یکی از مهمترین ویژگی کارهای علمی، انتشار یا ارائه ی گزارش از مسیر طی شده توسط پژوهشگر و محقق در دنیای عمل است. محدودیت ها، راهکارها و چالش های مختلف در این مسیر وجود دارد که اشتراک آنها با سایر پژوهشگران و پژوهشگران کمک می کند تا در انتخاب، تدوین، برنامه ریزی، سیاست گذاری، بودجه بندی زمانی و مالی و ... قبل از اقدام به پژوهش تمهیدات لازم را در نظر بگیرند.

گزارش زیر توسط فهیمه صادقی زمانی تهیه شده است. این گزارش به مشکلات مربوط به جمع آوری داده از طریق پرسشنامه در خانواده (خانواده به عنوان واحد مورد مطالعه) می پردازد. عنوان اصلی پژوهش ایشان " تدوین الگوی شبکه ارتباطی خانواده بر اساس ویژگی های شخصیتی" با راهنمایی بنده (محمد حسین ضرغامی) است که در دانشگاه علوم تحقیقات در قالب پایان نامه ارشد در حال انجام است.

مشکلات جمع آوری داده با استفاده از پرسشنامه در مطالعه ای که واحد مورد تحلیل خانواده است.

یکی از اصلی تر ین بخش های هر کار پژوهشی را جمع آوری اطلاعات تشکیل می دهد. چنانچه این کار به شکل منظم وصحیح صورت پذیرد کار تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری از داده ها با سرعت و دقت خوبی انجام خواهد شد.

پرسشنامه به عنوان یکی از متداول ترین ابزار جمع آوری اطلاعات در تحقیقات پیمایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد و عبارت است از مجموعه‌ای از پرسش‌های هدف دار که با بهره گیری از مقیاس‌های گوناگون نظر، دیدگاه و بینش یک فرد پاسخگو را مورد سنجش قرار می دهد.

پرسشنامه شامل دسته ای از پرسش هاست که برطبق اصول خاصی تدوین گردیده است و به صورت کتبی به افراد ارائه می شود و پاسخگو بر اساس تشخیص خود جواب را در آن می نویسد. هدف از اجرای پرسشنامه جمع آوری اطلاعات به شیوه ای آسانتر در زمینه ی سنجش نگرشها، شخصیت و سایر ویژگی هایی است که قابلیت خودگزارشدهی دارند. فقدان استفاده از شاخص های عینی که نیازمند گزاش فردی نباشد، یکی از دلایل مهم برای استفاده از پرسش نامه است چه امکان مطالعه نمونه های بزرگ را فراهم می آورد.

استفاده از پرسشنامه دارای معایب و محاسنی است که می توان به برخی از آنها در موارد ذیل اشاره نمود:

محاسن پرسشنامه:

1-    از طریق پرسشنامه اطلاعات وسیع و حجیمی با سرعت زیاد گردآوری می­شود.

2-    به زمان کمتری برای پاسخگویی و تکمیل نیاز دارد.

3-    هزینۀ آن نسبتاً پایین است.

4-    افراد زیادتری را می­توان مورد پرسش قرار داد.

5-    امکان تبدیل داده ها به کمیّت، تجزیه و تحلیل و سنجش همبستگی گوناگون بین آنها فراهم است.

معایب پرسشنامه

1-    این روش برای مطالعات عمیق و ریشه یابی ها در موارد خاص کارآمد نیست.

2-    احتمال بازنگشتن پرسشنامه به ویژه پرسشنامه هایی که با پست ارسال می شود، زیاد است.

3-    احتمال عدم درک مفاهیم و محتوای سؤالات پرسشنامه و بروز ابهام برای پاسخگو وجود دارد.

4-    به دلیل گسترده بودن عرصه عملیاتی پرسشگری و درگیر بودن افراد زیاد در رده ها و سطوح مختلف، امکان بروز خطا و اشتباه وجود دارد که باعث کاهش درجۀ اعتبار و اعتماد این روش می شود.

زمانی که واحد مورد مطالعه خانواده است، اجرای پرسشنامه در بین آنها با مسائل مضاعفی روبرو است. در ادامه نتایج یک تجربه شخصی و بررسی میدانی در کار کردن با خانواده ها با هدف گردآوری اطلاعات از آنها ارائه می شود.

