تحقيق علمي و مباني آن
مفهوم و فلسفه تحقيق علمى
از آنجا که تقريباً همهٔ انسان‌ها براى يافتن پاسخ سؤال‌ها و حل مشکلات خود ناچار به کاوش هستند، مى‌توان گفت که همه مشغول تحقيق هستند. ولى آنان تشريفات و آداب يک تحقيق علمى و اساسى را رعايت نمى‌کنند. بعلاوه، در اين تحقيقات نتايج حاصل شده کاربرى فردى دارد و معمولاً تکرارى است؛ يعنى اينکه در حوزهٔ معرفت‌شناسى بشر مطالب تازه‌اى ارائه نمى‌کند.
با توجه به توضيحات مذکور، وجه تمايز تحقيقات علمى با ساير انواع تحقيق مشخص مىشود؛ يعنى اينکه واژهٔ تحقيق اطلاق عام دارد و مى‌توان آن را براى هر نوع فعاليت جستجوگرانه و کاوشگرانه‌اى که افراد براى پاسخگويى به مسئله‌اى يا کشف مجهولى انجام مى‌دهند بکار گرفت. اما اصطلاح تحقيق علمي اطلاق خاص دارد و مى‌توان آن را براى نوع خاصى از فعاليت‌هاى تحقيقاتى بکار برد.
انسان براى ادامهٔ زندگى ناچار است روابط خود را با هر يک از مظاهر حيات تنظيم کند و براى اين کار نياز به آگاهى دارد. به‌علاوه، شناخت جهان خلقت و عالم طبيعت از اين جهت براى او ضرورى است که بتواند رموز آن را کشف و از دستاوردها و نتايج آن براى بهبود زندگى استفاده کند. کشف عوامل و عناصر و پديده‌هاى جهان خلقت هم وظيفه‌اى است که برعهده بشر قرار داد شده و هم ضرورتى است که ناچار است آن را براى تأمين نيازهاى زندگى و بهبود آن به‌کار بگيرد. اين ضرورت نوع بشر را وادار به تفحص و کنجکاوى و تحقيق نموده که در اثر آن قلمرو معرفتى خوبى به‌دست آورده و از نتايج آن نيز بهره برده است.
فلسفهٔ تحقيق علمى
تحقيقات علمى فلسفه‌اى روشن و بديهى دارد؛ زيرا نياز بشر به تحقيقات علمى امرى بديهى است. به بيان ديگر، نياز بشر به تحقيقات علمى را مى‌توان به شرح زير بيان نمود:
نياز فطرى انسان
انسان فطرتاً جستجوگر است و مى‌خواهد تا حد امکان همه چيز را بداند و رموز جهان را کشف کند. حرص و ولع کودکان و سؤال‌هاى متعدد آنان از والدين براى دستيابى به پاسخى قانع‌کننده حاکى از روحيهٔ جستجوگر انسان است. بعلاوه، کاوشگرى انسان هيچ‌وقت به پايان نمى‌رسد و عطش خواستن و دانستن او سيراب نمى‌شود. انسان علاقه‌مند به کشف ناشناخته‌ها است. مى‌خواهد بداند در پى حوادث و پديده‌هاى جهان چه نيرويى و چه عواملى قرار دارند. مى‌خواهد بداند ماهيت اشياء و پديدهها و ويژگى‌هاى آنها چيست و روابط آنها با يکديگر چگونه است. مى‌خواهد کهکشان‌ها را بشناسد و مى‌خواهد دنياى ماوراءطبيعت و عالم معنا را بشناسد.
نيازهاى حياتى
انسان موجودى است که از بدو حيات تا مرگ با مسايل گوناگون روبروست. او عضوى از سه سيستم اکولوژيک، اجتماعي-انسانى و مارواءطبيعت است؛ بنابراين، با خارج از خودش روابط الزامى دارد. از يک طرف با خالق و خداى خويش يا ماوراءالطبيعه و عالم معنا و از طرف ديگر با انسان‌ها و جامعهٔ بشرى و نيز عالم طبيعت و ساير مخلوفات و موجودات رابطه دارد.
هدف تحقيق علمى
۲
۱
از آنجا که پژوهش علمى با ظهور مسئله يا مجهولى در ذهن محقق شروع مىشود، هدف اصلى تحقيق علمى را بايد معلوم کردن آن مجهول و به عبارتى حل مسئله و پاسخ يافتن براى آن دانست؛ اما پژوهش علمى يک هدف اوليه و يک هدف غايى دارد، هدف اوليهٔ محقق روشن کردن مسئله خاصى است که با آن روبرو شده است، ولى هدف غايى او دستيابى به معلوم کلى و به‌‌عبارتى قضاياى علمى کلى است که خصلتى جهانشمول دارد.
بررسی و ارزیابی نظریه‌ها
ارائه نظریهٔ جدید
حل مشکل
معلومات و قضایای کلی علمی
بررسى و ارزيابى نظريه‌ها
بررسى و ارزيابى نظريه‌ها، نظريه‌هاى علمى مبناى خوبى براى شروع کار تحقيقاتى هستند. نظريه‌ها از منابع گوناگون سرچشمه مى‌گيرند؛ يعنى گاه مبناى عقلانى دارند و گاه حاصل تحقيقات تجربى هستند. با اين همه، چون مصاديق بيرونى متعدد دارند بايد مورد آزمايش قرار گيرند تا در صورت موفق بودن، پايه‌هاى آنها محکم‌تر شود؛ بنابراين، تعدادى از تحقيقات علمى با هدف آزمايش نظريه‌ها انجام مىشود.
ارائه نظريهٔ جديد
به‌منظور ارائه نظريهٔ جديد يک تحقيق علمى ممکن است به مطالعهٔ يک مورد خاص آغاز شود، کشف ماهيت شيء يا پديده‌اى موردنظر باشد، يا مسئله تحقيق از سنخ روابط بين اشياء و پديدهها باشد. در هر صورت، مطالعهٔ يک مورد خاص چنانچه در زمان‌ها و مکان‌هاى مختلف مشمول تکرار شود و از تکرار تحقيق نتايج يکسان و مشابه بدست آيد، امکان تدوين و طرح نظريهٔ جديد فراهم مى‌آيد و محقق مى‌تواند به روش استقرائى و براساس نتايج حاصل از تحقيقات خود نظريهٔ جديدى ارائه دهد.
حل مشکل
براى حل مشکل، بعضى از تحقيقات علمى جنبهٔ کاربردى دارند و هدف از اجراى آنها حل مسئله يا مشکلى است که تحقيق به خاطر آن انجام مىشود، حال آنکه تحقيقات انجام شده با هدف ارزيابى نظريه يا ارائه نظريه بيشتر حالت مبنايى دارند. (به همين دليل، به آنها تحقيق بنيادي مى‌گويند) و ويژگى‌ها و ماهيت اشياء و پديدهها و چگونگى روابط بين آنها را توضيح مى‌دهند. طبعاً، افراد و سازمان‌ها غالباً با مسايل و مشکلاتى روبرو مى‌شوند که کشف علت يا علل بروز آن همراه با يافتن راه‌حل، هدف عمدهٔ تحقيق قرار مى‌گيرد يا تحقيق کاربردى ضرورت پيدا مى‌کند.
