم. به طور مثال

چگونه مي توان ميزان پيشرفت تحصيلي دانش آموزان دبستاني را 15 درصد افزايش دارد.

حال ببينيم تحقيق همبستگي كدام هدف پژوهشي را دنبال مي كند.

همبستگي

از تحق يقات همبستگ ي ب يشتر به منظور توص يف و پيش بيني استفاده مي شود. در تحق ي ق همبستگ ي به

سئوالات زير پاسخ داده مي شود:

آيا بين دو متغير رابطه وجود دارد؟

و در صورت وجود رابطه:

الف) جهت رابطه چگونه است (مثبت يا منفي است)؟

ب) شدت رابطه چقدر است؟

ضريب همبستگ ي يك ابزار آمار ي است كه به پژوهشگر كمك مي كند تا پاسخ اين پرسش ها را پيدا كند.

فرض كن يد پژوهشگر مي خواهد بداند كه رابطه ي بين نمره هاي پ يشرفت تحص يلي گروه ي از دانش آموزان

با نمره هاي آنان در زمينه ي ديگري مثل هوش چگونه است.

فصل يازدهم

روش تحقيق پس رويدادي (علّي – مقايسه اي)

روش تحقيق پس رويدادي (علّي – مقايسه اي)

مقدمه

روش هاي علّي – مقايسه اي يا روش هاي پس رويدادي 1 معمولاَ به تحقيقاتي گفته مي شود، كه پژوهشگر

در آن ها به بررس ي علل احتمال ي وقوع يك متغ ي ر وابسته مي پردازد .به عبارت د يگر ا ي ن نوع تحق ي ق،

گذشته نگر بوده و سعي مي كند از معلول پي به علت احتمالي برد.

از آنج ايي كه برا ي پ ي بردن به رابطه ي علت و معلولي لازم است كه ابتدا علت را به وجود آورد و بعد

معلول را مورد مشاهده قرارداد، پژوهشگر با دستكاري يك متغير، متغير دوم (وابسته) را مورد

است . « خصيصه اي » ، اندازه گيري قرار مي دهد، اما گاه ي اين روش امكا ن پذير ن يست. در برخ ي مواقع علت

به طور مثال جنسيت متغيري غير قابل دستكار ي است . در بعض ي مواقع ، علت خص ي صه اي ني ست، اما

دستكاري آن ها از كنترل پژوهشگر خارج است . اطلاعات لازم برا ي بررس ي علل وقوع ي ك رو ي داد زمان ي

جمع آوري مي شود، كه آن رو يداد رخ داده است مثل موفق يت در كنكور و يا پرخاشگر ي در نوجوانان فاقد

پدر. در اين نوع پژهش ها علل احتمال ي موفق يت در كنكور يا علل پرخاشگري در نوجوانان در اخت يار محقق

نيست، پژوهشگر فقط ا ين افراد را شناسا يي مي كند و و يژگي هاي آن ها را مورد بررس ي قرار مي دهد تا

بتواند به علل احتمالي اين ويژگي ها پي ببرد.

كرلينجر مي گويد تحقيق پس رويدادي عبارت است از، مطالعه ي عين ي و منظم بودن كنترل مستق يم

متغيرهاي مستقل . در اين پژوهش ها متغ ير مستقل از پ يش اتفاق افتاده و قابل دستك اري محقق ن يست. فقط

پژوهشگر براساس بررس ي هاي خود فرضيه هايي در مورد علت احتمالي پديده ي مورد نظر تدوين مي كند و

بعد به آزمون آن ها مي پردازد، و براساس نتايج به دست آمده نكاتي را مطرح مي كند.

براي انجام تحقيق پس رويدادي سه شرط لازم است:

-1 اول ا ين كه ب ين متغ ير وابسته و مستقل تغ ييرات همزمان را بتوان مشاهده كرد . گاهي وجود رابطه

بين دو متغ ير به علت وجود متغ ير سوم ي است كه موجب همبستگ ي ب ين آن دو متغ ي ر مي گردد ، كه اگر

متغير سوم حذف شود، ديگر رابطه ي بين دو متغير اول مشاهده نخواهد شد.

1 -causal - comparative

فصل دوازدهم

تحقيق آزمايشي

مقدمه

تحقيق آزما يشي روش ي است كه در آن پژوهشگر، محرك، رفتار ي ا شر ايط محيط ي را دستكار ي

مي كند، تا نحوه ي تاثير اين تغييرات را بر شرايط يا رفتار آزمودني ها مورد مشاهده و بررسي قرار دهد.