جهت اجرای  پژوهشی که ازمنظرجمع آوری داده ها پیمایشی  و از منظر هدف اکتشافی محسوب می شد با موضوع «تدوین الگوی شبکه ارتباطی خانواده بر اساس ویژگی های شخصیتی» با راهنمایی استاد گرامی آقای دکتر محمد حسین ضرغامی، به پاسخگویی تمامی اعضای حدود ۱۰۰ خانواده به عنوان نمونه برای پر کردن پرسشنامه شخصیتی نئو نیاز بود.

برای اطمینان حاصل کردن از اینکه پژوهش بر روی این تعداد خانواده  امکان پذیر می باشد، قبل از شروع کار با تنی چند از مشاورین و معلمین مدارس مختلف تبادل نظر صورت گرفته و پس از قول همکاری برخی از آنان، پس از تأیید نهایی پروپوزال به منظور جلوگیری از ایجاد شبهه در بین خانواده ها، با طی کردن مراحل قانونی و اداری که شامل کسب نامه اولیه از دانشگاه علوم و تحقیقات واخذ تأییدیه از اداره کل آموزش و پرورش تهران و مناطق ۱ و ۳، جواز پژوهش به ۶ مدارس ابلاغ گردید.

ولی بخاطر عدم آشنایی با کادر مدرسه و پیش بینی عدم همکاری خانواده ها و مربیان به علت این عدم شناخت، فقط در مدارسی که مربیان آن قبلا قول مساعدت داده بودند، پیگیری ها انجام شد.

درعمل  اجرای این پژوهش بسیار دشوارتر و زمانبرتر هزینه برتر از برنامه ریزی های قبل ازآن بود.

از بین مدارس فوق علی رغم اینکه قبلا برخی ازآنها اعلان همکاری کرده بودند، تنها ۲ مدرسه با کمک و یاری دو تن از کادر و مربیان اجرای پرسشنامه ها میسرشد.

مجموعا حدود۱۷۰ پرسشنامه و۷۰۰ پاسخنامه بین این مدارس توزیع گردید،ولی در نهایت ۱۰۶ پرسشنامه ارجاع داده شد که پس از بررسی مشخص شد که فقط ۶۱ خانواده با پر کردن اکثر مشخصات مورد نظر، تمامی اعضای خانواده اقدام به تکمیل پرسشنامه ها کرده اند.

برای جبران کمبود تعداد مورد نیاز به علت تعطیلی مدارس از خانواده های در دسترس استفاده گردید و چون جامعه آماری اولیه خانواده های دارای دختر دبیرستانی(دوره اول و دوم) بودند بر روی خانواده هایی با این مشخصات تمرکز گردید.

به همین منظور در مجالس مختلف و مکانهای عمومی که خانواده ها حضور داشتند از قبیل میهمانی ها،مساجد و مکانهای تفریحی با توضیحات مفصل و تأکید بر محرمانه بودن پاسخنامه ها و نداشتن نام و نام خانوادگی عده ای را راضی به همکاری نموده و برخی ازآشنایان،خود واسطه ای برای دیگر دوستان واطرافیان خویش گردیدند.

لازم به ذکر است بعد از بررسی هایی که بر روی پرسشنامه های ارجاع شده انجام گرفت،مشخص گردید بیشترین مقاومت از سوی پدران بوده است.برای حل این مشکل بعد از این تلاش شد که بیشتراز طریق پدران،پرسشنامه ها تحویل خانواده ها داده شود تا اعضای خانواده خود را بهتر راضی به همکاری نمایند.

مشکلات بسیاری تا تکمیل این تعداد پرسشنامه وجود داشت.از قبیل:

۱-عدم همکاری مدارس به علت دخیل شدن خانواده ها و پاسخگویی به حساسیتهای آنها.

۲- بی اعتمادی و ظن وگمان منفی نسبت به پاسخگویی و نگرانی از قضاوت شدن و یا شناخته شدن روحیات و افکار آنان توسط پژوهشگر یا افراد رابط.

۳-در دسترس نبودن تمامی افراد خانواده به عللی چون مسافرت و مأموریت یکی از افراد که اغلب پدران بودند و یا تأهل یکی از فرزندان.

۴-  کوچک بودن برخی فرزندان خانواده ها که تا قبل سن دبیرستان عمدتا قدرت درک و پاسخگویی درست به سؤالات را نداشتند.