هدف از آموزش روش تحقيق علمى
فراگيرى
آموزش روش تحقيق باعث مىشود تا فراگير بتواند راه و روش دستيابى به واقعيت‌ها و حقايق را ياد گرفته و با رعايت موازين علمي، پاسخ مسائل و مجهولات را بيابد و ناشناخته‌ها را شناسايى کند و سهمى ولو اندک در جريان نوآورى و گسترش دامنهٔ معلومات و قلمرو معرفتى انسان داشته باشد.
کسب مهارت اجراى پروژه‌هاى تحقيقاتى
اجراى پروژه‌هاى تحقيقاتى به‌ويژه در حوزهٔ تحقيقات کاربردى امرى است که سازمان‌هاى مختلف اعم از بخش دولتى و خصوصى التفات خاصى به آن دارند، بودجه‌هاى قابل ملاحظه‌اى به آن اختصاص مى‌دهند و اجراى آن را به محققان ورزيده و حرفه‌اى و کسانى که با روش تحقيق علمى آشنايى دارند، مى‌سپارند؛ بنابراين مشارکت در پروژه‌هاى تحقيقاتى براى افراد، فرصت شغلى و منبع درآمد خوبى است و آموختن روش تحقيق علمى به مثابهٔ آموختن حرفه‌اى است که از قِبَل آن امکان تحصيل شغل و درآمد وجود دارد.
کسب مهارت در تهيه پايان‌نامه
دانشجويان رشته‌هاى مختلف به‌ويژه در مقاطع تحصيلى کارشناسى ارشد و دکترى معمولاً براى فارغ‌التحصيل شدن بايد پايان‌نامه بنويسند. اين بخش پايانى تحصيلات دانشگاهى دانشجويان، مستلزم انجام دادن يک کار تحقيقى اصيل است که بايد از خصلت نوآورى و تازگى برخوردار باشد. طبعاً، انجام دادن اين کار مستلزم آشنايى با روش تحقيق علمى و موازين آن است؛ زيرا اگر دانشجو روش تحقيق علمى را نداند يا نتواند از آن براى تهيه پايان‌نامهٔ خود استفاده کند، دانشگاه از ادامهٔ تحصيل او جلوگيرى مى‌کند و فراغت از تحصيل وى تحقق نمى‌يابد.
رابطهٔ تحقيق علمى با آمار و رايانه
آمار و رايانه از علوم و مهارت‌هاى بسيار مؤثر در تحقيقات علمى هستند، به‌نحوى‌که شايد بتوان گفت بعضى از تحقيقات علمى بدون استفاده از آنها امکان‌پذير نيست از اين‌رو، محققان مى‌کوشند هرچه بيشتر از آمار و رايانه در تحقيقات علمى استفاده کنند. در اين‌جا سعى مىشود رابطهٔ آن‌دو با تحقيقات علمى و جايگاه هر يک در مراحل تحقيق توضيح داده شود.
جايگاه آمار در تحقيقات علمى و مراحل انجام دادن آن
تبيين واقعيت‌ها و حقايق و طبقه‌بندى آنها در قالب اعداد و ارقام از مشخصات علم آمار است و کار مطالعه و بررسى يک پديده را نيز ساده مى‌کند.
در تعريف آمار گفته‌اند: آمار اصول و روش جمع‌آورى اطلاعات اوليه، مرتب و خلاصه کردن و نمايش دادن آنها و بالاخره تجزيهوتحليل اطلاعات اوليه و استخراج نتايج را مورد بحث قرار مى‌دهد. (امين، فخرالسادات؛ روش‌هاى مقدماتى آمارى در روان‌شناسى و تعليم و تربيت؛ ص ۱). يا اينکه آمار مجموعه‌اى از فنون يا روش‌هاى رياضى است که امر جمع‌آوري، تنظيم، تحليل و تعبير و تفسير داده‌هاى عددى را انجام مى‌دهد (جان بست؛ روش‌هاى تحقيق در علوم تربيتى و رفتاري؛ ترجمه حسن پاشاشريفى و نرگس طالقاني؛ ص ۲۸۶)؛ به همين دليل در اکثر رشته‌هاى تحصيلى دانشگاهى چه در مقاطع کارشناسى و چه مقاطع بالاتر دانشجويان دروس آمار شامل آمار مقدماتى و استنباطى را مى‌خوانند.
نمونه‌گیری
گردآوری و طبقه‌بندی اطلاعات
تجزیه‌و‌تحلیل اطلاعات
تبیین و نمایش نتایج تحقیق
نمونه‌گيرى
بدان سبب آمار ضرورت پيدا مى‌کند که امکان مطالعهٔ تمام افراد جامعه درخصوص پديدهٔ مورد مطالعه وجود ندارد؛ بنابراين، محقق ناچار است قلمرو مطالعهٔ خود را دربارهٔ افراد جامعه محدود کند و به‌جاى تمام افراد، تعدادى را که معرف کل آن جامعه باشد، انتخاب کند.
محقق براى انتخاب نمونه در مقابل سؤالات متعددى قرار مى‌گيرد که بايد به آنها پاسخ دهد. يکى از سؤالات مهم اين است که حداقل تعداد افراد نمونه چند نفر باشد تا او بتواند براساس مطالعهٔ آنها، نتيجه‌گيرى خود را به کل جامعه تعميم دهد و با ضريب اطمينان قريب به يقين مطمئن باشد که آنچه در نمونه يافته در جامعهٔ آمارى مورد مطالعه نيز وجود دارد. طبيعى است بايد تناسبى براى اين کار بيابد؛ زيرا هر چه ميزان تفاوت ويژگى‌ها در افراد جامعه و واريانس آن بيشتر باشد، حجم نمونه بايد افزايش يابد و برعکس، روش‌هاى آمارى در نمونه‌گيرى مشکل محقق را حل مى‌نمايند.
گردآورى و طبقه‌بندى اطلاعات
در اين مرحله نيز به آمار نياز داريم؛ زيرا محقق بدون استفاده از آمار با حجم انبوهى از اطلاعات روبرو است که به خودى خود قابل استفاده نيست. از اين‌رو، ناچار است جدول‌هاى توزيع فراوانى را تهيه نموده، اطلاعات را طبقه‌بندى و تلخيص کند.