پژوهشگر با يد از تاث ير سا ير عوامل و متغ يرها بر نتا يج پژوهش آگاهي داشته باشد، كوشش كند سا ير

عوامل را به شكلي كنترل يا حذف كند، تا بتوان به روابط علت و معلولي دست يابد.

تحقيق آزما يشي روش ي را برا ي آزمودن فرض يه فراهم مي كند. پس از طرح و ب يان مسئله ، ي ك پاسخ

احتمالي يا فرض يه پ يشنهاد مي گردد و رابط ه ي احتمالي ب ين متغ يرهايي كه تحت شرايط كنترل شده هستند

مورد مشاهده قرار مي گيرد، رابطه ي مطرح شده، مورد تأييد قرار مي گيرد يا رد م يشود.

تحقق آزما يشي، روش كلاس يك آزما يشگاه ها و پژوهش هاي علم ي است . تحق ي ق آزما ي شگاهي بس يار

موثر و كارآمد در كشف دانش و ارائه ي نظر يه هاي علم ي مي باشد. اما از آنجا كه در علوم انسان ي مسائل

داراي پ يچيدگي ب يشتري هستند ، از روش هاي آزما ي شگاهي كمتر استفاده مي شود . بنابرا ين از تحق ي ق

آزمايشي در شرايط غير آزمايشگاهي نيز استفاده مي شود، مانند كلاس درس كه عوامل يا متغيرها تا حدي

قابل كنترل هستند.

پس تحق يق آزما ي شي ر ا مي توان به دو طبقه تقس يم كرد : آزما يش آزما ي شگاهي و آزما يش غ ي ر

آزمايشگاهي (آزمايش ميداني).

آزمايش آزما يشگاهي در يك موقع يت ف يزيكي جدا از موقع ي ت هاي عاد ي و طب يع ي انجام مي گي رد.

پژوهشگر متغير مستقل را دستكاري و متغيرهاي مزاحم يا ناخواسته را با دقت هر چه بيشتر كنترل مي كند

يعني اثر آن ها را حذف يا خنث ي مي كند. با اندازه گيري دق يق متغ يرهاي آزما يشي، وار يانس خطا به حداقل

مي رسد.

البته از محدود يت هاي روش آزما يشي آزما يشگاهي، مصنوع ي شدن شرا يط آزما يش مي باشد. هنگامي

كه پژوهشگر مي كوشد تا تمام متغيرهاي ناخواسته را كنترل كند، اين عمل موجب ايجاد يك محيط ساختگي

مي گردد، كه با مح يط طب يعي و واقع ي زندگ ي متفاوت است ، در نت يجه تعم يم پذ يري نتا يج تحق ي ق مختل

مي گردد. اعتبار دروني آزمايش آزمايشگاهي در مقايسه با ساير روش هاي تحقيق بالا است.

فصل سيزدهم

آزمايش ميداني و طرح هاي درون آزمودني ها

در اين فصل ابتدا آزما يش م يداني مورد بحث قرار خواهد گرفت، و سپس طرح هاي درون آزمودن ي ها

توضيح داده خواهد شد.

آزمايش ميداني 1

هنگامي كه صحبت از آزما يش مي شود تصور مردم بر وجود ي ك آزماي شگاه و انجام مطا لعه در آن

است. در حا ليكه وجود يك آزما يشگاه لزوماً منجر به يك آزما يش دق يق نمي گردد. آنچه در انجام آزما يش

مهم است آرا يش تصادف ي است كه برا ي انجام آن نيازي به وجود آزماي شگاه نيست . انجام آزما يش در

محيط طب يعي نوع ي آزما يش است كه به آن آزما يش م يداني گفته مي شود. علت انجام آزما يش در مح يط

طبيعي مي تواند به دلايل زير باشد.

1) تعميم نتايج به شرايط طبيعي تر

2) تعميم نتايج به افراد جامعه

3) افزايش توان آزمايش

4) واكنش طبيعي آزمودني ها در زمان آزمايش

اعتبار بيروني

همان طور كه مي دانيم منظور از اعتبار بيروني، تعميم نتايج آزمايش به جامعه مي باشد، يعني شر ايطي

كه خارج از فضا ي آزمايش است. هدف آزمايش مي داني اي ن است كه نتا يج آزماي شگاهي را در شر ايط

طبيعي بدست آورد.

هدف بعد ي، تعم يم نتا يج به گروه هاي مختلف مردم است . معمولاً در آزما يشگاه ها نمونه ها داوطلبانه

انتخاب مي شوند كه با مرد م جامعه متفاوت خواهند بود ، نمي توان نتا يج حاصل از آزما يش بر رو ي اي ن

افراد را به گروه هاي مختلف افراد جامعه تعميم داد.