۵- معضلات رساندن پرسشنامه ها به افراد مختلف در مکانهای گوناگون و تحویل گرفتن دوباره آنها که برخی مناطق دور و رفت وآمد سخت را به دنبال داشت.

۶- برخی افراد با تحصیلات پایین تر در بین خانواده ها قدرت تشخیص و تمیز در پاسخگویی به سؤالات را نداشتند.

۷- مقاومت و عدم اعتماد برای پاسخگویی و یا بدبینی نسبت به روانشناسی و جدی نگرفتن آن .

۸- ترس از مورد سوء استفاده قرار گرفتن و درز پیدا کردن اطلاعات شخصی و ا فکار و نظریات آنها و مورد دردسر قرارگرفتن آنان .

۹- و مهمترین آن،تعداد نسبتا بالای خانواده های از هم پاشیده و نابسامان و مملو از اختلاف وغیر اعتماد نسبت به یکدیگر و دارای طلاق واقعی و یا طلاق عاطفی.

برای به حداقل رساندن این مشکلات روشهای ذیل مورد استفاده قرار گرفت:

۱-استفاده از همکاری افراد دلسوز، معتمد و مرتبط با خانواده های مختلف در جهت اجرا،تسهیل و تسریع پژوهش.

۲- اطمینان بخشی به افراد برای محرمانه بودن پاسخها حتی نزد خود پژوهشگر و عدم مطالعه آنها بصورت انفرادی در هنگام اخذ پرسشنامه ها و پایبندی اخلاقی کامل به این تعهد.

۳-استفاده از مشوقهایی چون افزایش نمره مستمر و دادن پوئن مثبت و...در مدارس از سوی مربیان و همکاران پژوهشگر در مدارس .

۴- تهیه هدایای مختلف برای افراد گوناگون خصوصا کسانیکه خود واسطه ای برای چندین خانواده بودند.

۵- توضیحات مبسوط در مورد اهداف پژوهش در مورد تعداد کل نمونه نه بررسی موردی و تقدیر و تشکر از آنها به خاطرکمک در انجام این پژوهش.

۶- استفاده از تلگرام و تلفن و اینترنت در مورد خانواده های دور از دسترس یا برخی افراد خانواده ها که به عللی چون مسافرت امکان دستیابی به پرسشنامه ها را نداشتند.

۷-از مهمترین عوامل جهت سهولت در اجرای پژوهش وجود تعامل مثبت و نسبتا قوی و حس اعتمادی بود که از قبل بین پژوهشگرو افرادی که چه در مدارس و چه غیر مدارس واسطه ای  با چندین خانواده  بوده و یا خود به صورت مستقل  در این پژوهش همکاری کردند.

در انتها:

حدود۸۸۰ پرسشنامه و پاسخنامه بین حدود۲۰۰ خانواده توزیع گردید که فقط با مساعدت ۱۰۰خانواده بصورت کامل و با پر کردن اکثر مشخصات مورد نظراین مهم به سرانجام رسید.

-         لازم به ذکر است که علیرغم تلاش در جهت انجام پژوهش در خانواده های دارای دختر دبیرستانی از مناطق ۱ و ۳ بعلت محدودیتهای ذکر شده ،کاملا این کار عملیاتی نشد.

 

 

جزئیات:

حدود 880  پرسشنامه پرسشنامه و پاسخنامه تکثیر و توزیع گردید که از این میان 482 پاسخنامه در مجموع که شامل 152  خانواده می شد پرسشنامه ها را تحویل دادند.

۱۰۰ خانواده کامل،30  خانواده بصورت ناقص که یک یا چند نفر از اعضای آن پاسخ نداده بودندو17  نفر به صورت تک نفره تحویل دادند.

تک نفره ها اکثرا دانش آموزبودند و یا با اهمال کسانیکه از آنان تحویل گرفته و تفکیک نکرده بودند به صورت تک برگ تحویل اینجانب گردید.

حدود ۱۵ پرسشنامه خانوادگی کاملا غیر قابل بررسی بودند.چون پاسخها کاملا بی هدف و حتی یکسان بودند و یا به هیچ مشخصات از آنها اشاره نشده بود و حتی اینکه فرد پاسخگو چه موقعیتی در خانواده دارند.

فهیمه صادقی زمانی

 rsz7173@Gmail.Com