تجزيهوتحليل اطلاعات
محقق براى شناسايى ويژگى‌هاى پديدهٔ مورد مطالعه يا روابط پديدهها و متغيرها ناچار است از روش‌هاى آمارى استفاده کند و شاخص‌هاى مورد نياز را محاسبه و برآورد نمايد. شاخص‌هايى نظير ميانگين، ميانه، نما يا مُد که مجموعاً به شاخص‌هاى گرايش به مرکز معروف هستند و نيز دامنهٔ تغيير، واريانس و انحراف استاندارد که به شاخص‌هاى پراکندگي شهرت دارند، بايد محاسبه و برآورد شوند تا محقق بتواند وضعيت متغيرها را در نمونهٔ مورد مطالعه مشخص نمايد و شناخت لازم را پيدا کند. همچنين، براى مطالعه روابط بين متغيرها، محقق ناگزير است از روش‌هاى آمارى استفاده کند. تشخيص وجود يا عدم وجود رابطه و محاسبهٔ ميزان آن مستلزم استفاده از روش‌هاى آمارى هم‌بستگى است؛ زيرا از اين طريق مى‌توان ضمن تشخيص رابطه، نوع و ضريب آن را محاسبه کرد. همين‌طور براى تشخيص روابط متغيرها در تحقيق استفاده از ديگر روش‌هاى آمارى نظير خى ۲ (مجذور کا)، آزمون T و تحليل واريانس ضرورى است.
تبيين و نمايش نتايج تحقيق
علم آمار، روش‌هاى گرافيکى مناسبى را ابداع نموده که کار تبيين و توضيح نتايج تحقيق را ساده‌تر مى‌کند و اطلاعات زيادى را در قالب يک طرح گرافيکى خلاصه‌کرده، به نمايش مى‌گذارد. از روش‌هاى گرافيکى مورد استفاده، مى‌توان از منحنى‌هاى چند ضلعي، تجمعي، ستونى-افقي، ستونى-عمودي، ستونى-دوطرفه، ستونى-ترکيبى و نمودارهاى دايره‌اى يا شعاعى يا قطاعى نام برد.
ويژگى‌ها و قواعد
تحقيق علمى به عنوان فرآيند کشف مجهول و يافتن پاسخ براى مسئله يا مسابل، از ويژگى‌ها و قواعدى برخوردار است. که در ذيل بيان مىشود.
توسعه‌ای بودن
نظم داشتن
قابلیت تعمیم
واقعی بودن
صبرطلبی
نیاز به مدیریت واحد
اجتهادی بودن
قابلیت بررسی داشتن
تخصص‌طلبی
دقّت‌طلبی
قاعدهٔ تجاهل
جرأت‌طلبی
اصل بی‌طرفی
توسعه‌اى بودن
تحقيق علمى بايد بر مسايلى تأکيد کند که هنوز در قلمرو معرفتى بشر قرار نگرفته يا ابهاماتى دربارهٔ آن وجود دارد. طبعاً، اگر تحقيق علمى به اين موضوع توجه نکند (در اين بحث از منابع مختلف استفاده شده است؛ از جمله: نادري، عزت‌الله و مريم سيف نراقي؛ روش‌هاى تحقيق در علوم انسانى با تأکيد بر علوم تربيتي؛ ص ۴۰ - نبوي، بهروز؛ مقدمه‌اى بر روش تحقيق در علوم اجتماعي؛ ص ۹)، کار جديدى انجام نخواهد شد و چيزى بر معلومات بشر افزوده نخواهد گشت.
قابليت بررسى داشتن
تحقيق علمى بايد امکان‌پذير و قابل اجرا باشد؛ يعنى بايد بتوان ماهيت آن را شناسايى نمود؛ بنابراين در تحقيقاتى که ماهيت تجربى يا اجتماعى دارند، بايد امکان مشاهده و اندازه‌گيرى و آزمايش وجود داشته باشد. برعکس، اگر تحقيق از سنخ معقولات باشد، بايد با استفاده از روش‌هاى استدلال قياسى و تمثيلى امکان اثبات آن وجود داشته باشد.
نظم داشتن
تحقيق علمى فرآيندى شامل مراحل منظم است؛ بنابراين، چون رعايت نظم و ترتيب در مراحل گوناگون تحقيق باعث به ثمر رسيدن آن با رعايت اصل صرفه‌جويى در زمان، بودجه، نيروى انسانى و امکانات و ابزارها مىشود و از همه مهم‌تر، گردآوري، طبقه‌بندي، تجزيهوتحليل، استنتاج و شناخت دقيق مسئله را عملى و امکان‌پذير مى‌سازد، بايد هر نوع تحقيق علمى به گونه‌اى انتخاب شود که بتوان با رعايت نظم و ترتيب آن را به انجام رساند.
تخصص‌طلبى
انجام دادن تحقيق علمى مستلزم برخوردارى پژوهشگر از تخصص و تبحّر است. امروزه تحقيقات علمى از پيچيدگى‌هاى خاصى برخوردار است و روش‌هاى بکار گرفته شده در آنها نيز متنوع و پيچيده است؛ بنابراين، محقق بايد از همهٔ روش‌هاى متنوع و گسترده آگاهى داشته باشد و با تسلط بر آنها و استفاده از مهارت خود پژوهش موردنظر را انجام دهد؛ براى مثال، امروزه در تحقيقات علمى و از جمله تحقيقات مربوط به علوم تجربى و اجتماعى در سطح گسترده‌اى از آمار و رايانه استفاده مىشود. پس، محقق بايد با مفاهيم و طرز بهره‌بردارى از اين دانش‌ها آشنايى داشته باشد تا بتواند تحقيقى ارزشمند و قابل قبول را به‌انجام برساند.
قابليت تعميم
تحقيقات علمى معمولاً در قلمروهاى محدود انجام مىشود تا امکان کنترل، مشاهده و مطالعه وجود داشته باشد. با اين حال، اين قلمرو محدود به‌گونه‌اى مختلف مىشود که نتايج بدست‌آمده به کل جامعه تعميم‌پذير باشد؛ بنابراين، محقق ناچار است با رعايت ضوابط خاصى به مطالعه بخشى از جامعه که اصطلاحاً به آن نمونه مى‌گويند، بپردازد. نمونه با روش‌هاى آمارى انتخاب مىشود، به‌نحوى که معرف کل جامعه مورد مطالعه باشد.
دقّت‌طلبى
به‌منظور اطمينان از صحت نتايج و بدست آوردن شناخت واقعى از پديدهٔ مورد مطالعه، رعايت دقت در مراحل مختلف کار و اطمينان از صحت مطالب امرى ضرورى است. محقق بايد در کار تحقيق دقيق باشد و در هر مرحله کار انجام شده را به‌دقت مورد کنترل و بازبينى قرار دهد و از صحّت آن اطمينان حاصل نمايد. دقت در مطالعهٔ سوابق امر، دقت در برآورد حجم نمونه، دقت در گردآورى اطلاعات و کاربرى و تجزيهوتحليل آن و دقت در تنظيم و نگارش گزارش تحقيق از ضروريات است. بعلاوه، براى اطمينان از صحت و دقت کار لازم است محقق هر مرحله‌اى را که انجام مى‌دهد مجدداً کنترل و بازبينى نمايد، هرچند بيشترين دقت محقق بايد صرف کنترل داده‌ها و اطلاعات گردآورى شده و طبقه‌بندى و تجزيهوتحليل آن گردد، زيرا اطلاعات مبناى اصلى نتيجه‌گيرى و پيدا کردن شناخت و کشف مسئله است. با توجه به اهميت دقت در کار تحقيق، توصيه مىشود حداقل يک بار فرد ديگرى از گروه تحقيق کار انجام شده را کنترل و بازبينى کند. نکته ديگر اينکه تدوين پرسشنامه و فعاليت پرسشگرى و کدگذارى و انتقال داده‌ها به رايانه (پانچ داده‌ها) و مانند آن نيز بايد مورد مراقبت و کنترل و بازبينى قرار گيرد تا ميزان خطا و اشتباه به حداقل ممکن کاهش يابد.