1 -field experiment

فصل چهاردهم

راه هاي آماري براي طرح هاي پژوهشي

-1 آزمون هاي بي پارامتري

آزمون رتبه هاي نشان دار ويلكاكسون

آزمون و يلكاكسون براي طرح هاي وابسته ي دو موقعيتي به كار برده مي شود كه در آن آزمودن ي ها

يكسان و همتا هستند . هدف اين آزمون مقا يسه عملكرد هر آزمو دني (يا جفت هاي آزمودن ي ها ) به منظور

يافتن تفاوت هاي معنادار ب ين نمر ه هاي آن ها در دو موقع يت است . فرض كن يد مي خواهيم بدان يم كه آ ي ا بين

مقدار واژگان مورد استفاده ي كودكاني كه مهد كودك مي روند يا در خانه مي مانند، تفاوت ي وجود دارد . در

ابتد از نظر سن، جنس، هوش ي ا هر متغ ي ر « خانه » و « مهد » چنين شر ايطي لازم است دو گروه كودكان

ديگري كه فكر مي كنيم ممكن است ن ياز به كن ترل آن داشته باش يم، همتا شوند و بعد مورد آزمون قرار

گيرند.

آزمون و يلكاكسون جز آزمون هاي بي پارامتري است و در شرا يطي مورد استفاده قرار مي گي رد كه

داده ها ترتيبي اند، آزمودني ها يكسان يا همتا هستند (طرح وابسته) و متغير مستقل داراي دو سطح باشد.

مقا ي سه مي گردد تا مشخص W محاسبه مي شود و با ارزش بحران ي W در اين نوع آزمون، ارزش

معني دار است؟ W شود كه آيا ارزش مشاهده شده

آزمون من – ويتني

آزمن من و يتني را با يد در طرح مستقل (آزمودني ها متفاوت ) دو موقع يتي به كار برد . منظور از دو

موقعيتي اين است كه متغ ير مستقل دارا ي دو سطح يا دو موقع يت است. فرض كنيد مي خواهيم تأثير ماده ها

يا مطالب معن ي دار را در يادآوري بررس ي كن يم. از يك گروه شش نفر ي مي خواهيم كه ماد ه ها ي ا مطالب

معني دار را ياد بگ يرند (يك موقع يت)، تعداد واژه هاي به ياد مانده مع يار مناسب ي بر اي اندازه گيري حافظه ي

آزمودني ها است و موقعيت ديگر يادآوري مطالب و واژه هاي بي معني است.

چون در يك طرح مستقل مبنايي براي مقايسه ي تفاوت بين جفت هاي نمره ها وجود ندارد ، بنابر اين در

اين نوع آزمون ، نمره هاي همه آزمودن ي هاي متفاوت را به شكل ي ك مجموعه واحد ، رتبه بندي مي كنند .

چنانچه تفاوت هاي بين دو موقع يت تصادف ي باشد (فرضيه صفر ) نمره ها و رتبه ها با ي د در دو موقع ي ت

منابع

-1 بيابانگرد، اسماعيل. ( 1384 ). روش هاي تحقيق در روان شناسي و علوم تربيتي، تهران: نشر دوران.

-2 دلاور، علي. ( 1380 ). مباني نظري و عملي پژوهش در علوم انساني و اجتماعي، تهران: انتشارات رشد.

-3 دلاور، علي. ( 1384 ). روش تحقيق در روان شناسي و علوم تربيتي، تهران: نشر ويرايش.

-4 سرمد، زهره و همكاران. ( 1376 ). روش هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران: انتشارات آگاه.

-5 شريفي، حسن پاشا و شريفي، نسترن . ( 1383 ). روش هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران : انتشارات

سخن.

-6 كرلينجر، فرد، ان . ( 1986 ). مباني پژوهش در علوم رفتاري، تر جمه حسن پاشا شريفي و جعفر

نجفي زند ( 1389 ). تهران: انتشارات آواي نور.

-7 گرين، جوديت و اُليويرا، مانوئلادي . كاربرد آزمون هاي آماري در پژوه ش هاي علوم رفتاري، ترجمه

علي دلاور و مهرداد پژهان. ( 1380 ). تهران: نشر اسباران.

-8 نادري، عزت الله و سيف نراقي، مريم . ( 1385 ). روش هاي تحقيق و چگونگي ارزشيابي آن در علوم

انساني، تهران: دفتر تحقيقات و انتشارات بدر.

-9 وزيري، شهرام و همكاران . ( 1383 ). روش تنظيم و گزارش پژوهش در روان شناسي و مشاوره و

علوم تربيتي، تهران: نشر روان.