واقعى بودن
از آنجا که در هر تحقيق براى کشف واقعيت و حقيقت پديدهها تلاش مىشود، محقق بايد سعى نمايد اطلاعاتى را که جمع‌آورى مى‌کند واقعيت و حقيقت داشته باشد و از امور ذهنى و تخيّلى پرهيز نمايد. اگر اين قاعده رعايت نشود، محقق نخواهد توانست واقعيت و حقيقت را کشف نموده، مسئلهٔ تحقيق را حل نمايد؛ زيرا کشف واقعيت مستلزم در اختيار گرفتن داده‌ها و اطلاعات واقعى است.
قاعدهٔ تجاهل
اين قاعده منسوب به کوويليه جامعه‌شناس فرانسوى است و بر اين نکته تأکيد دارد که محقق بايد به هنگام شروع و انجام دادن تحقيق، ذهنش از مسئله مورد بررسى خالى باشد و از هر گونه پيش‌داورى و قضاوت عجولانه و دخالت دادن تصورات و اطلاعات ناقص خود در کار تحقيق پرهيز نمايد. رعايت اين قاعده باعث مىشود تا محقق جريان طبيعى تحقيق را پيگيرى نموده، در چارچوب فرآيند تحقيق علمى اطلاعات مورد نياز را گردآورى و تجزيهوتحليل کند تا به شناخت واقعى دست يابد.
صبرطلبى
تحقيق علمى مستلزم سپرى شدن زمان است. اساساً انجام دادن هر يک از مراحل تحقيق به‌طور طبيعى نيازمند گذشت زمان است و نمى‌‌توان در آن عجله کرد. بعضى از تحقيقات علمى ماهيت تداومى دارد و زمان طولانى‌ترى را بايد براى انجام دادن آن صرف کرد؛ براى مثال، مطالعه تحولات شخصيتّى انسان طى چندين سال يا مطالعهٔ تغييراتى که در زمين کشاورزى بر اثر کشت پشت سرهم يا با آيش ايجاد مىشود ماهيت تداومى دارد؛ از اين‌رو، محققى که دست به چنين تحقيقى مى‌زند بايد بسيار صبور و بردبار باشد. گاه در کار تحقيقاتى موانع و مشکلاتى پيش مى‌آيد و اوضاع بر وفق مراد محقق پيش نمى‌رود. موانع مالي، موانع تسهيلاتي، موانع نيروى انسانى و ... از اين نوع مشکلات است. در چنين شرايطى نيز محقق بايد حوصله و بردبارى به خرج داده از ادامهٔ کار مأيوس نشود؛ چون به هر حال کار تحقيقاتى بسادگى مقدور نيست و قطعاً با مشکلات همراه است.
جرأت‌طلبى
تحقيق علمى نيازمند جرأت و جسارت است. شجاعت در کار تحقيقاتى در دو جا لازم است: اول در برخورد با مشکلات و موانع و تهديدهايى که در جريان تحقيق پيش مى‌آيد؛ دوم در هنگام نوشتن يا ارائه گزارش تحقيق و اظهار نتايج آن. بعضى از تحقيقات در هنگام اجرا با مخاطراتى روبرو مىشود که نه تنها تحقيق، بلکه تندرستى محقق را نيز تهديد مى‌کند؛ مثلاً محققى که در آزمايشگاه ميکروب‌شناسى يا بيمارى‌شناسى تحقيق مى‌کند خطر آلودگى تهديدش مى‌نمايد. در حقيقت از جان خود مايه مى‌گذارد تا واقعيتى را کشف کند و به گسترش قلمرو معرفتى کمک نمايد.
در مرحلهٔ پايانى کار تحقيق و ارائه گزارش آن به‌خصوص در تحقيقاتى که در حوزه مسايل انساني، فرهنگي، اجتماعى و سياسى انجام مىشود شهامت لازم است، زيرا نتايج تحقيق ممکن است براى عده‌اى خوشايند نباشد و مقاومت‌هايى را باعث گردد؛ مثلاً ممکن است يک دولت يا حکومت از نتيجهٔ تحقيقى ناراحت شود يا يک گروه دينى و مذهبى يا فرهنگى و اجتماعى از نتايج تحقيق راضى نباشد.
نياز به مديريت واحد
در تحقيقات گروهي، به‌ويژه آنهايى که از وسعت و ابعاد گسترده‌اى برخوردار هستند، لازم است مديريت واحدى در کليه مراحل تحقيق حضور داشته باشد تا بتواند مراحل تحقيق را به‌صورت منظم پيش ببرد و فعاليت‌هاى زيرمجموعه‌ها و گروه‌ها و افراد حاضر در تحقيق را هماهنگ نمايد. اين امر باعث جلوگيرى از بروز اغتشاش، سردرگمي، اختلاف‌نظر و تداخل در کار و سلامت جريان تحقيق و صرفه‌جويى را در کليه زمينه‌ها باعث مىشود.
اصل بى‌طرفى
رعايت اين اصل از سوى محقق ضرورى است. محقق انسان است و بنابراين ايده‌آل‌ها، آرزوها، باورها و عقايد خاص خود را دارد و به ارزش‌هاى خاصى نيز علاقه‌مند است؛ از اين‌رو، جدا شدن از اين وابستگى‌ها و دور نگه‌داشتن جريان تحقيق از تأثيرپذيرى آنها کارى مشکل است و همّت بالاى محقق را طلب مى‌کند. اين مشکل به‌ويژه در تحقيقات مربوط به علوم انسانى و اجتماعى بيشتر وجود دارد.
در هر صورت، سلامت تحقيق مستلزم رعايت اصل بى‌طرفى است و محقق ناچار بايد تحقيق خود را از قيد اين مسائل رها کند. در غيراين‌صورت، مراحل تحقيق به‌ويژه در تدوين فرضيه، گردآورى اطلاعات، تجزيهوتحليل و نتيجه‌گيرى تحت تأثير آنها قرار خواهد گرفت و نتايج دستکارى شده‌اى ارائه خواهد شد که فاقد اعتبار علمى است.
اجتهادى بودن
کار تحقيق بايد به نتيجه‌اى منتهى شود که مبيّن ماهيت پديده يا تشخيص رابطه بين پديدهها و اشياء باشد. به بيان ديگر، محقق بايد در انتهاى کار و براساس نتايج حاصل شده توانايى ارائه نظريه‌اى را که چگونگى واقعيت و حقيقت را توضيح دهد، داشته باشد.
منبع: http://www.aftabir.com
از آنجا که تقريباً همهٔ انسان‌ها براى يافتن پاسخ سؤال‌ها و حل مشکلات خود ناچار به کاوش هستند، مى‌توان گفت که همه مشغول تحقيق هستند. ولى آنان تشريفات و آداب يک تحقيق علمى و اساسى را رعايت نمى‌کنند. بعلاوه، در اين تحقيقات نتايج حاصل شده کاربرى فردى دارد و معمولاً تکرارى است؛ يعنى اينکه در حوزهٔ معرفت‌شناسى بشر مطالب تازه‌اى ارائه نمى‌کند.
با توجه به توضيحات مذکور، وجه تمايز تحقيقات علمى با ساير انواع تحقيق مشخص مىشود؛ يعنى اينکه واژهٔ تحقيق اطلاق عام دارد و مى‌توان آن را براى هر نوع فعاليت جستجوگرانه و کاوشگرانه‌اى که افراد براى پاسخگويى به مسئله‌اى يا کشف مجهولى انجام مى‌دهند بکار گرفت. اما اصطلاح تحقيق علمي اطلاق خاص دارد و مى‌توان آن را براى نوع خاصى از فعاليت‌هاى تحقيقاتى بکار برد.
انسان براى ادامهٔ زندگى ناچار است روابط خود را با هر يک از مظاهر حيات تنظيم کند و براى اين کار نياز به آگاهى دارد. به‌علاوه، شناخت جهان خلقت و عالم طبيعت از اين جهت براى او ضرورى است که بتواند رموز آن را کشف و از دستاوردها و نتايج آن براى بهبود زندگى استفاده کند. کشف عوامل و عناصر و پديده‌هاى جهان خلقت هم وظيفه‌اى است که برعهده بشر قرار داد شده و هم ضرورتى است که ناچار است آن را براى تأمين نيازهاى زندگى و بهبود آن به‌کار بگيرد. اين ضرورت نوع بشر را وادار به تفحص و کنجکاوى و تحقيق نموده که در اثر آن قلمرو معرفتى خوبى به‌دست آورده و از نتايج آن نيز بهره برده است.
فلسفهٔ تحقيق علمى
تحقيقات علمى فلسفه‌اى روشن و بديهى دارد؛ زيرا نياز بشر به تحقيقات علمى امرى بديهى است. به بيان ديگر، نياز بشر به تحقيقات علمى را مى‌توان به شرح زير بيان نمود:
نياز فطرى انسان
انسان فطرتاً جستجوگر است و مى‌خواهد تا حد امکان همه چيز را بداند و رموز جهان را کشف کند. حرص و ولع کودکان و سؤال‌هاى متعدد آنان از والدين براى دستيابى به پاسخى قانع‌کننده حاکى از روحيهٔ جستجوگر انسان است. بعلاوه، کاوشگرى انسان هيچ‌وقت به پايان نمى‌رسد و عطش خواستن و دانستن او سيراب نمى‌شود. انسان علاقه‌مند به کشف ناشناخته‌ها است. مى‌خواهد بداند در پى حوادث و پديده‌هاى جهان چه نيرويى و چه عواملى قرار دارند. مى‌خواهد بداند ماهيت اشياء و پديدهها و ويژگى‌هاى آنها چيست و روابط آنها با يکديگر چگونه است. مى‌خواهد کهکشان‌ها را بشناسد و مى‌خواهد دنياى ماوراءطبيعت و عالم معنا را بشناسد.
نيازهاى حياتى
انسان موجودى است که از بدو حيات تا مرگ با مسايل گوناگون روبروست. او عضوى از سه سيستم اکولوژيک، اجتماعي-انسانى و مارواءطبيعت است؛ بنابراين، با خارج از خودش روابط الزامى دارد. از يک طرف با خالق و خداى خويش يا ماوراءالطبيعه و عالم معنا و از طرف ديگر با انسان‌ها و جامعهٔ بشرى و نيز عالم طبيعت و ساير مخلوفات و موجودات رابطه دارد.
هدف تحقيق علمى
۲
۱
از آنجا که پژوهش علمى با ظهور مسئله يا مجهولى در ذهن محقق شروع مىشود، هدف اصلى تحقيق علمى را بايد معلوم کردن آن مجهول و به عبارتى حل مسئله و پاسخ يافتن براى آن دانست؛ اما پژوهش علمى يک هدف اوليه و يک هدف غايى دارد، هدف اوليهٔ محقق روشن کردن مسئله خاصى است که با آن روبرو شده است، ولى هدف غايى او دستيابى به معلوم کلى و به‌‌عبارتى قضاياى علمى کلى است که خصلتى جهانشمول دارد.
بررسی و ارزیابی نظریه‌ها
ارائه نظریهٔ جدید
حل مشکل
معلومات و قضایای کلی علمی
بررسى و ارزيابى نظريه‌ها
بررسى و ارزيابى نظريه‌ها، نظريه‌هاى علمى مبناى خوبى براى شروع کار تحقيقاتى هستند. نظريه‌ها از منابع گوناگون سرچشمه مى‌گيرند؛ يعنى گاه مبناى عقلانى دارند و گاه حاصل تحقيقات تجربى هستند. با اين همه، چون مصاديق بيرونى متعدد دارند بايد مورد آزمايش قرار گيرند تا در صورت موفق بودن، پايه‌هاى آنها محکم‌تر شود؛ بنابراين، تعدادى از تحقيقات علمى با هدف آزمايش نظريه‌ها انجام مىشود.
ارائه نظريهٔ جديد
به‌منظور ارائه نظريهٔ جديد يک تحقيق علمى ممکن است به مطالعهٔ يک مورد خاص آغاز شود، کشف ماهيت شيء يا پديده‌اى موردنظر باشد، يا مسئله تحقيق از سنخ روابط بين اشياء و پديدهها باشد. در هر صورت، مطالعهٔ يک مورد خاص چنانچه در زمان‌ها و مکان‌هاى مختلف مشمول تکرار شود و از تکرار تحقيق نتايج يکسان و مشابه بدست آيد، امکان تدوين و طرح نظريهٔ جديد فراهم مى‌آيد و محقق مى‌تواند به روش استقرائى و براساس نتايج حاصل از تحقيقات خود نظريهٔ جديدى ارائه دهد.
حل مشکل
براى حل مشکل، بعضى از تحقيقات علمى جنبهٔ کاربردى دارند و هدف از اجراى آنها حل مسئله يا مشکلى است که تحقيق به خاطر آن انجام مىشود، حال آنکه تحقيقات انجام شده با هدف ارزيابى نظريه يا ارائه نظريه بيشتر حالت مبنايى دارند. (به همين دليل، به آنها تحقيق بنيادي مى‌گويند) و ويژگى‌ها و ماهيت اشياء و پديدهها و چگونگى روابط بين آنها را توضيح مى‌دهند. طبعاً، افراد و سازمان‌ها غالباً با مسايل و مشکلاتى روبرو مى‌شوند که کشف علت يا علل بروز آن همراه با يافتن راه‌حل، هدف عمدهٔ تحقيق قرار مى‌گيرد يا تحقيق کاربردى ضرورت پيدا مى‌کند.
هدف از آموزش روش تحقيق علمى
فراگيرى
آموزش روش تحقيق باعث مىشود تا فراگير بتواند راه و روش دستيابى به واقعيت‌ها و حقايق را ياد گرفته و با رعايت موازين علمي، پاسخ مسائل و مجهولات را بيابد و ناشناخته‌ها را شناسايى کند و سهمى ولو اندک در جريان نوآورى و گسترش دامنهٔ معلومات و قلمرو معرفتى انسان داشته باشد.
کسب مهارت اجراى پروژه‌هاى تحقيقاتى
اجراى پروژه‌هاى تحقيقاتى به‌ويژه در حوزهٔ تحقيقات کاربردى امرى است که سازمان‌هاى مختلف اعم از بخش دولتى و خصوصى التفات خاصى به آن دارند، بودجه‌هاى قابل ملاحظه‌اى به آن اختصاص مى‌دهند و اجراى آن را به محققان ورزيده و حرفه‌اى و کسانى که با روش تحقيق علمى آشنايى دارند، مى‌سپارند؛ بنابراين مشارکت در پروژه‌هاى تحقيقاتى براى افراد، فرصت شغلى و منبع درآمد خوبى است و آموختن روش تحقيق علمى به مثابهٔ آموختن حرفه‌اى است که از قِبَل آن امکان تحصيل شغل و درآمد وجود دارد.
کسب مهارت در تهيه پايان‌نامه
دانشجويان رشته‌هاى مختلف به‌ويژه در مقاطع تحصيلى کارشناسى ارشد و دکترى معمولاً براى فارغ‌التحصيل شدن بايد پايان‌نامه بنويسند. اين بخش پايانى تحصيلات دانشگاهى دانشجويان، مستلزم انجام دادن يک کار تحقيقى اصيل است که بايد از خصلت نوآورى و تازگى برخوردار باشد. طبعاً، انجام دادن اين کار مستلزم آشنايى با روش تحقيق علمى و موازين آن است؛ زيرا اگر دانشجو روش تحقيق علمى را نداند يا نتواند از آن براى تهيه پايان‌نامهٔ خود استفاده کند، دانشگاه از ادامهٔ تحصيل او جلوگيرى مى‌کند و فراغت از تحصيل وى تحقق نمى‌يابد.
رابطهٔ تحقيق علمى با آمار و رايانه
آمار و رايانه از علوم و مهارت‌هاى بسيار مؤثر در تحقيقات علمى هستند، به‌نحوى‌که شايد بتوان گفت بعضى از تحقيقات علمى بدون استفاده از آنها امکان‌پذير نيست از اين‌رو، محققان مى‌کوشند هرچه بيشتر از آمار و رايانه در تحقيقات علمى استفاده کنند. در اين‌جا سعى مىشود رابطهٔ آن‌دو با تحقيقات علمى و جايگاه هر يک در مراحل تحقيق توضيح داده شود.
جايگاه آمار در تحقيقات علمى و مراحل انجام دادن آن
تبيين واقعيت‌ها و حقايق و طبقه‌بندى آنها در قالب اعداد و ارقام از مشخصات علم آمار است و کار مطالعه و بررسى يک پديده را نيز ساده مى‌کند.
در تعريف آمار گفته‌اند: آمار اصول و روش جمع‌آورى اطلاعات اوليه، مرتب و خلاصه کردن و نمايش دادن آنها و بالاخره تجزيهوتحليل اطلاعات اوليه و استخراج نتايج را مورد بحث قرار مى‌دهد. (امين، فخرالسادات؛ روش‌هاى مقدماتى آمارى در روان‌شناسى و تعليم و تربيت؛ ص ۱). يا اينکه آمار مجموعه‌اى از فنون يا روش‌هاى رياضى است که امر جمع‌آوري، تنظيم، تحليل و تعبير و تفسير داده‌هاى عددى را انجام مى‌دهد (جان بست؛ روش‌هاى تحقيق در علوم تربيتى و رفتاري؛ ترجمه حسن پاشاشريفى و نرگس طالقاني؛ ص ۲۸۶)؛ به همين دليل در اکثر رشته‌هاى تحصيلى دانشگاهى چه در مقاطع کارشناسى و چه مقاطع بالاتر دانشجويان دروس آمار شامل آمار مقدماتى و استنباطى را مى‌خوانند.
نمونه‌گیری
گردآوری و طبقه‌بندی اطلاعات
تجزیه‌و‌تحلیل اطلاعات
تبیین و نمایش نتایج تحقیق
نمونه‌گيرى
بدان سبب آمار ضرورت پيدا مى‌کند که امکان مطالعهٔ تمام افراد جامعه درخصوص پديدهٔ مورد مطالعه وجود ندارد؛ بنابراين، محقق ناچار است قلمرو مطالعهٔ خود را دربارهٔ افراد جامعه محدود کند و به‌جاى تمام افراد، تعدادى را که معرف کل آن جامعه باشد، انتخاب کند.
محقق براى انتخاب نمونه در مقابل سؤالات متعددى قرار مى‌گيرد که بايد به آنها پاسخ دهد. يکى از سؤالات مهم اين است که حداقل تعداد افراد نمونه چند نفر باشد تا او بتواند براساس مطالعهٔ آنها، نتيجه‌گيرى خود را به کل جامعه تعميم دهد و با ضريب اطمينان قريب به يقين مطمئن باشد که آنچه در نمونه يافته در جامعهٔ آمارى مورد مطالعه نيز وجود دارد. طبيعى است بايد تناسبى براى اين کار بيابد؛ زيرا هر چه ميزان تفاوت ويژگى‌ها در افراد جامعه و واريانس آن بيشتر باشد، حجم نمونه بايد افزايش يابد و برعکس، روش‌هاى آمارى در نمونه‌گيرى مشکل محقق را حل مى‌نمايند.
گردآورى و طبقه‌بندى اطلاعات
در اين مرحله نيز به آمار نياز داريم؛ زيرا محقق بدون استفاده از آمار با حجم انبوهى از اطلاعات روبرو است که به خودى خود قابل استفاده نيست. از اين‌رو، ناچار است جدول‌هاى توزيع فراوانى را تهيه نموده، اطلاعات را طبقه‌بندى و تلخيص کند.
تجزيهوتحليل اطلاعات
محقق براى شناسايى ويژگى‌هاى پديدهٔ مورد مطالعه يا روابط پديدهها و متغيرها ناچار است از روش‌هاى آمارى استفاده کند و شاخص‌هاى مورد نياز را محاسبه و برآورد نمايد. شاخص‌هايى نظير ميانگين، ميانه، نما يا مُد که مجموعاً به شاخص‌هاى گرايش به مرکز معروف هستند و نيز دامنهٔ تغيير، واريانس و انحراف استاندارد که به شاخص‌هاى پراکندگي شهرت دارند، بايد محاسبه و برآورد شوند تا محقق بتواند وضعيت متغيرها را در نمونهٔ مورد مطالعه مشخص نمايد و شناخت لازم را پيدا کند. همچنين، براى مطالعه روابط بين متغيرها، محقق ناگزير است از روش‌هاى آمارى استفاده کند. تشخيص وجود يا عدم وجود رابطه و محاسبهٔ ميزان آن مستلزم استفاده از روش‌هاى آمارى هم‌بستگى است؛ زيرا از اين طريق مى‌توان ضمن تشخيص رابطه، نوع و ضريب آن را محاسبه کرد. همين‌طور براى تشخيص روابط متغيرها در تحقيق استفاده از ديگر روش‌هاى آمارى نظير خى ۲ (مجذور کا)، آزمون T و تحليل واريانس ضرورى است.
تبيين و نمايش نتايج تحقيق
علم آمار، روش‌هاى گرافيکى مناسبى را ابداع نموده که کار تبيين و توضيح نتايج تحقيق را ساده‌تر مى‌کند و اطلاعات زيادى را در قالب يک طرح گرافيکى خلاصه‌کرده، به نمايش مى‌گذارد. از روش‌هاى گرافيکى مورد استفاده، مى‌توان از منحنى‌هاى چند ضلعي، تجمعي، ستونى-افقي، ستونى-عمودي، ستونى-دوطرفه، ستونى-ترکيبى و نمودارهاى دايره‌اى يا شعاعى يا قطاعى نام برد.
ويژگى‌ها و قواعد
تحقيق علمى به عنوان فرآيند کشف مجهول و يافتن پاسخ براى مسئله يا مسابل، از ويژگى‌ها و قواعدى برخوردار است. که در ذيل بيان مىشود.
توسعه‌ای بودن
نظم داشتن
قابلیت تعمیم
واقعی بودن
صبرطلبی
نیاز به مدیریت واحد
اجتهادی بودن
قابلیت بررسی داشتن
تخصص‌طلبی
دقّت‌طلبی
قاعدهٔ تجاهل
جرأت‌طلبی
اصل بی‌طرفی
توسعه‌اى بودن
تحقيق علمى بايد بر مسايلى تأکيد کند که هنوز در قلمرو معرفتى بشر قرار نگرفته يا ابهاماتى دربارهٔ آن وجود دارد. طبعاً، اگر تحقيق علمى به اين موضوع توجه نکند (در اين بحث از منابع مختلف استفاده شده است؛ از جمله: نادري، عزت‌الله و مريم سيف نراقي؛ روش‌هاى تحقيق در علوم انسانى با تأکيد بر علوم تربيتي؛ ص ۴۰ - نبوي، بهروز؛ مقدمه‌اى بر روش تحقيق در علوم اجتماعي؛ ص ۹)، کار جديدى انجام نخواهد شد و چيزى بر معلومات بشر افزوده نخواهد گشت.
قابليت بررسى داشتن
تحقيق علمى بايد امکان‌پذير و قابل اجرا باشد؛ يعنى بايد بتوان ماهيت آن را شناسايى نمود؛ بنابراين در تحقيقاتى که ماهيت تجربى يا اجتماعى دارند، بايد امکان مشاهده و اندازه‌گيرى و آزمايش وجود داشته باشد. برعکس، اگر تحقيق از سنخ معقولات باشد، بايد با استفاده از روش‌هاى استدلال قياسى و تمثيلى امکان اثبات آن وجود داشته باشد.
نظم داشتن
تحقيق علمى فرآيندى شامل مراحل منظم است؛ بنابراين، چون رعايت نظم و ترتيب در مراحل گوناگون تحقيق باعث به ثمر رسيدن آن با رعايت اصل صرفه‌جويى در زمان، بودجه، نيروى انسانى و امکانات و ابزارها مىشود و از همه مهم‌تر، گردآوري، طبقه‌بندي، تجزيهوتحليل، استنتاج و شناخت دقيق مسئله را عملى و امکان‌پذير مى‌سازد، بايد هر نوع تحقيق علمى به گونه‌اى انتخاب شود که بتوان با رعايت نظم و ترتيب آن را به انجام رساند.
تخصص‌طلبى
انجام دادن تحقيق علمى مستلزم برخوردارى پژوهشگر از تخصص و تبحّر است. امروزه تحقيقات علمى از پيچيدگى‌هاى خاصى برخوردار است و روش‌هاى بکار گرفته شده در آنها نيز متنوع و پيچيده است؛ بنابراين، محقق بايد از همهٔ روش‌هاى متنوع و گسترده آگاهى داشته باشد و با تسلط بر آنها و استفاده از مهارت خود پژوهش موردنظر را انجام دهد؛ براى مثال، امروزه در تحقيقات علمى و از جمله تحقيقات مربوط به علوم تجربى و اجتماعى در سطح گسترده‌اى از آمار و رايانه استفاده مىشود. پس، محقق بايد با مفاهيم و طرز بهره‌بردارى از اين دانش‌ها آشنايى داشته باشد تا بتواند تحقيقى ارزشمند و قابل قبول را به‌انجام برساند.
قابليت تعميم
تحقيقات علمى معمولاً در قلمروهاى محدود انجام مىشود تا امکان کنترل، مشاهده و مطالعه وجود داشته باشد. با اين حال، اين قلمرو محدود به‌گونه‌اى مختلف مىشود که نتايج بدست‌آمده به کل جامعه تعميم‌پذير باشد؛ بنابراين، محقق ناچار است با رعايت ضوابط خاصى به مطالعه بخشى از جامعه که اصطلاحاً به آن نمونه مى‌گويند، بپردازد. نمونه با روش‌هاى آمارى انتخاب مىشود، به‌نحوى که معرف کل جامعه مورد مطالعه باشد.
دقّت‌طلبى
به‌منظور اطمينان از صحت نتايج و بدست آوردن شناخت واقعى از پديدهٔ مورد مطالعه، رعايت دقت در مراحل مختلف کار و اطمينان از صحت مطالب امرى ضرورى است. محقق بايد در کار تحقيق دقيق باشد و در هر مرحله کار انجام شده را به‌دقت مورد کنترل و بازبينى قرار دهد و از صحّت آن اطمينان حاصل نمايد. دقت در مطالعهٔ سوابق امر، دقت در برآورد حجم نمونه، دقت در گردآورى اطلاعات و کاربرى و تجزيهوتحليل آن و دقت در تنظيم و نگارش گزارش تحقيق از ضروريات است. بعلاوه، براى اطمينان از صحت و دقت کار لازم است محقق هر مرحله‌اى را که انجام مى‌دهد مجدداً کنترل و بازبينى نمايد، هرچند بيشترين دقت محقق بايد صرف کنترل داده‌ها و اطلاعات گردآورى شده و طبقه‌بندى و تجزيهوتحليل آن گردد، زيرا اطلاعات مبناى اصلى نتيجه‌گيرى و پيدا کردن شناخت و کشف مسئله است. با توجه به اهميت دقت در کار تحقيق، توصيه مىشود حداقل يک بار فرد ديگرى از گروه تحقيق کار انجام شده را کنترل و بازبينى کند. نکته ديگر اينکه تدوين پرسشنامه و فعاليت پرسشگرى و کدگذارى و انتقال داده‌ها به رايانه (پانچ داده‌ها) و مانند آن نيز بايد مورد مراقبت و کنترل و بازبينى قرار گيرد تا ميزان خطا و اشتباه به حداقل ممکن کاهش يابد.
واقعى بودن
از آنجا که در هر تحقيق براى کشف واقعيت و حقيقت پديدهها تلاش مىشود، محقق بايد سعى نمايد اطلاعاتى را که جمع‌آورى مى‌کند واقعيت و حقيقت داشته باشد و از امور ذهنى و تخيّلى پرهيز نمايد. اگر اين قاعده رعايت نشود، محقق نخواهد توانست واقعيت و حقيقت را کشف نموده، مسئلهٔ تحقيق را حل نمايد؛ زيرا کشف واقعيت مستلزم در اختيار گرفتن داده‌ها و اطلاعات واقعى است.
قاعدهٔ تجاهل
اين قاعده منسوب به کوويليه جامعه‌شناس فرانسوى است و بر اين نکته تأکيد دارد که محقق بايد به هنگام شروع و انجام دادن تحقيق، ذهنش از مسئله مورد بررسى خالى باشد و از هر گونه پيش‌داورى و قضاوت عجولانه و دخالت دادن تصورات و اطلاعات ناقص خود در کار تحقيق پرهيز نمايد. رعايت اين قاعده باعث مىشود تا محقق جريان طبيعى تحقيق را پيگيرى نموده، در چارچوب فرآيند تحقيق علمى اطلاعات مورد نياز را گردآورى و تجزيهوتحليل کند تا به شناخت واقعى دست يابد.
صبرطلبى
تحقيق علمى مستلزم سپرى شدن زمان است. اساساً انجام دادن هر يک از مراحل تحقيق به‌طور طبيعى نيازمند گذشت زمان است و نمى‌‌توان در آن عجله کرد. بعضى از تحقيقات علمى ماهيت تداومى دارد و زمان طولانى‌ترى را بايد براى انجام دادن آن صرف کرد؛ براى مثال، مطالعه تحولات شخصيتّى انسان طى چندين سال يا مطالعهٔ تغييراتى که در زمين کشاورزى بر اثر کشت پشت سرهم يا با آيش ايجاد مىشود ماهيت تداومى دارد؛ از اين‌رو، محققى که دست به چنين تحقيقى مى‌زند بايد بسيار صبور و بردبار باشد. گاه در کار تحقيقاتى موانع و مشکلاتى پيش مى‌آيد و اوضاع بر وفق مراد محقق پيش نمى‌رود. موانع مالي، موانع تسهيلاتي، موانع نيروى انسانى و ... از اين نوع مشکلات است. در چنين شرايطى نيز محقق بايد حوصله و بردبارى به خرج داده از ادامهٔ کار مأيوس نشود؛ چون به هر حال کار تحقيقاتى بسادگى مقدور نيست و قطعاً با مشکلات همراه است.
جرأت‌طلبى
تحقيق علمى نيازمند جرأت و جسارت است. شجاعت در کار تحقيقاتى در دو جا لازم است: اول در برخورد با مشکلات و موانع و تهديدهايى که در جريان تحقيق پيش مى‌آيد؛ دوم در هنگام نوشتن يا ارائه گزارش تحقيق و اظهار نتايج آن. بعضى از تحقيقات در هنگام اجرا با مخاطراتى روبرو مىشود که نه تنها تحقيق، بلکه تندرستى محقق را نيز تهديد مى‌کند؛ مثلاً محققى که در آزمايشگاه ميکروب‌شناسى يا بيمارى‌شناسى تحقيق مى‌کند خطر آلودگى تهديدش مى‌نمايد. در حقيقت از جان خود مايه مى‌گذارد تا واقعيتى را کشف کند و به گسترش قلمرو معرفتى کمک نمايد.
در مرحلهٔ پايانى کار تحقيق و ارائه گزارش آن به‌خصوص در تحقيقاتى که در حوزه مسايل انساني، فرهنگي، اجتماعى و سياسى انجام مىشود شهامت لازم است، زيرا نتايج تحقيق ممکن است براى عده‌اى خوشايند نباشد و مقاومت‌هايى را باعث گردد؛ مثلاً ممکن است يک دولت يا حکومت از نتيجهٔ تحقيقى ناراحت شود يا يک گروه دينى و مذهبى يا فرهنگى و اجتماعى از نتايج تحقيق راضى نباشد.
نياز به مديريت واحد
در تحقيقات گروهي، به‌ويژه آنهايى که از وسعت و ابعاد گسترده‌اى برخوردار هستند، لازم است مديريت واحدى در کليه مراحل تحقيق حضور داشته باشد تا بتواند مراحل تحقيق را به‌صورت منظم پيش ببرد و فعاليت‌هاى زيرمجموعه‌ها و گروه‌ها و افراد حاضر در تحقيق را هماهنگ نمايد. اين امر باعث جلوگيرى از بروز اغتشاش، سردرگمي، اختلاف‌نظر و تداخل در کار و سلامت جريان تحقيق و صرفه‌جويى را در کليه زمينه‌ها باعث مىشود.
اصل بى‌طرفى
رعايت اين اصل از سوى محقق ضرورى است. محقق انسان است و بنابراين ايده‌آل‌ها، آرزوها، باورها و عقايد خاص خود را دارد و به ارزش‌هاى خاصى نيز علاقه‌مند است؛ از اين‌رو، جدا شدن از اين وابستگى‌ها و دور نگه‌داشتن جريان تحقيق از تأثيرپذيرى آنها کارى مشکل است و همّت بالاى محقق را طلب مى‌کند. اين مشکل به‌ويژه در تحقيقات مربوط به علوم انسانى و اجتماعى بيشتر وجود دارد.
در هر صورت، سلامت تحقيق مستلزم رعايت اصل بى‌طرفى است و محقق ناچار بايد تحقيق خود را از قيد اين مسائل رها کند. در غيراين‌صورت، مراحل تحقيق به‌ويژه در تدوين فرضيه، گردآورى اطلاعات، تجزيهوتحليل و نتيجه‌گيرى تحت تأثير آنها قرار خواهد گرفت و نتايج دستکارى شده‌اى ارائه خواهد شد که فاقد اعتبار علمى است.
اجتهادى بودن
کار تحقيق بايد به نتيجه‌اى منتهى شود که مبيّن ماهيت پديده يا تشخيص رابطه بين پديدهها و اشياء باشد. به بيان ديگر، محقق بايد در انتهاى کار و براساس نتايج حاصل شده توانايى ارائه نظريه‌اى را که چگونگى واقعيت و حقيقت را توضيح دهد، داشته باشد.
منبع: http://www.aftabir.com
+ نوشته شده در شنبه ۱۲ شهریور ۱۳۹۰ ساعت توسط
|
به نام یزدان پاک